Жасөспірімдердің итимді-тұлғааралық қатым-қатынасындағы психологиялық ерекшеліктері

    Бұл нұсқаны саналы өмірдің таңдауы деп айтуға болмайды. Қандай да бір жағдайда өз-өзін анықтау тапсырмасы шешілмейді және көптеген ізденіс сәтсіздікке ұшырайды немесе ауасыз кеңсіздікте болмен тең. Балалық шақ бітті, үлкен деп өзіңді сезінбейсің немесе не істеріңді білмейсің. Көңілсіздік анашылық пен сектолыққа итермелейді, жаңа ләззат алуға талпыныс, бұлыңғыр өмірді ұмытып еңбек етуге қызықпаушылық.

    Батыстық  психологтар тартымды күшті жасөспірімдік  религия сияқты көрсетеді. Х.Ремшмидтің айтуы бойынша бұл религия  және сәйкес идеялогия осы шаққа қысқарған болашақты ұсынады, көсемге бағыну(гуру, кек, пайғамбар),иегер өз отанын және әрбір адамды бөлектей қорғап қалу: топтық өмірдің ортақ уайымдауымен ұйымдастврады          (медитацияны қолдана отырып, транс және экстаз кейде анашалар) Жасөспірім өзін ауруға берген жағдайда религе көбіне жанұямен ажырауға әкеп соғады. Жекелік жоспарда сандар бұзылмай тұрмайды: топтан ауру пайда болады, басқа адамдар мен эмоционалды байланыс пен әрекетсіз, өзі ойлай алмауға дейін барады. Бұл Батыста кең тараған, соңғы кездері бізде де пайда болды.

    Нашақорлыққа  келсек, жастайынан қолданғандар құрбан болады, әсіресе кім де кім жасөспірім шағынан бастап қолданса. Нашақорлықты талап ету деформация тұлғасында кең тараған. Нашақорлар өмірде не істеп жүргендерін ешкімде тіпті өздеріде білмейді. Жас жазушының әңгімесінен бір үзінді келтірсек, әскерде бірінше рет «еккендер», жылдар бойы қажет етіп өтеді және одан арылып, кленикадан жазылып шыққандар да аз емес.

    Нашақорлық– қарама-қайшылық  ақиқат, аяқ басқаннан кейін өзіңмен бірге туған барлық байланысты жоғалтасың  Роллинг Стоунзта «Две тысячи световых лет от дома» атты өлеңі бар. Сен өмір сүргендей көшеде жүресің, метроға кіресің, газет сатып аласың, кітаптар оқисың.  
Шындығында сен бұның бәрінен тысқарысың, сенің бұл әлемге қатысың жоқ, сен қалыптасқан апинның заңымен өмір сүресің. Сенен біртіндеп барлық достарың және таныстарың теріс айналады. Ескі достарыңның орнына жаңа таныстар келеді, сенімен бір-ақ нәрсеге деген қызығушылықпен қандай да бір кезбе адамдардың бұзылған тағдыры жоғары интелектуалды немесе субъектің осындай түрін жасаушыларға байланысты.

    Қоғамнан  қашудың ең соңғы және ең қайғылы  түрі – суицид, өмірден кету. ХХ ғасырда  дүние жүзінің ғалымдарын толғандыратын  мәселе ол қазіргі кезде жасөспірімдер арасында жиі кездесетін-суицид. БӘДСҰ-ның соңғы мәліметтері бойынша 15-24 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында өзін-өзі өлтіру екі есе артып кетті. Ол мемлекеттегі экономикалық жағдайларға байланысты. Мәселем Францияда соңғы 10 жылда суицидттен өлген балалар саны үш есе артқан. Енді бұл өлімдер жол апатынан қайтыс болған адамдар санымен теңеліп отыр. АҚШ-та 15-19 жас аралығындағы өзін- өзі өлтіру саны 1 жылда 5000-ға дейін көтерілді. Қазіргі кезде АҚШ-та ең маңызды өлімдердің арасында суицид 10-шы орында тұр. Онда 1978 жылда 15-19 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында 29000 суицид тіркелген. Бұнда соңғы 30 жылда суицид 15-19 жас аралығындағы қыздар арасында 200%, ал бозбалалар арасында 300%-ға дейін көтерілген.

    Суицид  термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны “өзін-өзі өлтіруге әрекет ету” - деп түсіндіреді.

    Қазіргі кезде Суицидалогия деп аталатын үлкен бір ғылыми бағытты бар, ол социология, психология, медицина, демография, психиатрия тоғысында пайда болып  осындай әрекетке баратын тұлғалардың ерекшелігін, әрекетін, себептерін зерттеуге тырысты.

    Суицидалды  мінез-құлық – адамның саналы түрде өзін-өзі өлтіргісі келетін  тұлғаның мінез-құлқының бір түрі деп  есептеді.

    .Г.  Амбрумова суицидальді мінез-құлқы  бар 770 балалармен жасөспірімдерді зерттей келе пубертантты жасқа дейінгі балалар арасында (13 жасқа дейін) - 14,4%, пубертанты жастағы балалар арасында (13-16) - 51%, пубертантты жастан асқандар арасында (17-18) - 33,8% кездеседі. Суицидке барған көптеген қыздар дәрі ішіп уланып өлсе, ұлдар асылып немесе тамырларын кесіп өледі. 13 жастағы қыздардың өзін-өзі өлтіру себептері ол көбінесе аяқтарының ауыр болып қалуына байланысты. Осы жасқа байланысты Железова бұл балалардың көбінің мінез- құлқында ауытқулары бар және олардың 70% шизофрениямен ауыратын балалар құрайды деген.

    А.Г. Абрумова және В.А. Тихоненко суицидалды әрекеттің екі негізгі типін  көрсетеді: шынайы әрекет және демонстративті-шантажды.

    Демонстративті-шантажды әрекетте - өміріне сондай қауіпті  емес әрекеттерге барады; денеде ірі веналар жоқ жерлерді кескілеу, онша қауіпті емес дәрілерді ішеді. А.Е. Личко мен А.А. Александров 14-18 жастағы жас өспірімдерді зерттей келе олардағы суицид мінезі көбінесе аффект жағдайында және ол балалардың осы жаста өте сезімтал болатындығына байланысты жиі кездеседі деген тұжырымдарға келді. Бірақ көбінесе бұл кезде балалар арасында кездесетін суицид ол демонсративті әрекет түрінде болады. [62]

    Шынайы  суицидальді мінез- құлық деп  тұлғаға деген шынайы немесе қиын проблемалары шешілмеген кезде өзін- өзі өлтіруін айтамыз. Ал жалған шантажды мінез-құлық деп ол адам өзі ойлаған ойын жүзеге асыру үшін, оны қоршаған адамдарға қысым көрсеткен кезде және басқалардың сезімін манипуляциялаған кезде бұл әдісті қолданады. Ол көбінесе оны ренжіткен адамның алдында жасалады. Бұнда олар өздерін өлтірмейді тек, өзінің өлгісі келетіндігін демонстрациялайды. Шантажды мінез- құлық көбінесе бала кезден пайда болады. Мысалы, Лилияны алатын болсақ ол кішкентай кезінен бастап барлығына да истерика арқылы қол жеткізетін. Ол төрт жасынан бастап- ақ дүкеннен ұнаған нәрсесін алмай кетпейтін. 13 жасында ол мен ешқашан мектепке бармаймын деп әке- шешесін қорқытқан ол музыкалық орталық саттырып алады. 15 жасында әке-шешесі оны туған күнге жібермеген үшін ол терезеге шығып өлемін деп шошытқан. Шошыған әке-шешесі оны туған күнге жіберіп қана қоймай оның қолына ақша да ұстатқан. Уақыт өткен сайын Лилияда шантажды мінез-құлық пайда болған. Өзіне қолайлы жағдайда ол өзін өлтірем деп барлық адамдарды манипуляциялау арқылы өз мақсатына қол жеткізген. Алайда, бұл «өзін-өзі өлтіру ойыны» көбінесе қайғылы болып аяқталады өйткені өліммен ойнамайды.

    Қазіргі кездегі жастардың суицидке бару себебі, олардың өмір тәжірибелерінің  болмауына, олардың алдарына қойған мақсаттарына жете алмау себептеріне байланысты және өмір қиындықтарына шыдамауына байланысты болады.

    И.П. Павлов өзін-өзі өлтіруді «мақсат  рефлексін» жоғалту деп түсіндірген. Осыған байланысты ол: «Мақсат рефлексі әр адамның өмір мәні және энергия  көзі. Өмір қызығы бір мақсатқа жетуге талпыну, егер сол мақсатқа жете алмаса басқа мақсатты көздеп соған қол жеткізу, қызығу, ұмтылу. Соған байланысты біздің өміріміз гүлденеді және мәндене түседі. Егер адамның өмірінде мақсат жоғалса оның өмірі мәнсіз болады. Сол себепке байланысты біз өлген адамдар артынан қалған қағаздардан, олардың өмірлерінің мәні жоғалғанына байланысты олар өз- өздерін өлтіруге мәжбүр болғандарын ұғынамыз. Бірақ адам өміріндегі мақсаттар саны шексіз...» Тек И.П. Павлов суицидке барған адамдардың ешқайсысында психикалық ауытқуы жоқ деген.

    Суицидальді мінез- құлықтың 5 типі бар:

    1) Протест.

    2) Жанашырлыққа шақыру.

    3) Қайғыдан қашу.

    4) Өзін-өзі жазалау.

    5) Өмірден бас тарту.

    Суицидалды  мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау адамдарда  да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының психикасында ауытқуы бар деуге болмайды. Медициналық статистикаға байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар, бірін жүйке-жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе, енді бірін өз эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    3 ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ ИНТИМДІ-ТҰЛҒААРАЛЫҚ  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ РӨЛІН АНЫҚТАУДАҒЫ ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАРЫ 

    Эксперименталды іс –тәжірибелік жұмысымды Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласының №32-ші жалпы білім беретін мектебінде 9 «а», 9 «б» сынып оқушыларымен өтілді.

    Эксперимент жұмысымның мақсаты жасөспірімдердің интимді-тұлғааралық қарым-қатынастағы  психологиялық ерекшеліктерін диагностикалау, психологиялық дамуында, тұлғааралық қарым-қатынасында қиыншылықтары бар жасөспірімдерге түзету жұмыстарын жүргізу.

    Экспериментке 15-16 жас аралығындағы 43 жасөспірім қатысты, олардың 22 – сі эксперименталды  тобында, 21 – рі бақылау тобында болды. Қатысушылар арасында 24 қыз балалар, 19 ұл балалар болды.

    Зерттеу жұмысын жүргізбес бұрын оның өтілу барысымен таныстырып өтейік.

    Айқындау  – яғни жасөспірімдердің қарым-қатынас  деңгейін, эмоциялық типін анықтау. Стреске жасөспірімдердің жеке сезгіштігі ретінде алаңдау деңгейін анықтау, интимді тұлғааралық қатынастарды зерттеу.    Қалыптастыру –  анықталған нәтижелер бойынша жасөспірімдердің қарым-қатынасқа түсу деңгейлері төмен, интимді-тұлғааралық қарым-қатынас нәтижесінде туындайтын жағымыз эмоциялар, аландаушылықтары жоғары деңгейлерін жою үшін түзету жұмыстарын атқару.

    Бақылау – түзету жұмыстарынан кейін алғашқы  айқындау кезеңінің  қорытындыларымен бақылау кезеңіндегі зерттеулерді салыстыру. Жұмысты қорытындылау.

    Айқынду кезеңінде өтілетін әдістемелер:

    1. Қарым-қатынас деңгейін бағалау тесті (В.Ф.Ряховской).

    2. Эмоция тестісі

    3. С.Спилбергер бойынша өзін-өзі бағалаудың тұлғалық шкаласы.

    4. Достық қарым-қатынас деңгейін анықтау тесті

    5. В.В.Мегедьдің «Мінездің биоакценттері бойынша махаббаттың түрлерін немесе қатынастарын анықтау» тесті.

    Әдістеме  № 1. «Қарым-қатынас деңгейін бағалау» тесті (В.Ф.Ряховской).

    Мақсаты: Жасөспірімдердің коммуникативті қарым-қатынасының деңгейін  анықтау.

    Қажетті құрал-жабдықтар: Зерттеу парағы, қалам.

    Уақыты: 16 минут.

    Өңделуі:

    30-32 ұпай - сіз қарым-қатынасшыл емессіз,  осы мәселе сізге көп қиындық  тудырады.

    25-29 ұпай - сіз көп сөйлемейсіз, жалғыздықты ұнатасыз, сол себепті сіздің достарыңыз аз.

    19-24 ұпай - сіз қарым-қатынасшылсыз, таныс  емес жағдайларда өзінізге сенімді боласыз, бірақ сіздің сөзіңізде көп жағымсыз ойлар болады.

    14-18 ұпай - қарым-қатынасшылдығыңыз орташа, қиналмай-ақ жаңа жұмыстарды бастайсыз,  жаңа кездесулерге барасыз, бірақ  шулы орта мен көп сөйлейтін  адамдарды жақтырмайсыз.

    5-тен  төмен ұпай - сіз тыс қарым-қатынасшылсыз,  көп сөйлейсіз, өзіңізге қатысы  жоқ нәрселерге кірісесіз, қызбасыз.

    Әдістеменің қорытындысын талдайтын болсақ:

    Кесте 5. В.Ф.Ряховскойдың қарым-қатынас деңгейін бағалу әдістемесі бойынша нәтижесі.

    Эксперимент тобы