АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ МЕХАНИЗІМІ ЖӘНЕ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Бүгiнгi күнi коммерциялық банк клиентке 200 астам банк өнiм  мен қызмет түрiн ұсына алады.  Көрсетiлген функциялардың жүйеленген түрде  орындалуы  банктiң  негiзiн құрайды. Операциялардың жеке тұрлерi банктiң арнайы бөлiмдерiнде, қызметкерлер тобымен жүзеге асырылады және өзара тығыз байланысты. Осылайша банктер тауар айналымымен және есеп – айырысуларын ұйымдастыру үшiн шаруашылықта қолданылатын төлем қаражаттарын қалыптастыру қабiлетiмен бөленген. Кез келген тұрақты және дамыған шаруашылық қызметi реттелген ақшалай есеп айырысу жүйесiнсiз күн көре алмайды.

Нарықтың экономикалық ерекшелiгi банк жүйесiнiң түрлi деңгейдегi банктердiң банк емес мекемелерiмен үйлесiмдi жұмыс iстеуiн, делдал қызметiн жүргiзудi, ұлттық банк пен ҚР басқа банктерiнiң арасында функцияларды заңды түрде бөлудi талап етедi.

Банктердiң бүкiл қызметi ҚР Президентiнiң қаулыларымен қатаң реттелген, ҚР ұлттық банкi жөнiнде, ҚР банктерi және банк қызметi жөнiнде заңдардың күшiне негiзделген, осы екi банк құрылымдарының арасындағы өзара қарым-қатынасы нақтыланған.

Нарықтың экономика  жағдайында елiмiздегi банк жүйесiнiң  жағдайынан мемлекетiң беделi және жүргiзiлген экономикалық қайта құрулардың табыстылығы байланысты болады.  Бүгiнгi күнде банк жүйесiнiң жағдайының түзелуi ҚР саяси тұрақтылығының негiзi болып табылады.

 

                                                                                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 6  Қазақстан  Республикасының банк жүйесiнiң құрылымы.

Соңғы жылдары ҚР банктер  елеулi экономикалық өзгерiстерге үшырады. Қазақстан жас ел бола тұра дамыған  елдерге тән экономикалық тұрғыдан дамыған банк жүйесiне  жеттi деуге болады. Нәтижесiнде Қазақстанда банк қызметi тәуекелдiктерге тәуелдi болып келедi. Нарықтың қайта құрулардың өзгермелiлiгi банктердi ағымды жұмысындағы өзгерiстерге әкелiп соқтыруы мүмкiн. Саяси, заң, салық және реттеушi орталардың ауытқып тұруы, кез-келген факторлардың керi өзгерiстерi банктiң коммерциялық банктердiңң қызметiне елеулi ықпал етуi мүмкiн. Банк жүйесiнiң тұрақсыздығы бiздiң елiмiздiң экономикалық және саяси жағдайына әсерiн тигiзедi: Ұлттық валютанық девальвациясы, мемлекеттiң бюджет тапшылығын қаржыландыруы тоқтату, жалпы дефолт, сыртқы қарызды өтеу үшiн қаражат тапшылығы, пайыздың ставкiлердiң жоғарылуы, салық жинақтары деңгейiнiң төмендеуi, өтiмдi қаржылардың жетiспеуi және бағалы қағаздар нарығының тұрақсыздығы. Мүндай күрделi экономикалық қиыншылықтар банктiң келешектегi қызметiне орасан зор әсерiн тигiзедi. Бантер-нарықтың құрылым жүйесiнiң орталық звеносының бiрi. Олардың қызметiнiң дамуы-нарықтың механизмдi нақты құрудың қажеттi шарты. Экономикалық қайта бiлiм-беру процесi банктiк жүйенi реформалаудан басталды. Бұл сфера бүгiнде динмикалық өсуде.

Ұзақ уақыт банктер  мемлекеттiк органдар болған және экономиканы  басқарудың әкiмшiлiк бұйрықтың жүйесiнiң  «конструкция жүргiзушiлерiнiңң бiрi болып  көрiнген. Нәтижесiнде елдегi банк iсiн үйымдастыру дәстұрлерiн және ресейлiк банктердiң тәжiрибесiн жоғалтты. Бүгiн, нарықтық эконом-иканы құра отырып, бiз өтiп кеткендi қолға алуға мәжбүрлiмiз. Қысқа мерзiмде банк iсiн үйымдастырудың қазіргi заманғы әлемдiк деңгейiне шығу қажет. Банк сепцификасы оның қызметiнiң ерекшелiктерiмен анықталады. Бұл қызметтiң нәтижесi банктiк өнiм шығару болып табылады. Банктiк өнiм болып мыналар табылады: төлем құралдарын шығару және қызмет көрсету.

Төлем құралдарын шығару өзiн жалпы экономика деңгейiнде көрсетедi (немесе макродеңгейде дегендей). Еңбек өнiмiн айырбастау бастау, бiр өнiмдi екiншi өнiмге айырбастау формасында емес, сату және сатып алу формасында жүргiзiлетiнi белгiлi. Тауар өндiрушi нарыққа өз тауарын ұсынады. Сатып алушы өз кезегiнде, өзiне қажеттi тауарды тек өзiнiң меншiктi өнiмiн сатқан жағдайда ғана ала алады. Нарықтық шаруашылықта сату және сатып алу актiсi орындалу үшiн жалпылама төлем құралы ретiнде ақша қажет. Олардың көмегiнсiз еңбек өнiмiн айырбастау товар өндiрушiлер арасында болмай қалуы мүмкiн. Орталық банк ретiндегi банк айналымға қажет, ақшаларды материалдың игiлiктердi алу және тұтыну жалғастыру үшiн қажет ақшаларды шығарады.

Банк өнiмнiң екiншi құрылымдың бөлiмi олармен ұсынылатын қызметтер болып табылады. Оларды келесiдей түрде жiктеуге болады: Банктiк қыз-меттердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-әрекетiнiң специ-фикасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш түрі жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу операциялар.

Депозиттiк операциялар  клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи түрі сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсыз-данудан сақтауға өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы, қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.

Несиелiк операция банктiң  негiзгi операциясы болып табылады. Кейде ба-нктi iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде солай: банк активтерiнiң  жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн  несиелiк опе-рациялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция, экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы, валюталық операциялармен).

Кесте – 1 Банк орындайтын есеп айырысу операциялары

Жiктелу белгiлерi	Ұсынылатын қызметтер тұрлерi
Банктiк      қызмет      ерекшелiгiне  сәйкес болуына байланысты	Банктердiң өздерiне ғана тән ерекше  қызметтер  Дәстүрлі қызметтер
Қызметтердi алу      субъектiлерiне тәуелдi	Заңды тұлғалар Жеке тұлғалар
Банк  ресурстарын      құру      және орналастыру әдiсiне байланысты	Активтi операциялар Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты  төлемiне	Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы  тәуелдi  қозғалыс	Материалдың өнiм қозғалысымен байланысты қызметтер  Таза қызметтер

 

Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер  тауарлы-материалдың құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны  төлеумен салықтарды аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр түрлі шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз ететiн әр түрлі қазiргi заманғы жабдықтарды қолданады.

Қарастырылған банктiк  операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк  операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң  белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп айтуға да болады: оларды «ескi банкiлiк үйлер орындаған, қазiргi заманғы үлкен және кiшi мүнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым қабылдайтын, несие беретiн немесе әртүрлі жеке және заңды тұлғалар арасында есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдарындада берiле алады, жалпы бос қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын) сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала бередi, банкке айналмайды.

Берiлген операциялар  өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар «басқа несиелiк мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының «Банктер және банктiк қызмет туралық заңында.

Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды  да жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк, несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар кiредi. Бұл операцияларды банктер орындауы мүмкiн.

Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтерiнде, тұрғындарға ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция түрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде, төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жасау және т.б.).

Банктер бос қаржыларды жинақтайтын болғандыңтан және оларды қайта бөлiтiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi, банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрінде жүзеге асырылуы мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады (мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер есебiнен және т.б.).

Активтi операцияларды  орындай отырып банктер өздерiнiң  және таратылған ресурстарын әртүрлі шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың қажеттiлiктерiне орналастырады. Ұсынылғаны үшiн банктiк қызметтердiң төлемiне байланысы ақылы және ақысыз қызметтер деп бөлiнедi. Бұл қандай да бiр анықталған қызметтер түрі толығымен ақылы, не ақысыз дегендi бiлдiрмейдi. Банктiң қызметi, қандай айырмашылыққа, мысалы, есеп айырысу операцияларға клишттерден төлем талап ету қажет, қайсысына төлем сұрау қажет еместiгiн анықтауы керек. Есеп айырысулық, несиелiк және депозиттiк операциялар қатары тегiн жүзеге асырылуы мүмкiн.

Қызметтер үшiн төлем  қатынасы бойынша, сонымен қатар  банк табысы бойынша басқа да маңызды  белгiлер қолданылуы мүмкiн. Банктiк қызметтер кейде банктiк табыс әкелетiн және әкелмейтiн қымбат және арзан қызметтер деп бөлiнедi. Осылайша, көптеген активтi операциялар банкке табыс әкеледi, алсолсалым тұрлерi бойынша проценттердi төлеудi ұсынады. Кейбiр банктiк қызметтер еңбектiң шығынын көп қажет етедi, сондыңтан олардың бағасы қымбат болады. Мысалы, клиенттiң төлем тапсырысы бойынша ақшаны аударуға қарағанда, банкте аккредитивтi өңдеу қымбат турады.

Материалдық өнiмнiң қозғалысына  байланысты банктiк қызметтер екi түрге бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.

Негiзiнен банктер өзiнiң  ақшалай операциялармен материалдың  өнiмнiң қозғалысына қызмет көрсететiн  болғандыңтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы қызметтер түріне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына, байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).

Таза қызметтер материалдың  өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн ұсынылады. Бұрын аталғандай, банк өнiмi болып, әртүрлі қызметтер табылады. Мысалы, өнеркәсiптiк кәсiпорынның өнiмiне қарағанда, банктiк өнiм материалдың, заттың болып көрiнбейдi. Несиелер және есеп айырысулар шаттар бойынша жазулар тәртiбiнде, нақтысыз ақшалай формада жасалады. Сондыңтан, өнiм нақты тауарлық түрде болатын, материалдың өндiрiс саласына қарағанда, банктiк өнiмдi артығымен өндiруге, жинақтап қоюға болмайды. Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты, қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол «жұмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жұмыс iстейтiн активтерге айналдырады. Тең дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және қаржылық қызметiнiң дамуына берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты. Осылай бола тұра, банктiк операциялар өздерiнiң клиенттерiнiң шаруашылық қызметiне қызмет көрсете отырып, өндiрiстiң тез дамуына әсер етедi.

Банктiк қызметтiң сипатты белгiлері болып мынау да табылады, олардың объектiсi банктiк байланыс арналарының көмегiмен бiр шоттан екiншi шотқа, бiр аймақтан екiншi аймаққа (кәсiпорыннан, экономика секторынан) үлкен сомада орналастырылатын ақшалар ғана емес болып көрiнедi. Кәсiпорындардың шоттары бойынша қозғалыс-бұл қосымша ақшалай түрдегi капиталдардың қозғалысы.

Несиелеу сияқты, дәстүрлi банктiк операцияны мысалыға алып көрейiк. Қарыз алушы-кәсiпорынға ұсынылған несие, банкке белгiлiбiр мерзiмде банкке қайтарылуы керек және тек қайтарылып ғана қоймай, оны қолдағаны үшiн процент төлеумен қайтарылуы керек екендiгi белгiлi. Бұл несие алушы оны уақытында толық сомада қайтару үшiн және ссудалық проценттi төлеуге минималды түрде жеткiлiктi болатын пайда алатындай түрде қолдануы қажет екендiгiн бiлдiредi. Қарыз алушы несиелiк келiсiмнiң күшiне сәйкес, банктен алған ақшалай қаражаттарды жеп қою үшiн емес (тұтыну мақсаттарға) капитал ретiнде қолдануға мiндеттi. Егер несие базасында ссудалық процент орын алса, онда бұл банкпен берiлетiн ақшалар капитал ретiнде қолднылуы қажет, қарыз алушы қосымша табыс алуы қажет.