Экологиялық құқық

2. Экологиялық  құқықтың қайнар көздері

 

Экологиялық құқықтың даму кезеңдері

Жоғары заң  оқу орындарында экологиялық-құқықтық пәндерді оқыту тарихында негізгі  сегіз кезеңге бөлуге болады, Бұл  экологиялық қатынастар мен қоғамның түйсіну дәрежесінің біртін-деп өсуімен байланысты. Төрт кезең Кеңес дәуірімен байланысты. 1917 жылдар мен 1968 жылдарды қамтитын экологиялық-құқықтық пәндердің дамуының бірінші кезеңінде қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттерінің тұтынушылық нысаны билік етті, құқықтық нормалар жұйесі жер және басқа табиғи байлықтарды қоғамның шаруашылық мұқтаждықтарын қанағаттандыруға пайдалануға реттеуге бағытталды. Жерді және басқа табиғи байлықтарды ұлттандыруда, бұл табиғи ресурстарды пайдалануды реттеуді Жер кұқықтары атқарды. Табиғатты пайдаланудың көлемінің кеңеюі табиғи ресурстардың жеке тұрлерінің құқықтық реттелуінің оқшаулануын талап етті. Жер құқықтары пәнінің жер, тау, су, орман құқықтарына «ыдырау» процесі басталды. 60 жылдардың аяғында заңгер-ғалымдар «Жер құқықтары мен табиғатты құқықтық қорғау» оқу курсын енгізуге ұсыныс жасады. Шаруашылық қызметтердің табиғи ресурстарға кері әсерлерінің үдеуі 70 жылдардың басында оқу пәнін Жер құқықтары мен Табиғатты құқықтық қорғау деп аталатын екі дербес пәнге бөлінуіне ықпал етті. 1968- 1972 жылдарда экологиялық-құқықтық пәндердің дамуының екінші кезеңі аяқталды.

1972 жылдан бастап  Жер құқықтарымен бірге Табиғатты  құқықтық қорғау өз бетінше  курсы оқылады.

Табиғатты қорғау мәселелерін адамды қоршаған ортаны қорғау жағына қарай ауысуы экологиялық-құқықтық пәндерді одан әрі жетілдіру қажеттілігін туғызды. 1984 жылы Мәскеу қаласында өткен 1-Бұкілодақтық жоғары оқу орындары арасындағы ғылыми-әдістемелік конференцияда «Табиғи ресурстық құқық пен қоршаған ортаны құқықтық қорғау» - деп аталатын жаңа пәнді енгізу туралы шешім қабылданды. Демек, 1972 жылы басталған эко-логиялық-құқық пәнінің дамуының ұшінші кезеңі 1988 жылы аяқталды. Осы сәттен төртінші кезең басталды.

Дегенмен, әлемде экологиялық жағдайдың ушығуы нәтижесінде, қоршаған табиғи ортаны қорғау бұрынғыдан едәуір кең ауқымды адамды қоршаған табиғи ортаның экологиялық қауіпсіздігі мәселелерге өсті.

Қазақстан Экологиялық  құқықты оқыту, сонымен қатар  бұ-рынғы Одақтың басқа республикаларында  тек 1990 жылдан бастап ден қойылды. Экологиялық құқықтың осы даму кезеңінде Қазақ КСР-інде Жер кодексі (1990), Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы Заң (1991) және басқа да актілер қабылданды. Сонымен, 1988 жылы басталған аталған пәннің даму кезеңі 1990 жылы аяқталды.

КСРО-ның (1991) ыдырауы  және Қазақстан Республикасының құрылуы Экологиялық құқықтың Қазақстан Республикасының дербес құықтары ретінде даму кезеңінің бесінші кезеңі басталды. Республикада (1993) ҚР Конституциясы, (1993) «Жер қойнауын және минералды шикізаттарды қайта өңдеу туралы» кодекстері, (1993) Су, (1993) Орман, (1993) жануарлар дұниесін пайдалану және қорғау туралы ҚР зандары қабылданды.

1995 жылы ҚР  жаңа Конституциясын қабылдау  Экологиялық құқықтың даму кезеңінің  бесінші кезеңінің аяқталып, алтыншы  кезеңге аяқ басуы кезеңі болды. ҚР Конституциясын орындау ұшін ҚР Қауіпсіздік кеңесімен 1996 жылы 21 наурызда ҚР Экологиялық қауіпсіздігі Концепциясы және бірқатар жаңа кодекстер мен маңызды заңдар қабылданды.

ҚР Экологиялық  құқықтың даму кезеңінің жетінші  кезеңі, өзінің басталу көрсеткішін 2003 жылдан бастады, 2003 жылы ҚР Жер кодексін, Орман кодексін, Су кодексін, 2004 жылы жануарлар дұниесін қорғау және молықтыру туралы ҚР Заңын, 2006 жылы «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» ҚР Заңын, 2007 жылы ҚР Экологиялық кодексін және басқа да нормативтік актілерді, сондай-ақ ҚР Президенті мақұлдаған Экологиялық қауіпсіздік Концепциясы және 2007-2024 жылдарға Қазақстан Республикасының орнықты дамуға өту Концепциясымен аяқталады.

2007 жылы ҚР-ның  Экологиялық кодексі және басқа  да нормативтік актілер қабылданғаннан кейін экологиялық құқықтың сегізінші кезеңі басталды

Экологиялық құқықтың көздері

Экологиялық құқық көздерінің ұғымы  және жіктелуі

Экологиялық құқықтың көздері ұғымы туралы мәселе ғылымның құқық теориясы әзірлеген құқық  көздері туралы жалпы ілімнің құрамдас бөлігі болып табылады.

«Құқық көздері» терминін тиісті құқықтық нормалардың  мазмұнын ашып айтатын әдіс немесе түрі ретінде қолданылады, басқаша  айтқанда құқықты көрсету нысаны. Құқық теориясында, заң көздері  немесе құқық нысандары қолданыстағы құықтық нормаларды ресми көрсету және бекіту және тиісті өзгертулер мен кұшін жоюы деп тұсініледі.

С.С.Алексеевтің дұрыс  есептеуінше «Құқық көздері - бұл  мемлекеттен шығатын немесе олардың  құқық нормаларын көрсету және бекітудің  мойындаған, оларға заңдық және жалпы міндеттегі маңыз беретін ресми-құжаттық нысандары».

Экологиялық қатынастарды реттейтін көптеген нормалар-табиғи ресурстық, табиғатты қорғау қатынастарды реттейтін нормативтік актілерге, яғни табиғат объектілерін қорғау және пайдалану бойынша реттейтін қатынастар. Бұл нормалардың жиынтығы Экологиялық заңнаманы құрайды. Сонымен қатар, экологиялық қатынастарды реттейтін нормалардың біразы құқықтың басқа салаларының заңнамаларында конституциялық, азаматтық, әкімшілік, қаржылық, қылмыстық және басқа заңнамалардың құрамында бар. Олардың жиынтығы табиғи ресурстық, табиғатты қорғау нормаларының көзі экологиялық құқықтың көзін құрайды. Экологиялық құқық көздері ұғымы экологиялық заңнамалар түсінігінен әлдеқайда кең. Кешенді интеграцияланған сала ретінде экологиялық құқық көздерін, өзінің нормаларымен қоса алғанда құқықтың басқа нормаларына қосады, ал соңғысы экологиялық қатынастарды реттеудің құқықтық жеке мәселелерін шешетінін айтып өтуге болады.

Экологиялық құқық көздері - қоршаған ортаны қорғау саласындағы қатынастарды, яғни экологиялық қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық актілер болып табылады.

Экологиялық құқықтардың  көздерін анықтау біршама қиындықтар туғызады, өйткені әртүрлі деңгейдегі нормативтік акті-лердің орасан зор  саны шығарылады. Осы қиындықтарды жеңу ұшін олардың топтастырылуы қызмет көрсетеді. Бұл топтастыру бірқатар негіздер бойынша жұргізіледі. Заң күші бойынша — заңдарға және заң асты актілерге.

Нормативтік құықтық  актілер негізгі және туынды актілер  болып бөлінеді.

Нормативтік құқықтың негізгі түрлеріне жататындар:

1) Конституция,  конституциялық заңдар, кодекстер,  заңдар;

2) Қазақстан  Республикасы Президентінің Конституциялық  заң кұші бар Жарлықтары; Қазақстан  Республикасының Президентінің  заң күші бар Жарлықтары; Қазақстан Республикасы Президентінің өзге де нормативтік құқықтық Жарлықтары. Мысалы: ҚР Президентінің «Қазақстан - 2030 жылға» даму стратегиясын жұзеге асыру бойынша Жарлығы, ҚР Президентінің 2003-2015 жылдарға индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы туралы Жарлығы.

3) Қазақстан  Республикасы Парламентінің және  оның палатасының нормативтік  қаулылары;

4) Қазақстан  Республикасының нормативтік қаулылары;

5) Конституциялық  соттың және өзге де мемлекеттік  Конституциялық Кеңестің, Қазақстан  Республикасының нормативтік қаулыларымен.

6) Қазақстан  Республикасының министрлері мен  өзге орталық мемлекеттік басшыларының  нормативтік құқықтық бұйрықтары. Бұл актілердің басты арнауы - жоғарыда тұрған органның осы нормалардағы жалпы ережелерді егжей-тегжейлі дұрыс және біртұтас тұрде қолданысқа тұсуіне ықпал етуі.

7) мемлекеттік  комитеттердің, өзге орталық мемлекеттік  органдардың нормативтік қаулылары;

8)  мәслихаттар  мен әкімдердің нормативтік құқықтық  шешімдері, мысалы: Шығыс Қазақстан  облысының әкімінің «Облыс ормандары мен елді мекендерді өрттен қорғау қорғанысын кұшейту шаралары туралы» 2000 жылғы 6 сәуірдегі № 837 шешімі

Нормативтік құқықтық актілердің туынды түрлеріне  мыналар жатады:

регламент - қандай да бір мемлекеттік орган мен оның құрылымдық бөлімшелері қызметінің ішкі тәртібін реттейтін нормативтік құқықтық акт; ереже - қандай да бір мемлекеттік орган мен оның құрылымдық бөлімшесінің мәртебесі мен өкілеттігін белгілейтін нормативтік құқықтық акт;

қагида - қандай да бір қызмет тұрін ұйымдастыру және жүзеге асыру тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық акт;

нұсқау - заңдардың қоғамдық қатынастардың қандай да бір саласында қолданылуын егжей-тегжейлі көрсететін нормативтік құқықтық акт. Экологиялық құқық көздерін топтастыру басқа да себептермен туындауы мұмкін.

Реттеу объектісі бойынша — жалпы және арнаулы болып бөлінеді. Жалпы нормативтік құқықтық актілердің реттеу объектісі кең ауқымда болғанымен сипатталады және ол экологиялық және сонымен қатар өзге де қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұндай актілерге, жекелей алғанда ҚР Конституциясы жатады.

Арнаулы актілер, толығымен қоршаған ортаға немесе оның элементтерінің мәселелеріне арналған актілер (ҚР Экологиялық кодексі, ҚР Жер кодексі, ҚР Орман кодексі, «Жануарлар дүниесін қорғау, молықтыру және пайдалану  туралы» ҚР Заңы және т.б.).

Заңнамалар  саласы бойынша жер, су, орман, жер қойнауы туралы заңнама, әкімшілік, азаматтық, қылмыстық және заңна-маның басқа да салалары (бәрінен бұрын құқықтық көрсетілген салалары).

Құқықтық  реттеу сипаты бойынша - материалдық және іс жүргізу (процессуалдық) реттеулерге бөлінеді.

Мазмұны бойынша - кешенді, табиғат қорғау, табиғат ресурстық, ортаны қорғауға бөлінеді.

Экологиялық қатынастардың  құқық көздерін реттеудің маңызы дәрежесі жөнінен негізгі және қосымша нормативтік-құқықтық актілерге бөлуге болады.

Нормативтік-құқықтық актілері, әдетте техникалық заң сипатында  болады және қандай да бір нормативтік  актіні реттелетін қатынасқа дұрыс  қолдануға мүмкіндік береді. Құқық  қолдану тәжірибесін жетілдіру  бойынша белгілі бір қосалқы  рөлді стандарттар атқарады, мысалы, «Табиғатты қорғау» МЕСТ 17.5.1701-7К. Бұл нормативтік-құқықтық актілер экологиялық құқық қатынастарының субъектілеріне қандай да бір міндеттерді белгілемейді және табиғаттың жеке нысандарына қатысты қандай да бір құқықты бермейді, дегенмен, бұл стандарттар заңның мазмұнын «шешімін» қамтамасыз етеді, сонымен қатар құқық қолдану тәжірибесінде ықтимал қателер жіберіп алудан сақтандырады. Қосымша нормативтік-құқықтық актілердің болмауы негізгі нормативтік-құқықтық актілерді қолдануды қиындатады, құқық қолдану тәжірибесінде үлкен қиындықтар туғызады.

Қосымша нормативтік-құқықтық актілер тобына Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары жатады, бұл ҚР Конституциясының 4-бабында көзделген. Қосымша актілер экологиялық заңнамалар саласындағы кемшіліктерді жояды.

Экономикалық  құқық көздерінің ішінде халықаралық-құқықтық келісімдер, конвенциялар, шарттарда  болатын құқық көздері маңызды  орынды иеленеді, мысалы: 29.07.1994 жылы кұшіне енген Бұкіләлемдік мәдени және табиғи мұраны қорғау жөніндегі Конвенция, 14.10.1994 жылы қабылданған Шөлейттенуге және құрғақшылыққа қарсы күрес жөніндегі Конвенция, Конвенция 07.07.1997 жылы бекітілді. Мұнаймен ластаудан келтіріл-ген зиян ұшін азаматтық жауапкершілік туралы 1968 жылғы (кұшіне 05.06.1994жылы енді), Б¥¥ климаттың өзгеруі туралы Рамалық Конвенциясы (1995 жылы бекітілді). Қазақстан Респуб-ликасында Конвенциялардың жиырмасы бекітілген.

Экологиялық құқық  көздерінің арасынан ҚР Конституциясы  мен Қазақстан Республикасының  Экологиялық кодексі ерекше орынды алады, ол 2007 жылы 9 қаңтарда кешенді құқықтық акт ретінде қабылданды, Кодекс Жалпы және Ерекше бөлімнен, 326-бап, 47-тарау және 9-бөлімнен тұрады.

Жалпы бөлім 7 бөлімнен және 27 тараудан тұрады.

1-бөлім. Жалпы ережелер 3 тараудан:

Негізгі ережелер;

Жеке тұлғалардың, қоғамдық бірлестіктердің құқықтары  мен міндеттері; Мемлекеттік органдардың  жергілікті өзін-өзі басқару органдардың  қоршаған ортаны қорғау мен табиғат  пайдалану саласындағы құзыреттерінен тұрады.

2-бөлім. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті лицензиялау, экологиялық нормалау, қоршаған ортаны қорғау саласындағы техникалық реттеу, қоршаған ортаға әсерді бағалау, экологиялық сараптама, экологиялық рұқсаттар, экологиялық аудит 6 тараудан тұрады:

Экологиялық нормалау;

Қоршаған ортаны қорғау саласындағы техникалық реттеу;

Қоршаған ортаға әсерді бағалау;

Экологиялық сараптама;

Экологиялық рұқсаттар;

Экологиялық аудит.

3-бөлім. Қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу, 2 тараудан тұрады:

Қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу тетіктері;

Қоршаған ортаға келтірілген залалды экономикалық бағалау.

4-бөлім. Экологиялық бақылау 4 тараудан тұрады:

Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды қорғау, молықтыру мен пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылау;

Инспекторлық  экологиялық тексерулер;

Өндірістік  экологиялық бақылау;

Қоғамдық экологиялық  бақылау.

5-бөлім. Экологиялық мониторинг пен кадастрлар 6 тараудан тұрады:

Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингі;

Қоршаған ортаның ластану учаскелерін мемлекеттік есепке алу;

Табиғи ресурстардың мемлекеттік кадастрлары;

Өндіріс пен  тұтыну қалдықтарының мемлекеттік  кадастры;

Зиянды заттарды, радиоактивті қалдықтарды көму мен  сар-қынды суларды жер қойнауына  ағызудың мемлекеттік ка-дастры;

Экологиялық ақпарат;

Табиғат пайдаланушыларды және қоршаған ортаны ластау көздерін есепке алу.

6-бөлім. Төтенше экологиялық жағдай және экологиялық зілзала аймақтары, 2 тараудан тұрады:

Жекелеген аумақтарды төтенше экологиялық жағдай немесе зілзала аймақтары деп жариялау ұғымы және тәртібі;