АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ МЕХАНИЗІМІ ЖӘНЕ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

   Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерді ҚР Үкіметінің атынан ҚР Қаржы министрлігі шығарады. Негізінен олар мемлекеттік бюджет тапшылығының орның инфляциялық емес толтыруға және мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын каржыландыруға арналған.

   Мемлекеттік кысқа мерзімді қазнашылык міндеттеме 3, 6, 9, 12 ай - құжаттамасыз дисконтталған МБҚ, атаулы кұны 100 теңге, сыйақы ставкасы тіркелген;

   Мемлекеттік орта мерзімді қазнашылык міндеттеме бір жылдан бес жылга - құжаттамасыз купондық МБҚ, атаулы құны 1000 теңге, купонның төленуі жылда 2 рет, сыйақы ставкасы тіркелген;

  Мемлекеттік     ұзақ     мерзімді      қазнашылық міндеттеме     бес     жылдан     аса құжаттамасыз купондық МБҚ, атаулы кұны 1000 теңге, купонның   төленуі   жылда   1   рет,   сыйакы   ставкасы тіркелген;

   Мемлекеттік индекстелген казнашылық міндеттеме 3 ай және аса - құжаттамасыз купондық ТБИ-не (тұтыну бағаларының индексі) индекстелген МБҚ, атаулы кұны 1000 теңге, купонның төленуі әр 3 айда, сыйақы ставкасы тіркелмеген (кұбылмалы);

   Мемлекеттік орта мерзімді индекстелген қазынашылық міндеттеме (бір жылдан бес жылға дейін қоса) - құжаттамасыз купондық ТБИ-не индекстелген МБҚ, атаулы кұны 1000 теңге, купонның төленуі жылда 2 рет, сыйақы ставкасы тіркелмеген (кұбылмалы);

   Мемлекеттік ұзак индекстелген қазнашылық міндеттеме (бес жылдан аса) - құжаттамасыз купондык ТБИ-не индекстелген МБҚ, атаулы кұны 1000 теңге, купонның төленуі жылда 1 рет, сыйақы ставкасы тіркелмеген (кұбылмалы);

  Мемлекеттік ұзақ мерзімді жинақтаушы қазнашылық міндеттеме (МЕҰЖҚАМ, бес жылдан аса) - құжаттамасыз купондық ТБИ-не индекстелген МБҚ, атаулы құны 1000 теңге, купонның төленуі жылда 1 рет, сыйақы ставкасы тіркелмеген (кұбылмалы), ЖЗҚ арасында орналастырылады;

   Мемлекеттік арнулы өтемдік қазнашылық облигациялар (1, 2, 3 жыл) – құжаттамасыз дилерлер аркылы жүргізе алады.

   Зейнетақы қорланымы зейнетақы жарнасынан, айппұлдан, өсімпұлдан, тұрақсыздық айыбынан, есептелген инвестициялык түсімнен және зейнетақы төлемдерінен жинақталады. ЖЗҚ-дың салымшылары ерікті түрде зейнетақы жарнасын төлейтІн жеке тұлғалар және үшінші тұлғалар пайдасына зейнетақы жарнасын төлейтін жеке және заңды тұлғалар. Есептелген инвестициялық түсім сомасы комиссиялық сыйақы шегерілген инвестициялык әрекеттен кұралады.

  Инвестиция негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарға және ЕДБ-дің депозиттеріне, мемлекеттік емес бағалы қағаздарға, халықаралық каржы ұйымдарының облигацияларына салынады.

   Сақтандыру рыногының жұмысын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер - жиналатын сақтандыру төлемдері (сақтандыру сыйақысы) және сақтандыру өтем төлемдері. Жылдың басынан бастап келтірілген әр кезеңнің деректері есепті кезеңце жұмыс істеп тұрған сақтандыру ұйымдары бойынша кайта есептеледі

  Сақтандыру төлемдері (сыйақы) және өтем төлемдері сақтандырудың негізгі түрлері (міндетті, ерікті түрде жеке басты және ерікті түрде мүлікті сақтандыру) бойынша келтірілген. Әр сақтандыру ұйымында (тек өмірді сақтандыру лицензиясын алған компаниядан басқа) сақтандырудың бірнеше түрлеріне лицензиялар бола алады. Қазір күші бар зандардың тұрғысында өмірді сақтандыруға лицензия алған сактандыру ұйымына басқа қызмет түрлерінің ешқайсысымен айналысуға рұқсат берілмейді.

   Сақтандыру ұйымы өзінІң алған сақтандыру тәуекелдерін қайта сақтандыруға басқа отандастық немесе шетелдік сақтандыру ұйымдарына (қайта сактандырушыға) бере алады.

  Бұл жағдайда сақтандыру төлемдерінің (сыйакының) сәйкес бөлігі қайта сақтандырушыға беріледі.

  Сақтандыру төлемдерінің заңмен белгіленген белгілі бөлігі (25-90% дейін) сақтандырушының сақтандыру резервін кұруға жұмсалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ  ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АҚША-НЕСИЕ  САЯСАТЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫНЫҢ  НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ШЕШІЛУ  ЖОЛДАРЫ

 

3.1 Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы ақша-несие

    саясатының  жүзеге асырылуының өзекті мәселелері

 

Қазіргі кезде тұтас  банк саласының капиталдануы дәрежесі  капиталадың жеткіліктілік номативіне сәйкес келеді. Соған қарамастан, капиталдың төменгі өсіміне активтер өсімінің қарқынды өсуі банк сласы үшін тәуекел деңгейін арттыруда.

Қазіргі қалыптасқан  жағдайда, яғни кейдір банктер капиталдың жеткіліктілік нормасын сақтау үшін  несиелендіру операцияларын қысқартуы  кезінде капиталды арттыру проблемасы өзекті проблемаға айналып отыр. Таза табыс жеткіліксіз болғандықтан, субардинацияланған қарыздарды тарту мүмкіндігінің болмауынан (бірінші деңгейлі капиталдан 25%  шектеулігінен), акционерлік капиталды (жарғалық капиталады) арттыру қажет, ал бұл өз кезегінде біршама қиындықтармен ерекшеленеді.

Біріншіден, акцияларды шығару және оларды оналастыру процедуралары  біршама уақытты талап етеді.

Екіншіден, ірі банктер  өздерінің акцияларын сыртқы нарықтарға депозиттік қолхаттар түрінде орналастырады, ал бұл қаржы нарықтары мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігінің (келесі жағдайларда ҚҚА) акцияларды иеленудің ашық болмауынан қарсылығын тудырады.

ҚҚА- нің депозиттік қолхатты пайдалану мүмкіндігіне рұқсат алу  үшін біршама уақыт қажет.

Жоғарыда аталған себептерге орай, 2004 жылдың екінші жарты жылдығында басталған акционерлік капиталдарды толықтандыру  2005 жылы аяқталыну  қажет.

Капиталды арттырудың қажеттілігі  сонымен қатар, арнайы және жалпы  провизиялардың құралу тәртібінің  2004 жылдың 1 маусында ауыстырылуымен байланысты және де жалпы резервтердің арнайы резарвтерге ауысуна байланысты капитал төмендеді.

Банктер 2004 жылдың екінші  жартысында капиталдарды толықтыру  бойынша іс-әрекеттерін белсенділей  түсті.

МСФО максимальді түрде жақындау мақсатында екінші деңгейлі банктерді пруденциалдық  реттеу нормаларына өзгерістер ендіру қажет.

Екінші деңгейлі банктердің пруденциалдық нормативтер ережесінің логикасы бойынша, Банктер, еншілес  компанияларға субардинацияланған қарыз және инвестицияларды есептен шығаруларға үсналы, ал бұл дегеніміз, банктер нешілес компаниялардың тәуекелдерін өзіндік капиталдармен жабады дегенді білдіреді.

Банктер мұндай жағдайдың, тәуекелді менеджмент көзқарасынан,  шешімін таба алмауда, өйкені ҚР пруденциалдық реттеулерінің өзге де нормалары бар.

Банк топтарының пруденциалдық  нормативтері туралы ереженің мазмұның қарсақ, Банктер еншілес қампаниялардың тәуекелдерін өзіндік капиталмен, олардың  өздерініңкі жеткіліксіз болған жағдайда ғана қолдануы қажет. Мұндай жағдайда, бас банктің  субардинацияланқан қарыз немесе инвестицияларға салымдарна көңіл бөлінбейді.

Өкілетті органдардың  есеп берулері  "Облигацияларды шығару және орналастыру туралы есеп беру" бойынша Қазақстан Республикасында, біздің қөзқарасымызша облигацияларды орналастыру барысына орай, банк каиталындағы орналастыру сомасын арттыру мүмкіндігін бермейтін, қатаң формасы қызмет атқарады. 

Банктер үшін қолайлы  жағдайлардың бірі, сыйақылардың алымдары бойынша лимиттің алынуы және қайта  қаржыландырудың екі есе ставкасы .

Мұнда, резидент еместерге  төленетін сыйақылар бойынша  шеті левередж коэффициенті (қаржы  саласы үшін- 7, өзге ұйымдар үшін - 4) лимиті ендірілді.

 Бұл тағайындалған  лимит банктердің сырқы қарыз  алу мүмкіндіктерін шектейді.

 ҚР Салық кодексі  бойынша жұмыстар шеңберінде  ҚҚА және ҚР Қаржы министірлігіне провизиялар бойынша алымдарды қандайда бір коэффициентпен (активтерден 1,3 %) шектеу ұсынысы жасалған.

Бірақ, бұл мәселерердің екінші жақтары бар, алымдарды шектеу банк қызметтерінің өзіндік құныңың  және банк клиентері үшін тарифтер мен ставкалардың өсуіне әкеледі.

2002 жылы алтын және  өзге де құндылықтармен операцияларға  ҚҚС ендіріуімен банктердің алтындармен  операциялары күрт қысқарды. Ендеше  банкер үшін бұл  операциялардың  қызығушылығы төмендегенін білдіреді.

  Банктер қазіргі  есеп кассалық бөлімдердің негізінде  ауыл және аудан аймақратына  банк қызметтерірінің қол жетізерліктей  болуы, олардың сапасы мен тиімділігін  арттыру мақсатында банктік әмбебап   қызметтерді  көрсетудің орталықтарын  ашу ұсынысы жасалған.

ҚҚА заңды және жек  тұлғалар үшін сейфтік операциялар, қарыз және кепілдік операцияларын, банктік шоттарды жүргізге байланысты ЕКБ үшін, операциялар тізімін  кеңейту ұсынысын қабылдады, ол АФН  №197 от 12.07.2004ж. қаулысымен ережеде көрініс  алды. 

Осыған орай ЕКБ- де клиенттердің импортты - экспортты операциялары бойынша төлем немесе аударымдарды жүргізу ұсыныстары ашақ күйде қалды.

ҚР Ұлттық банкнің  клиентерге сапалы да тез қызмет көрсетуі, банктердің қаржаттардың қауіпсіздігін  қамтамасыз ету мүмкіндіктері талапқа сай болмағандықтан, оған жаңа көзұарас қажет деген  үшін талап қойылды.

Банк несиелерінің сыйақы ставкаларының төмендеу мүмкіндіктері  бойынша мәселеге келсек, онда сыйақы ставкасын төмендету және жағдай жасауға бағытталған іс шараларды қалыптастаруда, оған әртүрлі маро және микро деңгейдегі көптеген факторлардың әсер ететіндігін ескерген жөн.

 Әлемдік банктердің  қаржы саласын бағалау бойынша  мақсаттарының бірі, осы өткен  жылдан бастап, ұзартылған қадағалау  жүйесі.

Осыны ескергенде, және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын даму конценсиясына сәйкес Евро одақ стандарттарына жетуді көздейтін мақсата, ҚҚА банктік операцияларды лицензиялау тәртібі және принциптері, ұзақ мерзімді қадағалау және оның шарттарын жүзеге асыруда банкттік заңдылықтарды өзгерту бойынша ұсыныстарды жасайтын топ құрды.

Қазақстан республмикасының Ұлттық банкі 2004 жылдың 1-ші шілдесінен бастап   МТ-102  төлем құжатының  форматын алып тастады, банктердің ойынша, бұл клиенттер үшін тарфиптердің көтерілуіне, төлемдерді өңдеу процесінің қиындауына және тәуеклдің арттыуына , операция жүргізу бойынша қателіктердің жіберілу тәуекелінің арттыуна әкеледі. Өткен жылы бұл форматтың алынып тасталуына байланысты ақпараттарды өңдейтін қосымша жаңа тариф ендірілді.

Қазақстан Республикасында төлем карталарының қызмет етуімен байланысты қойылған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің талаптары банктер үшін болашағы бар қызметтердің нарықтық ортасын шектейді. Осыған орай банктердің карталық бизнес рентабелдігін төмендетуді болдырмау және тәуекелділігінің арттыруын болдырмау мақсатында   Ұлттық    Процессинг орталығымен банктердің өзара қатынасының тиімді формалары мен әдістерін анықтау қажет.

  ҚҚА  бірқатар  жаңылықтардың (заңды тұлғалардың  депозиттері, қорлардың банктерді  несиелендіруі,  «VIP»- ірі депозиттердің сақтандыру ерекшеліктерін алып тастау, банк мүліктерін бағалау ерекшеліктерін ендіру) ендірілуін, кепіл болушылық жүйесі бойынша заң жобасын жасауда. Мұндай өзгерістер банктердің түбегейлі талдауын қажет етеді, өйткені бұрынғымен салыстырмалы бұл жүйе бірқатар өзгерістерге ұшыраған, яғни жүйе қатысушылары арасында мүдде балансын белгілі бір дәрежесі қалыптасқан. 

Осы мәселелерге орай, қазіргі банк жүйесінде  несие  бюросы құрылып,  қызмет атақаруда.

Елімізде тұрғын-үй құрылыс жинақ жүйесін тиімді дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен" "Қазақстан Республикасындағы тұрғын-үй құрылысы жинағы туралы" Заңға "өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы" ҚР Заң жобасы жасалынған. Бұл жоба тұрғын -үй құрылысы банктерінің және салымшларның мүдделерін қорғауға бағытталған бірқатар мәселлелерді ескеруді талап етеді.

 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен валюталық бақылау және валюталық реттеу туралы заңның жаңа жобасы жасалынған. Бұл жоба, 2007 жылға дейінгі Қазақстанда валюталық либерализация режимі бойынша бағдарламаны жүзеге асыруды ескере отырып,   валюталық заңдылықтың негізін қалаушы маңызды  принциптер мен  нормаларын тағайындайды. Бұл заң жобасының бірқатар кемшіліктерінің бірі, экспорттық несиелерді сақтандыру және шетелдік капитал нарықтарындағы қаржы институттарының инвестициялық қызметін лицензиялау саласында өңдеулерді талап етеді.   

Төлем карталарының Ұлттық банк аралық жүйесін дамыту бағдарламасын  жүзеге асыру мақсатында Қазақстан  Республикасының Үкіметі қолма-қол ақшасыз төлемдерді ынталандыруды дамыту шаралары ретінде " төлем карталарын пайдалану арқылы төлем қабылдауға міндетті сауда ұйымдарының категорияларын бекіту туралы" Қаулы жобасын жасады.

Соңғы уақыттарда әртүрлі  мемлекеттік органдардың ақпараттармен мәліметтерді сұрауы мен талап етулерінің көлемі артты. Мұндай ақпараттар көп жағдайда өзара сәйкес. Бір мемлекеттік органның ақпарат жіберуі өзге мемлекеттік органға жіберілген ақпаратпен мәліметтер сай келеді.

Қазақстан Республикасының экономикасының қазіргі жағдайында сақтандыру нарығының негізгі өзекті мәселелерінің бірі  сақтандыру ұйымдарының өзіндік капиталымен байланысты болып отыр. 2004 жылдың 1-ші қыркүйегінде сақтандыру ұйымдарының өзіндік капиталы 25,6 млрд.теңге, өткен уақытпен салыстырғанда 134,7 %  арттып отыр.

Осы өсімге  қарамастан, сақтандыру ұйымдарының негізгі  қызмет көрсеткіштері, капиталдану  дәрежесі төмен болып отыр. Өзіндік  капиталдың жеткіліктілік нормативі  және активтер құның есептеуде негізгі  қаражаттардың құны есепке алынбайды (жер, ғимарат, құрылғылар, көлік құралдар және т.б). Ал бұл кезегінде сақтанушының филиалдық тармағының үлкендігін ескерсек, компания активтерінің үлкен бөлігін құрайды. Сонымен қатар, капитал төменгі өсімінде активтердің өсім қарқыныңың  жоғарлауы сақтандандыру ұйымдары үшін тәуекел деңгейін арттырады.