Қазақстан Республикасында кедейліктi азайту жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы

      Табыстар бойынша негiзгi өлшемдер - бұл ең төменгi күнкөрiс деңгейi мен кедейлiк шегi. Кедейлiк деңгейiн  анықтауға негiз болып табылатын  және ең аз тұтыну қоржыны негiзiнде есептелетiн ең төменгi күнкөрiс деңгейi азық-түлiк тауарларының 70%-ын және азық-түлiк емес тауарлардың 30 пайызын қамтиды.

      Ең төменгi күнкөрiс деңгейiнде  азық-түлiк және азық-түлiк емес  тауарларға тұтыну шығындарының  нақты арақатынасы 2001 жылы 56,3/43,7 болды. Тұтыну қоржыны табысы аз адамдар бюджетiнiң едәуiр бөлiгiн құрап отырған коммуналдық қызметтер көрсету мен көлiк шығындарын толық көрсетпейдi.

      2001 жылы белгiленген кедейлiк шегi  ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң  38%-ын, 2002 жылы - 40%-ын құрады. Бұл көрсеткiш, ең алдымен, атаулы әлеуметтiк көмек көрсетудегi мемлекеттiң экономикалық мүмкiндiктерiн сипаттайды.

      Кедейлiктiң табыстар бойынша  индикаторлары - бұл табысы ең  төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен  халықтың үлесi, кедейлiктiң алшақтығы мен өткiрлiгі.

      Кедейлiктi табыстар бойынша ғана  бағалап қоймаудың негiзгi өлшемдерi - негiзгi әлеуметтiк игiлiктер мен  қызметтер көрсетуге қол жетiмдiлiгiнiң  ең төменгi деңгейi. Денсаулық сақтау  саласында - бұл халықтың жан басына шаққанда медицина қызметкерлерi мен медициналық ұйымдардың саны, медициналық ұйымдары жоқ елдi мекендер саны; бiлiм беруде - бұл балаларды оқумен қамту, мектептерi жоқ елдi мекендер саны, оқыту жүйесiнен тыс қалған балалар, сондай-ақ бiлiм беру мекемелерiнде материалдық көмек көрсетілген балалар саны; әлеуметтiк көмек жүйесiнде - халықтың әлеуметтiк осал топтарын қамту және оларға көрсетiлетiн көмек мөлшерi.

      Денсаулық, бiлiм, алдағы өмiрдiң  орташа ұзақтығы, әлеуметтiк азу  (маскүнемдiк, нашақорлық, жезөкшелiк, қылмыс жасаушылық) жөнiндегi көрсеткiштер, сондай-ақ халықтың көшi-қоны жөнiндегi көрсеткiштер кедейлер үшiн әлеуметтiк инфрақұрылымға қол жетiмдiлiгiнiң жанама индикаторлары болып табылады.

      Алайда орын алып отырған индикаторлар  кедейлiктiң барлық аспектiсiн толық көрсетпейдi. Коммуникациялардан шалғайлық, табиғи немесе энергетикалық ресурстардың шектеулiлiгi сияқты кедейлiк факторларын ашуға көмектесетiн нақты инфрақұрылымға қол жетiмдiлiк индикаторлары баршылық, бiрақ қажеттi шаралар әзiрлеу барысында олар жеткiлiктi дәрежеде пайдаланылмайды. 

1.1.2. Қазақстандағы  кедейлiктiң бейіні 

      Кедейлiк бейiнi - кедейлiктiң барынша  айқын көрiнiстерiнiң сандық және  сапалық сипаттамасы. 2001 жылы Қазақстанда  ол мынадай деректермен сипатталады:

      халықтың 28,4%-ының табысы ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен болды;

      ел халқының 11,7%-ының табысы азық-түлiк  қоржынының құнынан төмен болды,  соның iшiнде Маңғыстау облысында  - 26,7%, Атырау облысында - 21,6%;

      халықтың неғұрлым ауқатты 10% және неғұрлым ауқатсыз 10% топтары табыстарының арасалмағы республика бойынша орта есеппен 11,3 есенi құрады (шектi көрсеткiш - 8 есенi құрайды);

      кедейлiк аумақтар бойынша шалғайдағы  ауылдық аудандар мен шағын  қалаларда орын алып отыр: ауылда халықтың кедей тобының үлесi орта есеппен - 38,0%-ды, ал Маңғыстау облысында - 95,5%-ды құрады; қаладағы кедейлiк негiзiнен тоқырауға ұшыраған шағын қалаларда байқалады;

      республика бойынша тұтастай  алғанда жұмыссыздық деңгейi 10,4 %-ды  құрады;

      2001 жылы туберкулезбен ауру 1996 жылмен салыстырғанда 78,3 %-ға өскен;

      жүктi әйелдердiң 55%-ға жуығы қаны  аздықтан зардап шегуде;

      табысы аз азаматтардың жалпы  санының iшiнде табысы ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен тұрғындардың 48,1%-ы 5 және одан да көп адамнан тұратын үй шаруашылықтарында тұрған;

      30 мыңнан астам мектеп оқушысы  мектепке бару үшiн 3 километрден  40 километрге дейiн жол жүруге  мәжбүр болуда, 6 мыңға жуығы жалға  алынған пәтерлерде немесе туған-туыстарының  үйiнде тұрады;

      Ішкi iстер министрлiгi тiркеген  балалардың мектепке бармау оқиғаларының 75%-ы отбасының жайсыз жай-күйiмен  немесе нашар материалдық жағдайымен  байланысты болған;

      қала халқының 14%-ы және ауыл  халқының 27%-ы сапалы ауыз суымен  қамтамасыз етiлмеген;

      халықтың 4%-ы тасып әкелiнетiн  суды пайдаланады, республиканың  оңтүстiк аймақтарындағы кедейлiк,  негiзiнен, суландыру үшiн қажет  судың болмауымен байланысты;

      халықтың белгiлi бiр бөлiгi қоршаған  ортаның азуы мен ластануынан  зардап шегуде. 

1.1.3. Қазақстандағы  кедейлiк кейпi 

      Кедейлiк кейпi - кедейлiк тұрғысынан  алғанда халықтың әлеуметтiк жағынан  барынша осал топтарының тiзбесi мен сипаттамасы.

      Қазақстанда халықтың әлеуметтiк  осал топтарына балалар және  көп балалы отбасылар, ұзақ уақыт жұмыссыз жүргендер, оқымайтын және жұмыс iстемейтiн жастар, жалғызiлiктi қарт адамдар, мүгедектер, межелiк топтар (баспанасыздар, пенитенциар жүйесi мекемелерiнен босағандар, босқындар) кiредi.

      Балалардың өз жағдайларын өз  бетiмен жақсарту мүмкiндiктерi бәрiнен аз. Кедей отбасыларында тұратын балаларға қатысты қамсыздық келешекте кедейлiк ауқымы өсуiнiң асқындауының әсерiне әкелуi мүмкiн. Талдау көп балалы отбасылардың оңтүстiк және батыс аймақтарда, негiзiнен, ауылдық жерлерде шоғырланғанын көрсетiп отыр.

      Ұзақ мерзiмдi жұмыссыздық жұмыс  күшiнiң белгiлi бiр бөлiгiнiң  жас шамасы, бiлiктiлiк, психологиялық  өлшемдер бойынша рынок қажеттiлiктерiне  сәйкес келмеуiмен, сондай-ақ жұмыс  iстеп тұрған кәсiпорындарда жұмыс  орындары санының қысқаруымен, жұмыспен өзiн-өзi қамту мүмкiндiктерiнiң болмауымен байланысты.

      Жастар (15-19 жас) экономикалық қауқарсыз  халықтың ең үлкен үлесiн (24%), сондай-ақ жұмыссыз халықтың едәуiр  үлесiн (12%) құрап отыр. Оқуда жоқ  және жұмыссыз жастар нашақорлық, қылмыстылық, жезөкшелiк бойынша қатер тобына түседi.

      Жалғызiлiктi қарт адамдардың проблемалары  коммуналдық қызметтер көрсетуге,  емделуге және басқа осындай  шығыстарға шығындардың өсуiнде  болып отыр.

      Мүгедектердiң мүмкiндiктерi шектеулi  болуына байланысты олардың арасында кедейлер қатарына қосылу қаупi аса жоғары.

      Межелiк топтарға жататын адамдар  санын бағалау мүмкiн болмай  отыр. Қоғамның белсендi мүшелерi  ретiнде бұл адамдардан қол  үзу айрықша алаңдаушылық туғызуда. Халықтың межелiк топтары өздерiнiң халықтың басқа топтарына келеңсiз әсер ету қабiлеттiлiгiнен де ерекше назар аударуды қажет етедi.

      Межелiк халықтың саны қала  өмiрiне бейiмделе алмаған ауылдан  көшушiлер, жұмыссыздар, ашық және  астыртын көшiп келушiлер, босқындар  есебiнен өсуде.

      Қылмыстың өсуi кедейлiктiң негiзгi келеңсiз салдарының бiрi болып  табылуда. Заңсыз жолмен табыс  табуға мәжбүр болып отырған  халықтың табысы аз топтары  арасында жалпы қылмыс жасаушылық  кеңiнен таралуда.

      Мiнез-құлықтың түрлi ауытқулары, оның ең ауыр түрлерi: маскүнемдiк пен нашақорлық кедейлiктiң келеңсiз салдарының бiрi болып табылады.

      Бас бостандығынан айыру орындарынан  босаған адамдар қазiр халықтың  мейлiнше әлеуметтiк осал топтары  қатарында тұр. Олардың басым  көпшiлiгi бостандыққа шыққаннан кейiн кедейлiк шегiнде қалатындықтан, еңбекке және тұрмыстық орналастыруға мұқтаж болуда.

      Белгiлi бiр тұрағы жоқ адамдар  үшiн әлеуметтiк бейiмдеу орталықтары  барлық аймақтарда бірдей жұмыс  істемейдi. Елде қазiргi уақытта, шын  мәнiнде, мұндай тек 11 орталық жұмыс iстеуде. Ашылған кезiнен 3,5 мыңға жуық, соның iшiнде бұрын сотталған мыңға жуық адам әлеуметтiк бейiмдеуден өткен. 

1.2. Кедейлiк деңгейiн  бағалау 

1.2.1. Экономиканың  даму деңгейi және кедейлік 

1.2.1.1. Экономикалық  өсу және кедейлік 

      Экономиканың дамуы - кедейлiкпен  тиiмдi күрестiң маңызды шарты.  Соңғы жылдары Қазақстанның экономикалық  көрсеткiштерi экономиканың тұрақты  өсуiн дәлелдеуде. 2001 жыл iшiнде  ЖIӨ-нiң нақты өсуi 1998 жылға қатысты  28% құрады. Осы кезеңде кедейлер  үлесi 39%-дан 28,4%-ға дейiн кемiдi. Ел халқының ақшалай табыстары көрсеткiштерiнiң серпiнi және ең төменгi күнкөрiс деңгейi халықтың тұрмыс деңгейiнiң жақсаруын дәлелдейдi. 2000 жылғы тамыздан бастап жан басына шаққандағы халықтың тұтынуға жұмсаған орташа ақшалай табыстарының мөлшерi ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен аса бастаған. Бұл үрдiс 2001 жылы сақталды: жан басына шаққандағы тұтынуға жұмсалған орташа табыстың және ең төменгi күнкөрiс шамасының арасалмағы 121,2%-ды құрады.

__________________________________________________________________

Жыл | ЖIӨ- |Жұмыс.|Табысы  |Табысы    |Кедей.  |Кедей.|Квин.      |Қорлар

          | нің     |сыз.      |  ең         |азық-       | лік.         | лік.    |тиль        |коэффи.

         | нақты|дық        |төменгі  |түлік        | тің        | тің       |топ.        |циенті

          | өзге.  |дең.       |күнкөріс  |қоржыны |терең.   |өткір.  |тары       |(байлар.

         | руі,    |гейі       |деңгейі.   |деңгейі.    |деуі1     |лігі2       |бойынша|дың  10%-

          | өткен|             |нен тө.   | нен          |              |             |Джини    | ының

          | жылға|             |мен ха.   |төмен     |             |              |коэф.     |кедей.

          | %-бeн|             |лықтың  |халық.     |             |             | фици.      |лердің

          |           |             |үлесі     | тың         |               |              |циенті3  |10%-ына

          |            |           |               |үлесі       |                |              |                |табыс.

          |            |           |               |                |               |               |               |тары)4

__________________________________________________________________

1996    100.5    13.0      34.6            11.4      5,2      0.319

1997   101.7    13.0      38.3            12.7      12.1        3.1       0.338      10.2

1998    98.1      13.1       39.0           16.2       12.8       3.8        0.347      11.3

1999     102.7   13.5        34.5         14.5         13.7      5.5        0.340    11.10

2000      109.8  12.8        31.8         11.7        10.3      4.0        0.343     11.9

2001    113.5     10.4       28.4         11.3        7.7        3.0         0.348     11.3

__________________________________________________________________ 

      1 Кедейлiк тереңдiгi - белгiленген  өлшемнен (ең төменгi күнкөрiс деңгейi, кедейлiктiң азық-түлiктiк шегi  және кедейлiктiң белгiленген шегi) зерттелушi үй шаруашылықтары  мүшелерiнiң табыс деңгейiнiң орташа  ауытқуын көрсететiн кедейлiк индикаторы.

      2 Кедейлiктiң өткiрлiгi - кедейлiк тереңдiгiнiң  мейлiнше толық сипаттамасы болатын  кедейлiк индикаторы. Белгiленген  өлшемнен зерттелушi үй шаруашылықтары  мүшелерi табыстары тапшылығының  ауытқу шаршысының орташасын  және кедейлер табыстарының әркелкi дәрежесiн көрсетедi.

      3 Джини коэффициентi (Табыстардың  шоғырлану коэффициентi) - теңсіздiк  дәрежесiн сандық бағалауға мүмкiндiк  бередi. Ол бiркелкi бөлу желiсiнен  халықтың сандық тең топтары  бойынша табыстардың iс жүзiндегi бөлiнуiнiң ауытқу дәрежесiн белгiлейдi.

      4 Қорлар коэффициентi - оныншы және  бiрiншi децилдiк топтар бөлiнуiнiң  iшкi қатарында халықтың салыстырылатын  топтарының орташа табыстары  арасындағы ара қатынасты өлшейдi.

      1997 жылмен салыстырғанда, 2001 жылы халықтың өздiгiнен жұмыспен қамтылғандарының саны 28,8%-ға өскен. Шағын бизнеспен айналысатындар санының өсуi байқалуда. Соңғы eкi жылда өнеркәсiп, көлiк, байланыс және коммуналдық салаларда істейтiндер саны бiршама өскен. Мемлекеттiк бюджетке түсiмдер көлемi өсуде (eгep 2000 жылы мемлекеттiк бюджет кiрiстерi ЖIӨ-нiң 22,6%-ын құраса, 2001 жылы Ұлттық Қорға есептелген салықтарды ескергенде, кiрiстер ЖIӨ-нiң 25 %-ын құраған).

      Тұтастай алғанда ел бойынша  халықтың тұрмыс деңгейiнiң орнықты  жақсаруы байқалуда. Алайда, бұл үрдiс Қазақстанның барлық аймақтарында орын алмай отыр. Джини коэффициентi 1996 жылғы 0,319-ге қарағанда 2001 жылы 0,348-ге өстi.