Жасөспірімдердің итимді-тұлғааралық қатым-қатынасындағы психологиялық ерекшеліктері

    Сабақтың  көнекілігі: Махаббатқа байланысты суреттер, карточкалар.

    Сабақтың  барасы:

    1. Тренинг «Монета»

    Оқушылар  тең екі топқа бөлеміз. Бірінші  тұрған балаларға тиын береміз. Бұл  тренингтің мақсаты сендердің эмоцияларың мен мимикаларың арқылы біріңді-бірің тани білу. Оқушылар бір-біріне жақын тұруларады, тиынды белгі бойыншы, қолдарымен арт жақтарынан береді. Белгі берілгенде тоқтайды. Бір-бірлеріне қарап тиын қай адамда екенін айтулары керек. Егер топтар дұрыс тапса жеңілген топтың баласы келесі топқа ауысады. Осылай жалғаса береді. Қай топта аз бала қалса, сол топ жеңіледі. 

    2. Тренинг «Сезім хаты»

    Оқушыларды  алты топқа бөлеміз. Әр топқа мамандықтарға  байланысты термин сөздер беріледі. Бұл  тренингтің мақсаты оқушылар барлық термин сөздерді қолданулары керек. Сол сөздерді қолдана отырып алты топтағы балалар өз сезімдерін жеткізетін хат жазады. Болған топтар кезекпе-кезек тұрып айта бастайды. Хатты жазу үшін бес минут уақыт беріледі.

    3. Тренинг «Ұқсастық»

    Бұл тренингтің мақсаты оқушылар өздеріне сырт көзбен қарай білу. Оқушыларды дөңгелетіп отырғызамыз. Оқушыларға үш минут уақыт беріледі. Содан кейін осы тренингке қатысып отырған адамдардың ішінен өзінің кімге қандай қылығымен ұқсайтынын баяндайды.

    4. Тренинг «Сыйлық»

    Мұнда оқушылардың бір-біріне деген сезімдерін білуге арналған. Оқушылар отырғандардың барлығының атын қағаздың сол жағына жазады да, оң жағына оларға қандай сыйлық беретіндерін жазады. Бұған екі минут уақыт беріледі. Болған оқушылар кімге не сыйлайтындарын оқып, неліктен мұндай сыйлық беретіндерін түсіндіріп береді.

    Қорытынды: Міне оқушылар осымен біздің тренинг сабағымыз аяғына жетті. Сендер өз сезімдеріңді жеткізе білдіңдер. Бір-біріңе деген қатынастарыңда, топпен жұмыс атқара алатындарыңды және өз сезімдеріңді сыртқа шығара алдыңдар. Тренингке қатысқандарыңа рахмет. Өздеріңізге жақсы сезім және сергектік алды деп ойлаймын. 

    Қалыптастыру  кезеңін қорытындылайтын болсақ жасөспірімдердің қарым-қатынас деңгейін жақсартуға, аландаушылық, қорқыныш сезімдерін, жағымсыз эмоцияларын жоюға, интимді-тұлғааралық қарым-қатынас нәтижесінде туындайтын махаббат, достық қарым-қатынастарын жақсаруға аз да болсын үлесімді тигіздім деп ойлаймын. Айқындау кезеңіндегі төмен деңгейді көрсеткен эксперимент тобындағы оқушылармен қалыптастыру кезеңінде  жұмысты көбірек атқаруға тырыстым. Осыған толық қанды сенімді болу үшін бақылау кезеңінде қайта тексеру әдістерін жүргізейік. Айқындау кезеңі барысында төмен дәрежені көрсеткен жасөспірімдерге әдістемелерді қайтадан өткіздім.  Екі кезеңді салыстыра кеткенде, мынандай нәтижені байқауымызға болады:  
 
 
 
 
 
 

^{Гистаграмма № 11}  

      ^{Осыдан  байқайтынымыз, айқындау кезеңінде эксперимент  тобында «В.Ф.Ряховскойдың қарым-қатынас деңгейін бағалау» тесті бойынша төмен деңгейді көрсеткен 5 оқушы болса (23%), бақылау кезеңінде 3 оқушы анықталды (14%). «Эмоция тесті» бойынша, жағымсыз эмоциясы жоғары деңгейде 3 оқушы болды (14%) , ал қалыптастыру кезеңінен кейін 2 анықталды (10%). «С.Спилбергер бойынша өзін-өзі бағалаудың тұлғалық шкаласы» әдәстемесі бойынша эксперимент тобында төмен деңгейді көрсеткен 4 оқушы болды (18%), бақылау кезеңінде 3 оқушы анықталды (14%). Достық қарым-қатынасын анықтау тесті бойынша айқындау кезеңінде төмен деңгейді көрсеткен 5 оқушы болды (23%), бақылау кезеңінде 3 оқушы анықталды (14%). Айқындау кезеңінде} В.В.Мегедьдің «Мінездің биоакценттері бойынша махаббаттың түрлерін немесе қатынастарын анықтау» тестінде 2 оқушы анықталса (10%), бақылау кезеңінде 1 оқушы болды (5%). 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ^{Қорытынды} 

    ^{Жүргізілген зерттеу нәтижелерін және берілген дипломдық жұмыстың теориялық бөлімдерін талдай отыра, келесі қорытындылар жасауға болады:}

    Қазақстан Републикасының дамып келе жатқан елдердің қатарына қосылу мақсатында, қазіргі  жасөспірімдердің саналы азамат болып,  тұлға ретінде дамуына барлық жағдайларды жасайды. Өркениетті қоғам  үшін қымбат қазына – жеке тұлға, оның даму, қалыптасуы мен өмірі десек, бүгінгі жас ұрпақтың осы қымбат қазынаны бағалай білуі аса маңызды. Жасөспірімдік жас тарихи тұрғыдан алғанда өте кеш қалыптасатын кезең, оның қажет екендігі күрделенумен айтылып отырады, жекелеп айтқанда технологиялық, әлеуметтік өмірдің және қазіргі заманғы қоғамның жасөспірімдерге қоятын талаптарымен байланысты күрделенулер. Осының салдарынан жасөспірімдік жас толығымен тұрақтанған болып табылмайды, 15-17 жастағы адамдар бір елдің тұрғындары болса да, әрқайсысында дамудың әлеуметтік жағдайы әр түрліше өтуі мүмкін. Сонымен қатар физикалық, физиологиялық, психикалық және әлеуметтік толысулардың барлық адамда бір ағынмен жүрмейтінін ескерсек, адамдардың дамуындағы бұл маңызды этапты сипаттау және зерттеу қиынға түседі.

    Қарым-қатынас адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады.

    Жасөспірімдік кезең  дәстүрлі түрде тәрбиелеушілік қарым-қатынаста ең ауыр кезеңнің біріне жатады. Көбінесе жасөспірімдік шақтағы қиындықтар жыныстық жетілумен байланысты болып келеді. Жасөспірімдік шақтағы жеке тұлғаны қалыптастырудағы қиындықтарды шешуде тұлғааралық қарым-қатынасқа түсе алуларына көп көңіл  бөлу керектігінде. Ұйымдастырушылық және қарым-қатынасқа тез, жеңіл түсе алушылық  қасиеттерінің дамуы жасөспірімдік шақта өте маңызды болып келді. Осы шақтағы көп байқалатын құбылыстарының бірі -  жасөспірімдердің өзара қарым-қатынасқа деген тапшылық. Сол себептен, жасөспірімдердің тұлға болып дамуына, жан-жақты қалыптасуын жақсатру мәселесінде қарым-қатынасты дамыту керек.

    Жасөспірімдер арасындағы құрбы-құрдастарының қарым-қатынасы өзіндік информацияны таратушы каналының  бірі.  Бұл тұлғааралық қарым-қатынастың  өзіндік түрі болып та келеді. Құрбы-құрдастардың қарым-қатынастығы теңдігі бұл сфераны өзгешешелеп, жасөспірімдерді қызықтырады.  Бұл шақта көбіне туындайтын қажеттіліктер (құрбы-құрастармен, ата- аналармен қарым-қатынасы, қызығушылықтары, ұмтылулары, қобалжулары) жасөспірімдердің өзара түсінулеріне әкеледі. Осының нәтижесінде интимді тұлғааралық қатынастар:

• достық
• махаббат
• дұшпандық
• жалғыздық пайда болады.

    Осыған  интимді-тұлғааралық қарым-қатынастар жасөспірімдік шақта аса манызды  болып келеді. Оны дипломдық жұмыстың теориялық және жксперименталды бөлімдерден байқауға болады. Жалпы зерттеу жұмысына 15-16 жас аралығындағы 43 жасөспірім қатысты. Зерттеу барысында эксперименталды және бақылау тобы құрылды. Әдістемелердің барлығы балалардың жас ерекшелігін, даму және дара ерекшеліктерін ескере отырып таңдалды. Эксперименталды бөлімде жасөспірімдердің қарым-қатынас, өзін-өзі бағалау деңгейілерін, жағымсыз эмоцияны анықтау,интимді-тұлғааралық қарым-қатынасты соның ішінде махаббат, достық қатынастарының деңгейін зерттеу үшін мына әдістемелер қолданылды:

    1. Қарым-қатынас деңгейін бағалау тесті (В.Ф.Ряховской).

    2. Эмоция тестісі

    3. С.Спилбергер бойынша өзін-өзі бағалаудың тұлғалық шкаласы.

    4. Достық қарым-қатынас деңгейін анықтау тесті

    5. В.В.Мегедьдің «Мінездің биоакценттері бойынша махаббаттың түрлерін немесе қатынастарын анықтау» тесті.

    Әдістемелердің  нәтижелері бойынша жасөспірімдер  арасында эмоциясын қадағалау, өзін-өзі бағалау, жалпы қарым-қатынасқа түсу, интимді-тұлғааралық қарым-қатынасты орнат алу әр түрлі деңгейде дамығанына көз жеткізеді.

    Сондықта  жасөспірімнің психологиялық, физологиялық дамуын қадағалап,  тұлғааралық қарым-қатынастарын жақсарту үшін ата-ана, ұстаздар тарапынан  үлкен жауапкершілікпен қарау керек. Қорыта келгенде дипломдық жұмысты жазу барысында қойылған мақсаттары орындалып,  жасөспірімдер арасында тұлғағалық қарым – қатынастың психологиялық аспектілерін теориялық тұрғыда негіздеп, іс-тәжірибеде зерттелініп, дәлелденді.   

    Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

1. Аверин  В.А.  Психология детей и подростков. – Санкт-Петербург: «Ривьера», 1994. – 186 с.
2. Аникеева Н.П. Психологический климат в коллективе. – М.: 1990 – 223 с.
3. Асеев В.Г. Возрастная психология: учебное пособие – Иркутск: 1992 – 359 с.
4. Асеев В.Г. Мотивация поведения и формирование личности. – М., 1997 – 153 с.
5. Андреева Т.М. Социальная психология (Социальные установки). – М., 1998 – 367 с.
6. Анастази А. Психологическое тестирование. – Книга 1. – М., 1995 – 17-31 с.
7. Анастази А. Психологическое тестирование. – Книга 2. – М., 1995 – 70 с.
8. Бурлачук Л.Ф., Блейхер В.М. Психологическая диагностика интеллекта и личности. – Киев, 1978 – 178 с.
9. Артюхова А.И. Ценности – цели подрастающего поколения: /Подростки/ для школы. М., 2001, № 10. – 87 с.
10. Байярд Р.Т., Байярд Джин. Воли беспокойный подросток. – М, 1991
11. Буянов М.И. Ребенок из неблагополучной семьи (записки детского психиатра). – М., 1998. (Какие бывают семьи: психология больного ребенка: 64 с., 72 с., 96 с. Пьянство и дети: 164 с.).
12. Бернс Р.В. Развитие я-концепции и воспитание. – М., 1996. (Воспитание положительного образа «я»: 399 с.).
13. Бодалев А.А. Личность и общие избранные труды. – М., 1993. (Межличностное восприятие и понимание: 265 с.).
14. Бодалев А.А. Психология и личность. – М., 1998. – (Воспитание личности школьника: 152 с.).
15. Божович Л.И. Личность и ее формирование в подростковом возрасте. – М.: Просвещение, 1986
16. Божович Л.И., Благонадежина Л.В. Изучение мотивации и поведения детей и подростов. – М.: Педагогика, 1972
17. Бойко В.В. Трудные характеры подростков. – Санкт-Петербург: Союз, 2002
18. Бэрон Р. Агрессия. – Санкт-Петербург: «Питер», 1999. – 351 с.
19. Валеев Ф.Ф. Диагностика нравственно-психологических особенностей трудного подростка. //Психология. Наука. Образование, 1999. – № 1. – 81 с.
20. Выготский Л.С. Педагогическая психология: М., Педагогика, 1991. – 479 с.
21. Гильбух Ю.З. Психодиагностика в школе. – М.: Знание, 1990
22. Джаламбаева Ш.Е. О сексуальной морали современных подростков //Образец, 2002. №2. – с. 82-87
23. Забранная С.Д. Психолого-педагогическая диагностика умственного развития детей. – М.: Просвещение, 1991
24. Земелева З.А. Агрессивное поведение подростков и личность подростка. – М.: Педагогика, 2001
25. Захарова Л. Самосознание и самооценка подростка //Семья и школа. – М., 1973. – с. 28
26. Захаров А.И. Психотерапия нервов у детей и подростков. – М.: Медицина, 1992. – 213 с.
27. Изард К. Эмоции подростка. – М.: Изд-во Москов. университета, 1980. – 440 с.
28. Иванова Т.В. Психологическое исследование в диагностике, прогнозы и оценка эффективного лечения гошизма у подростков. – Автореферат, Ленинград, 1991. – 20с.
29. Керсанов Н.К. Подкорковые структуры мозга и психологические процессы. – М.: МГУ, 1985. – 118 с.
30. Кле М. Психология подростка (психосексуальное развитие). – М.: Педагогика, 1991. – 171 с.
31. Клевчина М.С. Психодиагностические материалы об изучении личности школьника. – Минск: МГПН, 1990. – 102 с.
32. Козлов Н.И. Формула личности. – Санкт-Петербург: Питер, 2000. – 358 с.
33. Кон И.С. Психодиагностика подросткового периода. М.: Просвещение, 1991. – 255 с.
34. Кон И.С. Психология подростков. – М.: Просвещение, 1991. – 255с.
35. Корсанов Н.К. Психология подростка. – М.: Агар, 1997. – 304 с.
36. Кудрявцев В.Т. Психология развития человека. - Рига, 1999
37. Кузин В.С. Психология подростка. – Киев: Родина, 1990. – 118 с.
38. Куинджи М.Н., Поленова М.А. Влияние школы на состояние здоровья, формирование подростковой функции девочек-подростков // Школа здоровья. М., 1995. № 4.
39. Куприн В.С. Психология подростка. – М., 1997. – 304 с.
40. Лазоцева В.Н. Опыт исследования личностных устремлений подростков. – М.: Педагогика, 1992. – 30 с.
41. Лайтес Н.С. Умственные способности и возраст. – М.: Педагогика, 1997
42. Лебедева Н.Т. Школа и здоровье учащихся. Минск, 1998
43. Леонгард К. Акцентуированные личности. – Киев: Высшая школа, 1990. – 374 с.
44. Личко А.Е. Подростковая психиатрия. – М.: Медицина, 1996. – 416 с.
45. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характеров у подростков. – М.: Медицина, 1991. – 256 с.
46. Лукянова И.И. Базовые потребности возраста как основа развития социальной коллективности у подростков //Психологическая наука и образование. – М., 2001. № 4. – с. 41-47
47. Лукянова А.И. Ценности – цели подрастающего поколения: /Подростки/ Директор школы. М., 2001. № 10. – 87 с.
48. Лысенко В.И. Организация педагогической профилактики патриотизма среди подростков. – Санкт-Петербург, 1999. – 218 с.
49. Максимова Н.Ю. О склонности подростков  к аддиктивному поведению //Психологический журнал. М., 1996. № 3. – 149-152 с.
50. Макферлайн А., Макферлан А. Дневник подростка. – М.: Медицина, 1992
51. Матвеева О.А. Помощь в адаптации в средней школе: психолого-педагогическое сопровождение VI-VII классов// Психология, наука и образование. 2001. - № 4., - 47 с.
52. Митина Л.М. Оказание медико-психологической и правовой помощи детям и подросткам, пострадавшим от насилия. – Ярославль, 1996
53. Миханов А. Дети без родителей. – М., Радуга, 1990. – 221 с.
54. Михеев О.И. Методика получения и обработка экспериментальных данных в психолого-педагогических исследованиях: Монография. – М.: Изд-во УДН, 1986. – 84 с.
55. Немов Р.С. Общие основы психологии. Т.2. – М.: Просвещение, 1994. – 572 с.
56. Николаев Г. «Черные дыры» в человеческой душе: Депрессия.//Наука и жизнь. -1999, № 11. – с. 22-25
57. Обухова Л.Ф Возрастная психология. - М., 1999.
58. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. – М.: Политиздат, 1982. – 255 с.
59. Петровский А.М. Жасерекшелігі және педагогикалық психология негіздері Алматы 1993.
60. Мухина Т.М. Жасерекшелік психологиясы Алматы 1999.
61. Подхватилин Н.В. Психокоррекционная профилактика подростковой наркозависимости. – М., 2002. 43 с.
62. Прихжан А.Ш. Проблема подросткового кризиса. – Санкт-Петербург, 2000
63. Равич Р. Как справиться с детской и подростковой депрессией?//Народное образование, 2002. № 6. с. 184-192. Заложенные: жестокость в детско-родительских отношениях и ее последствия //Учительская газета. 2001, 22 мая (№ 20). – 216 с.
64. Слуцкий В.И. Коллектив и личность. – М., 1992. с. 84-101
65. Тихомиров О.Л. Мышление подростка. – М.:МГУ, 1984. – 272 с.
66. Трубинков В.И. Психогенетика агрессивности//Вопросы психологии, 2000, № 6. – 123 с.
67. Фельдштейн О.И. Психология современного подростка. – М: Педагогика, 1987. – 288 с.
68. Фридман Л.М. Формирование социальной адаптации школьной молодежи // Журнал «Прикладная психология», 2001. № 6. = с. 18-23
69. Шипицина Л.М. Школа без наркотиков. Книга для педагогов и родителей. – Санкт-Петербург, 2001
70. Эйдемиллер Э.Г. О взаимной оценке характера подростков, страдающих психопатией и психопатотипными расстройствами и их родителях//неврозы, пограничные состояния. – М.: Научно-исследовательский институт им. В.М. Бехтерева, 1972. – 108 с.