Қазақстан Республикасында кедейліктi азайту жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы

      Ауылдың еңбекке қабiлеттi әрбiр  бесiншi тұрғыны жұмыспен қамтылмаған. 2001 жылы ауылда жұмыспен қамтылу  35,3%-ды құрады. Аграрлық еңбек рыногы тар өрiстi мамандық қызметкерлерiнен - механизаторлардан, малшылардан, агрономдардан, зоотехниктерден тұрады, олардың жұмыспен қамтылуы көбiнесе өндiрiстiң маусымдылығымен айқындалады.

      Ауылда денсаулық сақтау мен  бiлiм берудiң базалық әлеуметтiк қызметтерiне қол жеткiзу деңгейi бойынша ахуал күрделi күйiнде қалып отыр; шаруашылық iшiндегi жолдарды, коммуникацияларды күтiп ұстау нашарлап кеттi, халықтың көшi-қоны етек алды.

      Ауыл шаруашылығының өндiрiс құралдарын, энергоресурстар және материалдар берушi аралас салаларға экономикалық тәуелдiлiгi, ауыл шаруашылығы өнiмiн өңдеу, оны сақтау және тасымалдау базасының дамымауы, салада кiрiстiң төмен болуына байланысты инвестициялар салудың тартымсыздығы ауылдық жердегi халықтың кедейлiгiне әсер етуде. 

1.2.4.4. Халық кедейлігiнің  экологиялық acпeктici 

      Қолайсыз экологиялық ахуал халықтың  кедей топтарының тұрмысына едәуiр  әсерiн тигiзуде. Осындай негiзгi факторлар  ретiнде судың, ауаның ластануын,  шөлейттенудi атауға болады.

      Сумен жабдықтау проблемасы мен  кедейлiк бiр-бiрімен өзара байланысты. Қазақстанның көптеген облыстарында  халық қауіпсіз ауыз сумен  жеткiлiктi мөлшерде қамтамасыз етілмеген.  Ауыл халқын ауыз сумен қамтамасыз  етудiң орташа республикалық көрсеткішінің  жыл сайынғы төмендеуi 3,5%-ға жетiп отыр, бұл халық денсаулығына, атап айтқанда жұқпалы аурулардың, тырысқақ, сүзек, A вирусты гепатитiнiң таралуы салдарынан келеңсіз әсер етуде.

      Атмосфералық ауаның ластануы  халық арасында аурулардың таралуына  зор әсер ететiн қауiптi факторлардың қатарына жатады. Мысалы, мұнай өндiрiлетiн аудандарда ілеспе газды жалындатып жағу, күкiрттi ашық ауада сақтау орын алуда. Жекелеген аудандарда қалдық қоймаларының радиоактивтiк және уытты қалдықтары тозаңданып, шаң болып ауаға ұшып жатыр. Арал теңiзi өңiрлерiнде тартылған теңiз түбiнен уытты тұздар ауаға көтерiлiп, адамдар мен жануарлардың денсаулығына керi әсерiн тигiзiп отыр, сондай-ақ су мен топырақты ластауда.

      Қазақстанның кең-байтақ аумағы  әскери полигондар қызметiнен және ғарыш техникасын ұшырудан зардап шектi. Семей ядролық сынақ полигонында өткiзiлген ядролық жарылыстар салдарынан сәуле ауруына ұшырағандар саны жарты миллион адамға жеттi, 2 миллион гектарға жуық ауылшаруашылық жерi радиоактивтiк ластануға ұшырады.

      Екiншi қайтара тұздану, шөлейттену  салдарынан егiстiк жерлер құнарлылығының  төмендеуi халықтың тұрмыс деңгейiне, өсiмдiк шаруашылығы өнiмiнiң шығымдылығына  және жалпы түсiмiне, мал басына  және мал шаруашылығының өнiмдiлiгiне  керi ықпал ететiн бiрқатар экономикалық проблемалар туғызуда. Санитариялық-экологиялық жағдайлардың нашарлауы өз кезегiнде халықтың еңбек және зияткерлiк әлеуетiн төмендетедi.

      Кедейлiк халықты табиғи ресурстарды  жөн-жосықсыз пайдалануға мәжбүр  етуде. Көмiр, газ, электр қуатын сатып алуға қаражаты жоқ халық сексеуiлдердi, тоғайларды, қалқанды орман белдеулерiн жаппай кесуде. Киiк және басқа да тұяқты жануарларға қатысты қаскер аңшылық етек алуда. Ауылдың кедей халқы көбiнесе тозған және мардымсыз суарылатын жерлерде шаруашылық жүргiзуге мәжбүр және агрохимиялық және ирригациялық іс-шаралар мен pecуpc үнемдейтiн технологияларды пайдалануға мүмкiндiктерi жоқ. 

1.2.5. Қоғам институттарының  халықтың кедейлік деңгейін төмендетудегi рөлі 

1.2.5.1. Мемлекеттік  органдардың халықтың кедейлiк деңгейiн төмендетудегi қызметiнiң тиiмдiлiгі 

      Мемлекет кедейлiк деңгейiн төмендетуде  басты рөл атқарады. Бұл, бiрiншiден,  бизнеспен айналысу үшiн қолайлы  жағдайлар, оның iшiнде салық, инвестициялық  ахуал жасаудан, қаржылық және  институционалдық инфрақұрылым жасаудан, соның iшiнде кәсiпкерлiк субъектiлерi үшiн бәсекелестiктi дамытуға қолайлы жағдайлар жасаудан көрiнедi. Екiншiден, әлеуметтiк даму саласында да (денсаулық сақтау, бiлiм бepу, әлеуметтiк қамсыздандыру), қоғамдық инфрақұрылымды (қоғамдық объектiлер, жолдар құрылысы, көлiкпен қамтамасыз ету) қалыптастыру да халыққа мемлекеттiк қызмет түрлерiн көрсету бойынша бюджеттiң шығындарын жоспарлаудан көрiнедi. Yшiншiден, халықтың әлеуметтiк осал топтарын тiкелей әлеуметтiк қорғаудан көрiнедi.

      Соңғы жылдары әлеуметтiк салада мемлекеттiк қызметтер көрсету тиiмдiлiгiн арттыру жөнiнде шаралар қолданылды. Жаңа зейнетақы жүйесiне көшу жүзеге асырылды және әлеуметтік төлемдердi төлеу ретке келтiрiлдi.

      Елдiң әлеуметтiк-экономикалық даму  басымдықтарын көрсететiн бағдарламалы, нысаналы бюджет қалыптастыру қамтамасыз етiлдi. Бюджет мемлекеттiң ағымдағы мұқтаждарын орындауға бағытталған бағдарламалар жүзеге асырылатын ағымдағы бюджетке және экономикаға бөлiнетiн инвестицияларға жұмсалатын шығындарды қамтитын даму бюджетiне бөлiнедi.

      Сонымен бiрге бағдарламалардың  нақты нәтижелерiн қадағалау және  олардың тиiмдiлiгiн бағалау тетiктерi одан әрi жетiлдiрудi қажет етедi. Сондай-ақ әсiресе шалғайдағы  ауылдық аудандарда бастапқы  медициналық-санитариялық көмек, сапалы орта жалпы бiлiм беру сияқты халыққа базалық қызметтер көрсетуге әкiмшiлiк ету жетiлдiрудi қажет етедi.

      Көрсетiлетiн қызмет түрлерiнiң  сапасы төмен, ол қаражаттың  жоқтығына емес, орталық деңгейде  де, жергiлiктi деңгейде де жоспарлаудың жеткiлiктi дәрежеде тиiмдi болмауына байланысты болып отыр.

      Инфрақұрылым нысандарын салу  бойынша рентабельдi жобаларды таңдаудағы  басқару шешiмдерi әрдайым өзiн  өзi ақтай бермейдi.

      Мемлекеттiк атаулы әлеуметтiк  көмек көрсету тетiгiн одан  әрi жетiлдiру қажет.

      Денсаулық сақтау, бiлiм беру қызметкерлерiнiң  мемлекет кепiлдiк берген тегiн  қызмет түрлерiне ақы алу оқиғалары  кездесiп қалады, ал бұл кедейлердiң  жағдайын қиындататыны белгiлi. 

1.2.5.2. Yкiметтiк  емес ұйымдардың және кәсiподақтардың кедейлiктi төмендетудегі рөлі 

      Yкiметтiк емес ұйымдар (YЕҚ) әлеуметтiк  мәнi бар шын мәнiнде алуан  түрлi бағдарламаларды, оның iшiнде  кедейлiктi еңсеруге тiкелей немесе  жанама бағытталған бағдарламаларды  iске асырумен айналысады.

      YЕҚ жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, шағын кредит беру, кәсiпкерлiктi дамыту, қайырымдылық жасау, халықтың мұқтаж топтарына әлеуметтiк қолдау көрсету, дене мүшесiнiң, психологиялық проблемалары бар адамдарды оңалту, түзеу жұмысы, үмiтсiз ауру адамдармен, қатер топтарымен жұмыс жүргiзу (нашақорлар, маскүнемдер, қараусыз балалар), адам құқығын қорғау, экология сияқты және басқа да бағдарламаларды iске асыруға қатысады.

      Кәсiподақтар Қазақстанда әлеуметтiк  реформаларды енгiзуге бағытталған  жұмыстарға келiсiмдер және келiссөздер арқылы қатысады. Қазiргi кезде жалданып жұмыс істейтiн адамдардың еңбек, әлеуметтiк-экономикалық құқықтарын қорғау жөнiндегi шаралар жүйесi, кәсiподақ бiрлестiктерiнiң қызметi жеткiлiктi дәрежеде тиiмдi емес.

      "Қазақстан Республикасындағы  әлеуметтiк әріптестiк туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес барлық деңгейдегi мемлекеттiк органдардың өкiлдерi, жұмыс берушiлер және қызметкерлер арасында мүдделердi келiсiп алу жүйесi тиiстi дәрежеде дамымай келедi. Республикалық комиссияда шетел инвесторлары қатарынан жұмыс берушiлер тарабының өкiлi болмай отыр, олар да Қазақстан заңдарын бұзушылыққа жол бередi. Республика өңiрлерiнiң көпшiлiгiнде әлеуметтiк әрiптестiк комиссиялары формальды жұмыс iстейдi, орын алып отырған проблемаларды шешуге, барлық мүдделi мәселелер бойынша әрiптестердiң хабардарлылығын қамтамасыз етуге, жүргiзiлетiн жұмыстың жариялылығын қамтамасыз етуге бағдарланбаған. 

1.2.5.3. Жеке меншiк  сектордың кедейлiк деңгейін төмендетудегi рөлi 

      Кедейлiк деңгейiн төмендетуде  жеке меншiк секторы елеулi рөл атқарады. Ол халықтың еңбекке қабiлеттi бөлiгiн жұмыспен қамту және күнкөрiсi төмендерге қайырымдылық көмегiн көрсету жолымен қоғамдағы әлеуметтiк шиеленiстi төмендетуге ықпал етедi.

      Жұмыс берушiлердi жұмыс орындарын,  оның iшiнде халықтың әлеуметтiк осал топтары үшiн жұмыс орындарын құруға ынталандыру мүмкiндiктерi толық дәрежесiнде пайдаланылмайды.

      Қайырымдылық бағдарламалары республикада  жеткiлiктi деңгейде дамымай отыр. Олар қазiргi уақытта осы қызметтi  реттейтiн нормативтiк құқықтық базаның болмауы салдарынан бақылаусыз дамуда. 

1.2.5.4. Кедейлердің  шешiмдер қабылдаудағы рөлі 

      Әлемдiк тәжiрибе жергiлiктi халықтың  қатысуымен және көмектi тiкелей  алушылар - халықтың әлеуметтiк осал  топтарын тартып, жергiлiктi деңгейде нақты мақсаттарды шешуге арналған бағдарламалардың кедейлiктi төмендетуде ең тиiмдi бағдарламалар болып табылатынын көрсетуде. Қазiргi уақытта кедей халық өзiнiң проблемаларын шешуге байланысты бағдарламаларды әзiрлеуге және орындауға тартылмаған. Бұл қолданыстағы бағдарламалардың сол кедейлердiң қажеттерi мен мүмкiндiктерiн жете есепке алмау салдарынан өз мақсаттарына жиi қол жеткiзе алмайтындығын бiлдiредi.

      Халықаралық зерттеулер, сондай-ақ  Қазақстан бойынша зерттеулер  қоғамның әртүрлi жiктерi кедейлiктi түрлiше түсiнетiндiктерiне айғақ болады. Кедейлiк көбiнесе бiлiмiнiң төмен болуымен және өз проблемаларының себептерiн қаз-қалпында бағалаудағы қиындықтармен байланыстырылады. Iс жүзiнде, егер кедейлерге себептердi түсiнуде көмек көрсетiлсе, өз мүдделерiн бiлдiру және ақпарат алу мүмкiндiгi берiлсе, олар өз проблемаларын шешiп, кедейлiкке тиiмдi түрде қарсы тұра алар едi. 

2. БАҒДАРЛАМАНЫҢ  МАҚСАТЫ ЖӘНЕ МIНДЕТТЕРI 

      Осы бағдарламаның мақсаты халықтың  тұрмыс деңгейiне әсер ететiн  негiзгi экономикалық және әлеуметтiк факторларды жақсарту жөнiндегi шаралар кешенiн iске асыру есебінен кедейлiк деңгейiн төмендету болып табылады.

      Алға қойылған мақсатқа қол  жеткiзу үшiн Бағдарламада мынадай  мiндеттердi шешу көзделген, олар:

      жұмыспен қамтуды қамтамасыз eту және кәсiпкерлiктi Дамыту үшiн қолайлы жағдайлар жасау;

      қосымша жұмыс орындарын құpу,  ақылы қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру,  жұмыссыздарды кәсiптiк оқыту,  бiлiктiлiгiн арттыру және қайта  даярлау есебiнен жұмыспен қамтуға  жәрдемдесудiң белсендi шараларын одан әрi дамыту және жетiлдiру;

      денсаулық сақтау, бiлiм беру салалары, инфрақұрылым (таза ауыз суы, коммуналдық  қызметтер, көлiк инфрақұрылымы)  қызметтерiнiң тиiмдiлiгiн және  оларға халықтың қол жетiмдiлiгiн  арттыру;

      халықтың әлеуметтiк осал топтарына атаулы әлеуметтiк көмек көрсету тетiктерiн жетiлдiру;

      елде кедейлiктi төмендетуде мемлекеттiк  басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру;

      қоғамның барлық институттарының:  мемлекеттiк органдардың, кәсiби  одақтардың, жеке сектордың және үкiметтiк емес ұйымдардың, оның ішiнде кедей халықтың мүддесiн бiлдiретiн бiрлестiктердiң кедейлiк проблемаларын шешуге қатысуы мен бiрлесiп iс-қимыл жасауын жандандыру.

      Қазақстанда кедейлiктi азайту жөнiндегi мiндеттердi шешу:

      елдiң заңнамасын одан әрi жетiлдiру жолымен кәсiпкерлiк еркiндiгiн қамтамасыз ету;

      қолданылатын шаралардың тиiмділiгiн  және үнемдiлiгiн арттыру (қажеттi нәтижелердi аз шығындармен қамтамасыз  ету);

      мемлекеттiк органдардың халыққа  қызметiнiң ашықтығын және есеп беруiн қамтамасыз ету;

      кедейлiктiң өңiрлiк, гендерлiк,  жас шамасы және басқа да  ерекшелiктерiн есепке алу;

      көмек көрсетуде әлеуметтiк әдiлдiктi және атаулылықты қамтамасыз  ету;

      елдегi кедейлiк жай-күйiн объективтi  бағалауды қамтамасыз ету қағидаттары негiзiнде жүзеге асырылады.

      Бағдарламаның мақсаттарына қол  жеткiзу үшiн мынадай индикаторлар  белгiленедi:

____________________________________________________________________

Р/с| Көрсеткiш   |Өлшем | 2000| 2001 | 2002  |         Болжам

N |                     |бiрлі.     |  жыл|  жыл|  жыл   |

   |                       | гі         |___________________________________________

   |                        |            | факт|факт |бағалау|2003 ж.|2004 ж.|2005 ж.

____________________________________________________________________

1           2               3           4        5          6            7          8            9

____________________________________________________________________

1   Халықтың      АҚШ

    жан  басына    долла.