Гылым философиясы

Категория –  жаратылыстану теориясында маңызды  сипаттама,  олардың өзара байланысы жаратылыстану ғылыми заңдарының іргесін құрайды.

Заң – заттар мен құбылыстардың  маңызды орнықты ішкі өзара байланысы, олардың заңдылығы және динамизмін байланыстырады. Табиғат заңдары - табиғи заттар мен құбылыстардың дамуын объективті қолданатын заңдылық-тар. Жаратылыстану заңы – объективті шындықтың заттары мен құбылыстары арасындағы анықталған маңызды ішкі және орнықты өзара байланыстар. Сондықтан, табиғаттың нақты қолданыстағы заңдылықтары жаратылыстану заңына шеңберінде білдіріледі (ғылым).

Жаратылыстануда әр түрлі типтегі заңдар ерекшеленеді, олардың типі әрекеттің көптігінен, сандық көрсеткіштерді пайдалану және басқаларына байланысты болады. 

Жалпыға ортақ заңдар. Олардың шеңберінде құбылыстар және заттардың шекті кең спектрін қамтитын табиғат заңдылықтары көрінеді (энергияны сақтау және айналдыру заңы).

Жалпыға ортақ-жеке заңдар. Аралас пәндерге тиісті заңдылықтарды анықтау (қысым мен көлем және газ температурасы арасындағы тәуелділікті білдіретін  Бойль-Мариотт және Гей-Люссак заңы).

Жеке  заңдар. Олардың күші объективті шындықтың салыстырмалы тар бөлігіне таралады (екі нүктелі электр зарядтардың өзара әрекетін анықтайтын Кулон заңы).

Демек, танымның эмпирикалық және теориялық деңгейлері бір бірін толықтыра отырып, өзара  байланыста болады. Бір жағынан,  эксперимент барабар ғылыми теорияны қалыптастырудағы қажетті жағдай болып табылады, ал басқа жағынан, атап айтқанда теория эксперименттік ғылымның алдына конструкциялық міндеттер қояды.

Табиғат туралы (эмпирикалық жаратылыстану) және оның  теориялық құрылыстары туралы  (теориялық жаратылыстану) ғылымның эмпирикалық негізі арасындағы өзара байланыс туралы айтылуда. Эмпирикалық индукция және рационалды дедукция арасындағы барлық айырмашылықтар кезінде олардың арасындағы шекара эмпиризм және рационализм сияқты жеткілікті түрде шартты, ал индукция және дедукция өзара байланысты.

Жаратылыстанудың  эмпирикалық деңгейі құбылыстар немесе процестер-дің нақты жақтарын зерттеуге бағытталған болса да, сонда да неғұрлым жоғары талдап қорыту деңгейіне шығуға үнемі ұмтылады. Жаратылыстанудың теориялық деңгейі өз тарапынан өзінің іргелі құрылымдарында эмпирикалық зерттеулерге негізделеді.  

1.5 Ғылыми-жаратылыстану және әлеуметтік мәдени танымның өзгешелігі  мен бірлігі   

Ғылыми жаратылыстану  және әлеуметтік-гуманитарлық білімдердің  өзгешелігіне деген екі көзқарас тарихи жағынан қалыптасты. Олардың біріншісі ғылыми жаратылыстану және гуманитарлық білімдердің  арасында айрықша көрінетін ерекшелік болады дегеннен туындайды. Көзқарастың екінші нүктесі, керісінше, ғылыми жаратылыстану және гуманитарлық танымдар арасында принципті сипатта болатын айырмашылықтар болмауына сәйкес түсініктерге сүйенеді.

И. Кант "табиғат тарихы" және "қоғам тарихы" елеулі айырмашылық-тарынан туындайтын пікірлердің бастауында тұр,  оның пікірі бойынша, егер табиғатта "санасыз күштер" әрекет жасайтын болса, онда  қоғамда "белгілі бір мақсаттарға ұмтылған" адамдар әрекет жасайды.

В. Виндельбанд тұлғасындағы неоканттық баден мектебі, канттық ілімге сүйене отырып, ғылыми жаратылыстану және әлеуметтік мәдени білімдердің қарама-қарсылығы туралы тезисті белсенді түрде дамытты;  ол жаратылыстану ғылымдарын "номотетикалық сипатты" пәндерге, яғни дамудың жалпы заңдылықтарын зерттеушілерге; тарихи пәндерді - "идеографиялық" сипатты  пәндерге,  яғни оның пікірі бойынша, дамудағы ерекшені, табиғат заңдары  мен философиялық емес, діни тұрғыны білдіретін социумды зерттеуді жатқызған.

В. Дильтей "өмір философиясы" шеңберінде табиғат туралы ғылымда   "түсіндіру", ал әлеуметтік ғылымда - "түсіну" қолданылады. Осы көзқарасқа сәйкес әлеуметтік ғылымдарда бағалау пайымдаулары басым болады, яғни ғылыми ақиқаттың, тарихи реализмдерді объективті тануды анықтауын қиындатады немесе практикалық  жағынан  жасау мүмкін емес.

Г. Риккерт бұл идеяны дамыта отырып, абстракция деңгейінде олардың шеңберінде пайдаланылатындардан шыға отырып, ғылымды топтап қорытатын пәндер – жаратылыстану ғылымдарына және жеке даралықты – тарихи ғылымдарына бөлді. Оның пікірі бойынша, жаратылыстануда түсініктер мен заңдардың бәрін тегіс қамти алатын деңгейде шығу нақты, ал тарихи пәндер (әлеуметтік мәдени) шындықтың жеке даралығын көруге басымырақ бағытта-лады. Бәрінен бұрын, тарихи процестерді жалпылайтын, қорытындылайтын түсініктерге шығуға ұмтылыс оларды бұрмалауға айналады.

М.М. Бахтин, баден мектебінің идеясын, соның ішінде В. Дильтей  тұжырымдамасын сынай отырып, гуманитарлық және ғылыми жаратылыстану білімдерінің бір-біріне қарама-қарсылығынан шықты. Оның пікірі бойынша, олардың арасындағы өзгешелік мынадай, олар гуманитарлық білім үшін "иноғылым" деген термин, яғни басқа ғылымды қолданды. Оған танымның мәтіні және субъектісі арасындағы диалог тән. Ол табиғат және қоғам туралы ғылымдар арасындағы айырмашылық принципті сипатта болады деп сендірді. Егер  жаратылыстану ғылымдарының объектісі - "табиғат" болса, онда гумани-тарлық ғылымдар "рухты" зерттейді. Табиғат туралы ғылымдар "әлемнің ғылыми бейнесін" қалыптастырады, ал адам туралы ғылымдар "әлемнің пішінін" береді; жаратылыстану ғылымдары "түсінік", ал гуманитарлық ғылымдар  "түсінуге" және т.б. сүйенеді.

Ғылыми жаратылыстану  және әлеумет мәдени білімдердің  кейбір ерекшеліктерін, олардың өзгешелік  сипаттамасын нақтылыққа сүйене отырып, тарихи жағынан атап көрсетеді.

Табиғат заңдарын таным негізінде табиғи заттар мен құбылыстардың себеп-салдарлық өзара байланыстары жатады, бұл ретте табиғат заңдылықтары адам қызметіне байланысты болмайды. Механика заңы, мысалы, макродүниеде денелердің өзара қатынастарының өзгешелігін түсіндіре отырып, объективті сипатта болады.

Керісінше, әлеуметтік мәдени жүйелердің заңдары әлеумет қызметінің функциясы болып табылады, немесе әлеуметтік мәдени дамытудың нәтиже-сінде өзгереді. Сондықтан, әлеуметтік мәдени заңдылықтар категорияның тұрақты шамасы болып табылмайды. Нарық заңдары өркениеттің динамика-сына сәйкес өзгереді делік. Мысалға, адамның мәні, әлеуметтік мәдени білім балама түсініктерді ұсынады.

Әрине, жаратылыстану шеңберінде анықталған табиғат заңдылықтары таным  процесінде өзінің тұрақтылығын жоғалтады. Микродүниенің ашылуы макродүниенің саласының механика заңдарының  шектеулігін анықтады. Сонымен қатар, әлеуметтік мәдени заңдылықтар айтарлықтай шамада субъективтіліктің үлкен дәрежесінде бола отырып,  нормативті сипатта болады.

Сондықтан, жаратылыстану  ғылымдары үшін объективтіліктің үлкен дәрежесі тән немесе олардың дамуымен ішкі табиғи байланыстар мен қатынастарды анықтауға деген ұмтылыспен байланысты. Тарихи пәндер  сондай-ақ әлеуметтік жүйені дамытуда объективті үрдістерді анықтауға ұмтылады, соның шеңберінде, алайда, мақсатты және нормативті түсініктердің басым идеялары анық байқалады. Өркениетті әлеуметтік мәдени дамытудың баламалы бағдарламалары, атап айтқанда, өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар динамикасынан шығатын марксистік тұжырымдама және діни түсініктердің динамикасына сүйенетін веберлік тұжырымдама болады.

Жаратылыстану заңдылықтары ғылыми эксперимент негізінде анықтала-ды. Бәрінен бұрын, табиғат туралы нақты пәндердің кез келген теориялық жағдайы экспериментті растауды ұсынады. Әйтпесе, істің мәні әлеуметтік ғылымдармен болады, олардың шеңберінде эксперименттің (жаратылыстану-ғылыми түсінікте танушы объектіге белсене әсер етуі ретінде) болуы екіталай. Егер тиісті эксперимент жүргізілмейтін болса, бұл марксистік әлеуметтік-экономикалық теорияда іске асыру практикасында орны бар сияқты, онда оның салдары, мысалы, кеңестік тәжірибеде барынша бұзу сипатында болды, жалпы қабылданған ғылыми жаратылыстану теориясынан бас тарту болғанда, мысалы, салыстырмалылық теориясы механикалық жаратылыстану түсінігін "түсіреді".

Ғылыми жаратылыстану  заңдылықтары эксперимент процесс кезінде олардың қайталанушылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін заң мәртебесіне ие болады. Тарихи факт - жеке феномен, бұл мағынада кез келген әлеуметтік мәдени құбылыс  қолданыстағы тарихи нысандарда бірегей болады. Сондықтан адам туралы ғылымда және жаратылыстанудың танымдық процесінде қарама-қайшылықты әдістемелік нұсқамаға негізделеді.

Табиғи табиғат объектісін баламалы зерттеу, мысалы, нақты заттарды зерттеу анықталған ғылыми әдістермен алу мүмкін, нәтижесінде заттар туралы анық түсінікті алуға болады. Әлеуметтік мәдени феноменінің баламалы талдауы әдістер жүйесін пайдалануды ұсынады, мысалы, тарихи факт тек объективті ғана емес, сонымен бірге субъективті феномен де, белгілі бір әрекеттерді объективті бағалау фактілердің логикалық талдауына және тарихи процес субъектілерінің өзгешеліктерін есепке алуға сүйенуі тиіс. 

Ғылыми жаратылыстану  және әлеуметтік гуманитарлық білімдердің  объектісінің өзіне тән ерекшеліктерін табиғатты (табиғи) және социотабиғатты (интегралдық) жүйелерді дамытуды болжалдау тиімділігіне байланысады. Ғылыми жаратылыстану теориясының ақиқаттылығы тек экспериментпен ғана емес, алайда болжамның сындарлығымен, яғни нақты табиғи жүйені дамытудың перспективалық экстраполяция мүмкіндігімен де расталады. Егер химиялық реакцияда молекулалық сутегі мен оттегі қатысса, онда болжам айқын, атап айтқанда, процесс молекуланың пайда болуымен аяқталады.

Болжамдаудың  осындай тиімділігі әлеумет туралы ғылымдарда мүмкін емес, тіпті мысалға, бұрын "лениндік көрегендік" үлгісі ретінде саналған жеке бір елде социализм жеңісінің мүмкіндігі және тіпті шүбәсіздігі туралы болжам "жұмыс істемейтін" болып шықты. Басқаша айтқанда, әлеуметтік-гуманитар-лық білімді болжалдау белгісіздіктің жоғары дәрежесімен сипатталады.

Адам және қоғам  туралы жүйе қалыптасқанға қарағанда, ғылыми жаратылыстану білімі ғылыми теория түрінде рәсімделді, тарихи ертерек құрылды. Бәрінен бұрын, XIX ғ. ортасына дейін жаратылыстануда басым болған механикалық дүниетаным шеңберінде механика және физика заңдарына әлеуметтік мәдени заңдылықтардың мәліметтерін келтіру болды.       

Маңызы бойынша, ғылыми жаратылыстану және әлеуметтік мәдени білімдердің ерекше өзгешелігі болмайтындығы туралы айтылды. Сондықтан, әлеуметтік мәдени жүйелерді зерттеу классикалық жаратылыстану әдістерінің көмегімен барабар талдаумен беріледі.

Позитивизм  шеңберінде (лат. positivus – жағымды) (О. Конт, Г. Спенсер және т.б.), нақты (эмпирикалық) ғылымдар діни-философиялық және гумани-тарлық білімдердің танымдық мәртебесін шеттете отырып, позитивті білімнің қайнар көзі болып табылады. Позитивизм "қоғамның органикалық теориясы" тұжырымдамасын қалыптастыра отырып, оны ғылыми-жаратылыстану ілімі шеңберінде талдайтындай,  әлеуметтік жүйені биологиялық ағзаға келтіруге ұмтылды.

Марксизм, әлеуметтік дамуды табиғи тарихи процесс ретінде  қарастырады, басқаша айтқанда, қоғамның дамуында, марксизмнің тарихи теориясы шеңберінде бұл табиғи процестерге  тән ретінде заңдылықты сипатта  болады.

Сонымен қатар, қоғамдық процестердің табиғи құбылыстардан айырма-шылығы, - адам (әлеумет) қызметінің нәтижесі және бұл жағдай олардың табиғи заңдылықтары туралы марксизмнің түсініктеріне мүлде қайшы келмейді. 

Әлеуметтік  процестер қоғамдық болмысты объективті түрде бейнелейді, ең ақырында, қондырманы анықтайды, бұл жаратылыстану және қоғамтану ілімдеріне сәйкес табиғат және әлеуметтің объективті заңдылықтарын бейне-лейтін түсініктерге сүйенеді. Бәрінен бұрын, бұл әлемнің бірлігі, заттар мен құбылыстардың себеп-салдарлық байланысы  туралы пікірге сәйкес келеді. Бұл ретте марксизм әлеуметтік мәдени процесте тарихта жеке тұлғаның ролін атай отырып, адамдардың саналы қызметін жоққа шығармайды.

Тарихи нақтылықта қажеттілікті іске асыру жаппай күрес  барысында бұқараның белсенді қызметімен байланыстырады. Қоғамдық дамудың объек-тивті заңдарын тану тұлғаны оларды іске асыру үшін белсенді саналы қызметі-нен босатпайды. Бәрінен бұрын, адам дамудың әлеуметтік заңдылықтарын тани отырып, оларды мақсатқа бағытталған іске асыру мүмкіндігін алады. 

Жалпы алғанда, марксизм, табиғаттың да, социумның да "өз" заңдылық-тарына бағынуынан шығады, яғни табиғат пен социум заңдары  өзгешелікті иеленеді. Егер табиғатта "санасыз күштер" (Ф. Энгельс) әрекет  жасаса, онда адам (әлеумет) алдына нақты мақсаттар қояды. Соған қарамастан, бұл айырмашылық, табиғат пен социум дамуының табиғи сипатымен себептелген, олардың ортақтығын өзгертпейді.  

XX ғ. жаратылыстанудың жоғары мәртебесі ғылыми жаратылыстану және әлеуметтік мәдени заңдылықтардың қауымдастығын анықтайтын тұжырым-дама мәртебесін қолдады; оның кейбір қазіргі замандағы маңызды бағыттары – бұл жүйенің жалпы теориясы, құрылымдық-семиотикалық амал.

Күрделі объектілер (биологиялық, техникалық, әлеуметтік және т.б.) жүйе теориясы шеңберінде осыған ұқсас зерттеу амалдарымен (ақпараттық, басқару және т.б.) бірігеді. Құрылымдық-семиотикалық амал гуманитарлық білімді (әлеуметтік мәдени ғылымдардың классикалық мәтіні) қалыптастыру-ға алғышарт жасайды, яғни адам туралы ғылым және жаратылыстану әдістерін жақындатады.  

XX және XXI ғғ. шетелде жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар арасындағы айырмашылық неғұрлым шартты сипатта болатыны барынша айқын қалыптасты. Бұл тезисті растайтын екі жағдайды атап өтуге болады.

Біріншіден, қазіргі  замандағы өркениет шеңберінде балама рұқсат етуді талап ететін  «шақырулардың» көлемділігі ғылыми білімнің барлық циклін «қосуды» ұсынады. Егер жаратылыстану мәртебесін қалыптастыру және дамыту процесінде төтенше жоғары болса, онда XX ғ. ортасына қарай әлеуметтік-гуманитарлық циклдегі білімдер белгілі дәрежеде ғылыми жаратылыстану сипатты пәндерді «ығыстырды». Өркениет «шақыруына»  қазіргі замандағы білімнің әр түрлі тармақтарындағы өзара байланысы және өзара әрекетінің процесінде ғана баламалы жауап алынуы мүмкін.