АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ МЕХАНИЗІМІ ЖӘНЕ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

Көрсеткіштер	2000	2001	2002	2003	2004
Аймақтық және жергілікті басқару органдарына қойылатын  талаптар	_	5 205	/ 792	2 99$	4 098
Бағалы қағаздар, акциядан басқа	-	3 961	824	2310	3 610
Кредиттер	-	1 164	955	673	486
Алуға берілетін баска  шоттар	-	80	12	10	1
Банктік емес қаржы үйымдврына қойылатын талаптар	3 703	16 079	23 019	31 876	35 544
Бағалы кағаздар, акциядан басқа	5	197	692	4 382	6 246
Кредиттер	916	13 092	17 973	19 680	19 777
Қаржы деривативтер	-	-	-	-	-
Акциялар және капиталға қатысудың  басқа нысандары	2 783	2510	4012	7 265	8 650
Алуға берілетін басқа  шоттар		280	342	549	870
Қаржыы институтына жатпайтын  мемлекеттік ұйымдарға қойылатын  талаптар	-	14 564	12 795	30109	22 707
Бағалы қағаздар, акциядан басқа	-	2 098	4 706	1551	1 904
Кредиттер	-	12 296	7 993	28 538	20 773
Акциялар және капиталға қатысудың  басқа нысандары	-	91	10	10	10
Алуға берілетін басқа шоттар	-	79	86	10	20

 

Кесте 13

 

Қазақстан Ұлттық банкінің таза ішкі активтері бойынша монетарлық шолу

 

Көрсеткіштер	2000	2001	2002	2003	2004
Пассивтер	135117	193457	225984	319805	392957
Резервтік ақша	134416	174959	208171	316962	388535
ҚҰБ-нен тыс қолма-қол  ақша	116335	145477	177899	262093	303204
Банктердің аудармалы  депозиттері	12567	199689	21820	33192	54616
Банктердің басқа депозиттері	1903	8564	7601	19999	16381
Банктікемес каржы ұйымдарының  аудармалы депозиттері	212	283	385	743	10085
Қаржы институтына жатпайтын  мемлекетік ұйымдардың теңгедегі ағымдағы шоттары	3392	919	449	935	4246
Қаржы инетитутына жатпайтыи  мемлекеттік емес ұйымдардың теңгедсгі  ағымдагы шоттары	8	26	16	-	-
Басқа депозиттер	702	1342	138	82	66
Қаржы институтына жатпайтын  мемдекеттік ұйымдардың шетел валютасындағы ағымдағы шоттары	74	242	113	78	66
Банктік емес қаржы ұйымдарының  басқа депозиттері	17	592	-	-	-
Кредиттер	-	17156	17675	2761	3757
Банктерден	-	17156	17675	2761	3757

 

ҚҰБ статистикалық бюллетень, 2005

 

   Басқа депозиттер - негізінен олар, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын және жинак механизміне койылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімдік депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында тұлғаланған басқа салымдар мен депозиттерді де қамтиды.

    ЕДБ бойынша  монетарлык шолу екінші деңгейдегі  банктердің баланстары негізінде  жинакталады және оның құрамы  таза сыртқы активтерден, ішкі  активтерден (резервтер, ҚҰБ-ке койылған басқа талаптар, Орталық үкіметке койылған таза талаптар, аймақтық және жергілікті басқару органдарына қойылған талаптар, банктік емес қаржы ұйымдарына, мемлекеттік және қаржы институтына жатпайтын мемлекеттік емес ұйымдарға, ҮШҚК БКМ-ге (үй шаруашылықтарына кызмет көрсететін бейкоммерциялық мекемелер), үй шаруашылыктарына қойылған талаптар, басқа таза активтер) және пассивтерден (аудармалы және басқа депозиттер, бағалы кағаздар, кредиттер, төлеуге берілетін баска шоттар) тұрады.

    Банк жүйесі бойынша монетарлық шолу ҚҰБ мен ЕДБ-дің монетарлық шолуларын шоғырландыру негізінде топтастырылды. Ол таза сыртқы активтерді, таза ішкі активтерді және пассивті қамтиды. Банк жүйесінің таза сыртқы және таза ішкі активтері пассивпен тең түседі. Банк жүйесінің пассивтері экономика секторлары бойынша егжей тегжейленген айналыстағы қолма-қол ақшаны, аудармалы және басқа депозиттерді қамтиды.

   Ақша массасының құрамы айналыстағы қолма-қол ақшадан, аймақтық және жергілікті баскару органдарының, банктік емес қаржы ұйымдарының, мемлекеттік және каржы институтына жатпайтын мемлекеттік емес ұйымдардың, ҮШҚК БКМ-нің, үй шаруашылыктарының аудармалы және басқа депозиттерінен тұрады.

  Депозиттік ұйымдардың монетарлық шолуы ҚҰБ, ЕДБ және кредиттік серіктестіктердің баланстары негізінде жинақталады. Кредиттік серіктестіктері, ХВҚ-ның Басшылығына сәйкес, депозиттік ұйымдадың қосымша секторына жатады, себебі олар қаржы делдалдығы болып есептелетін банк операцияларының жекеленген түрлерін жүргізеді және кең ақша массасының ұлттық анықтамасына кіретін міндеттемелер шығарады. Депозиттік ұйымдар шолуының ақша массасының құрамы депозиттІк ұйымдардан тыс айналыстағы қолма-қол ақшадан, аймақтық және жергілікті басқару органдарының, банктік емес каржы үйымдарының, мемлекеттік және қаржы    институтына   жатпайтын    мемлекеттік   емес ұйымдардың, үй- шаруашылықтарының аудармалы және басқа депозиттерінен тұрады.

   Депозиттік емес қаржы ұйымдарының монетарлық шолуы казіргі кезде ипотекалык компаниялар мен Даму банкінің баланстары негізінде жинақталады. Қызметінің негізгі түрлеріне сәйкес бұл ұйымдар басқа каржы ұйымдарының қосымша секторына жатады. Шолудың пассивтері депозиттік емес қаржы ұйымдарының қаржы кұралдары мен экономика секторлары бойынша егжей-тегжейленген міндеттемелерінен тұрады.

   Қаржы секторының ішінара шолуы ҚҰБ, ЕДБ, кредиттік серіктестіктері, ипотекалық компаниялары және Даму банкінің шоттарын қамтиды. Алдағы жоспарда бұл шолуды сактандыру (кайта сақтандыру) компаниялардың, жинақтау зейнетақы қорларының және басқа қаржы ұйымдарының шоттарын қоса толықтырылу негізінде қаржы секторы бойынша толық шолу ұсынылмақ. Бұл шолудың пассивтері ақша массасына кіретін (айналыстағы қолма-қол ақша, экономика секторлары бойынша егжей-тегжейленген аудармалы және баска депозиттер) міндеттемелермен қатар ақша массасына кірмейтін, қаржы кұралдары мен экономика секторлары (міндеттемелері ақша массасының Ұлттық анықтамасына кірмейтін экономика секторлары мен қосымша секторлары) бойынша егжей-тегжейленген міндеттемелерден де түрады.

    Ақша агрегатарына, казіргі кезде ақша-кредит көрсеткіштерін кұру мен талдауға қолданылып жүрген, МО (айналыстағы қолма-қол ақша), М1, М2 (аралық агрегаттар) және МЗ (ақша массасы) жатады, Ақша массасы депозиттік ұйымдардың (ҚҰБ, ЕДБ және кредиттік серіктестіктері) баланс шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және күрамына айналыстағы қолма-қол ақша және занды тұлға-резиденттер мен үй шаруашылығы резиденттерінің депозиттері кіреді. Төменде ақша агрегаттарының құрылымы келтірілді (Кесте 12):

 

 

 

 

Кесте 14 Ақша агрегаттары

 

Көсеткіштер	12.03	03.04	06.04	09.04
Ақша базасы	316962	325590	388535	404209
Айдағы өзгеріс,%	-	5,8	7,8	4,7
Жылдың басынан  бергі кезеңдегі өзгеріс,%	-	2,7	22,6	27,5
Оның ішінде:
ҚҰБ тыс қолма  қол ақша	262093	264980	303204	338635
ЕДБ және басқа  ұйымдардың ҚҰБ депозиттері	54869	60610	85331	65574
МО (айналыстағы  қолма қол ақша)	238545	244817	281457	312083
Айдағы өзгерісі, %	-	1,5	8,1	2,1
Жылдың басынан  бері кезеңдегі өзгерісі, %	-	2,6	18,0	30,8
М1	412139	443087	51788	564267
Айдағы өзгеріс, %	-	3,6	5,8	1,6
Жылдың басынан  бергі кезеңдегі өзгеріс, %	-	7,5	24,2	36,9
Халықтың теңгедегі  аудармалы депозиті	29840	29401	34274	35950
Банктік емес заңды  тұлғалардыңтеңгедегі аудармалы депозиті	143754	168870	196057	216233
М2	693381	770676	879741	968262
Айдағы өзгеріс, %	-	5,1	3,2	4,5
Жылдың басынан  бергі кезеңдегі өзгеріс, %	-	11,1	26,9	39,6
Халықтың теңгедегі  басқа депозиттері және шетел  валютасындағы аудармалы депозиті	111214	138438	157730	174354
Банктік емес заңды  тұлғалардыңтеңгедегі басқа депозиттері және шет ел валютасындағы аудармалы	170028	189151	210223	229641
М3 (ақша массасы)	971749	1054109	1200306	1312173
Айдағы өзгеріс, %	-	3,6	4,6	3,9
Жылдың басынан  бергі кезеңдегі өзгеріс, %	-	8,5	23,5	35,0
Халықтың шетел  валютасынағы басқа депозиттері	194357	183620	190630	188999
Банктік емес заңды  тұлғалардың шетел валютасындағы  басқа депозиттері	84011	99813	129936	154912

 

ҚҰБ статистикалық бюллетень,2005

 

1.  МО (айналыстағы   қолма-қол ақша, немесе банк жүйесінен  тыс ақша);

2.  М1, МО + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы депозиттерІ;

3.  М2, М1 + теңгедегі  басқа депозиттер және банктік   емес   заңды  тұлғалар   мен   халықтың  шетел валютасында салынған аудармалы депозиттері;

4.  МЗ (ақша массасы), М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халыктың шетел валютасына салынған басқа депозиттері.

   Қазақстан Ұлттық  Банкі өз операциялары бойынша келесі сыйақы ставкаларды белгілейді:

- ресми қайта қаржыландыру  ставкасы;

-   РЕПО   және   кері   РЕПО   операциялары   бойынша сыйақы ставкасы;

- "овернайт" займдары  бойынша сыйақы ставкасы;

  Сыйақы ставкалары позитивті нақты мағына шамасында, Ұлттық Банктің ақша-кредит және валюталық саясаты бойынша Техникалық комитетінің ұсынысын есепке ала, қажет болған жағдайларда белгіленеді.

  Ұлттық банктің ресми сыйақы ставкасы ақша рыногының жалпы жағдайына, заемдар бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне, инфляция деңгейі мен инфляциялық болжамға байланысты белгіленеді. Ұлттық Банктің зан актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Баскармасының жеке каулылары бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.

   РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы ставкалары - жылдық проценттік ставкалар, ішкі қаржы рыногының жағдайына байланысты белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жургізуде қолданылады. РЕПО-ның мақсатты ставкаларына үйғарынды ауытқулардың белгіленуі - ҚҰБ-нің ауытқудың үйғарынды мөлшерден асып кеткен жағдайында ақшалай қаржыны орналастыру мен тарту жолымен РЕПО рыногындағы сыйақы ставкаларды реттеу арқылы сыйақы ставкалардың елеулі ауытқуын болдырмау.

   "Овернайт" заемдары бойынша сыйақы ставкасы Ұлттық банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардын ҚҰБ-тегі корреспонденттік шоттары бойынша есеп айырысуы дебет сальдосымен аяқталған жағдайда, бір түнге беретін заемдары бойынша қолданылады.

   Сонымен қоса, кредит операцияларын жүргізетін барлық банктердің есепті кезеңде берген кредиттері бойынша мәліметтер, тапсырыскерлердің кредит және мерзімі өткен берешектерінің қалдықтары мерзімдері, валюта түрлері, заңды және жеке тұлғалар кесіндісі бойынша берілген. Институционалдық бірліктерді экономика салаларының кай түріне жатқызу тапсырыскерлер қызметінің негізгі түрі жайлы мәліметтің негізінде анықталады. Сыйақы ставкалары есепті кезеңде нақты берілген сомаларының орташа өлшемді ставкасы ретінде есептелді.