Гылым философиясы

Эксперимент –  объектінің ұсынылатын тиісті өзгерісі немесе оны арнайы жасалған жағдайларда қайта жаңғыртуда ғылыми зерттеулер амалы. Эксперимент үшін зерттеу процесінде танушы субъектінің (ғалымның) белсенді араласуы тән.

Эксперименттің  бірнеше нысандары тарихи жағынан  ерекшеленді.

Ғылыми  эксперимент. Рәсімдердің мынандай қатарын енгізеді, атап айтқанда, зерттеу объектісін атап өту;  тәжірибенің "тазалығын" қамтамасыз ететін қажетті жағдайларды жасау, яғни сыртқы факторлардан салыстырмалы тәуелсіздікті жасау; алынған нәтижелерді өлшеу үшін техникалық жүйені пайдалану және бақылау процесі.

Ойлау эксперименті. Бұл заттар, құбылыстар немесе процестердің теориялық қарау нысаны, нақты ғылыми эксперимент, яғни ол қиын немесе практикалық жағынан мүмкін емес, онда танымның жалпы ғылыми әдістері "әрекет жасайды".

Математикалық эксперимент. Бұл - математикалық аппараттың көмегі-мен жаратылыстану ғылыми процестерді формальдандыру. Эксперименттің бұл нысаны XX ғ. екінші жартысынан бастап компьютерлік модельдеу – ғылыми-эксперименттік салада ЭЕМ пайдалануда көрініс тапты.

Эксперимент, әсіресе, ғылыми-зерттеу қызметінде, субъектінің танымдық мүмкіндіктерін арттыратын, неғұрлым күрделі техникалық жүйесін ұсынады. Егер, клетканың ашу жаңалығы микроскоп өнертабысынсыз мүмкін емес болса, онда оны неғұрлым тереңдетіп зерттеу электрондық микроскоп өнертабысын талап етті.

Эксперименттің  қазіргі замандағы типі "виртуальды шындық" (лат. virtualis - мүмкінді), яғни нақты өмірде болмайтын, бірақ белгілі бір жағдай-ларда пайда болуы мүмкін объектілер немесе процестерді зерттеуге болады. Мысалға, "ғаламдық модельдеу" шеңберінде (ядролық қыс тұжырымдамасы) үшін мүмкін болатын термоядролық жарылыстардың  зардаптары зерттеледі.

Эксперимент тікелей  бақылауларды салыстыру бойынша  эмпирикалық танымның маңызды неғұрлым дамыған нысанын білдіреді, оның  шеңберінде ғылыми факт туралы ақиқатқа сай түсінік жасалады.

Ғылыми факт – бұл нақты құбылыс және оның адам санасындағы бейнесі, яғни оны ғылым тілінің көмегімен ( белгілеу, терминдер, графиктер және т.б.) сипаттау. Ғылыми фактінің маңызды қасиеттерінің бірі - оның дұрыстығы болып табылады. Ғылыми фактінің дұрыстығы әр түрлі эксперименттермен және әр түрлі экспериментшілермен оны қайта жаңғырту мүмкіндігімен байланысады. Бұқаралық ақпарат құралдары обырды қоздыратын ауруларды емдейтін медициналық препараттарды әзірлеу туралы жүйелі түрде хабарлап жатыр делік, алайда, осындай хабарлар ғылыми факт болып табылмайды немесе тәуелсіз эксперименттермен дәлелденбейді.

Ғылыми факт – тек тікелей алынған нәтиже ғана емес, алайда оның да интерпретациясы, сондықтан ғылыми факт – танымның теориялық деңгейінің сатысы.

Ғылыми фактілерді талдау "эмпирикалық талдап қорыту" ұғымына әкеледі. Эмпирикалық жалпылау – индукциялық жолмен жиналған және оларға (осы фактімен) қайшылықты емес фактілерге сүйенетін ғылыми қорытынды. Осы тектес жалпылаудың классикалық мысалдары: флоренциялық ғалым-натуралист Ф. Реди "жандыдан туған жанды" принципі, Д.И. Менделеевтің химиялық элементтерінің периодтық заңы.

Эмпирикалық жалпылаумен ғылыми гипотеза, яғни соңғы экспериментті дәлелдеуді талап ететін кейбір ұсыныстар өзара байланысты. Дегенмен, "гипотеза" және "эмпирикалық талдап қорыту" ұғымдары арасында маңызды айырмашылық болады: егер гипотеза оны құру үшін қызмет еткен фактілер шегінен шықса, онда эмпирикалық талдап қорыту ғылымда белгілі фактілердің біреуіне де қарсы болмауы тиіс. (В.И. Вернадский).

Эмпирикалық ұғымдар  жүйесі - ғылыми факт, эмпирикалық талдап қорыту, гипотеза, сезімтал (эксперименттік) түсініктер негізінде объективті шындықта құбылыстар және процестердің өту ерекшеліктерін ашады, олардың маңызы теориялық білім  шеңберінде анықталады.

Теориялық деңгей

Теория (грек. theoria - қарастыру, зерттеу) – объективті шындықта  заттар, құбылыстар немесе процестер туралы талдап қорытылған жеткілікті білім жүйесі. Теория оның (шындық) анықталған объектілерінің жұмыс істеуін сипаттайды, түсіндіреді және болжап айтады.

Егер танымның эмпирикалық деңгейі болмыстың  сезімтал көрінісімен артық байланысты болса, онда теориялық жағынан басым рационалдылыққа сүйенеді, оның негізі XVII-XIX ғғ. философиялық классикалық рационализм шеңберінде қаланған.

Рационализм (лат. rationalis - парасатты) – теориясына сәйкес жеткілікті білім тәжірибеден шығуы мүмкін емес, санадағы имманентті болатын ұғым-дардан ғана шығады. Рационализмнің негізін салушылардың бірі Р. Декарт, "сезім кейде алдайды" эмпирикалық таным тиімділігінен бас тарта отырып, шынайы білім деңгейіне шығуды дедукциямен байланыстырады. Жеке жағдайлар оның шеңберінде логикалық тұрғыдан жалпы сипатты жағдайлардан шығады, сондықтан декарт әдісі "дедуктивті рационализм" немесе "рационалды дедукция" деп аталады.

Таным ойлайтын «Менімен», яғни адам санасымен, ойымен байланысады. Танымның дұрыстығын және айқындылығын, талғамдылығын және жүйелен-діруді енгізетін шынайы ғылыми әдісті пайдалану классикалық жаратылыс-тануды қалыптастыру негіздерін дайындады.

Ғылымның шынайы дамуын Декартпен, бәрінен бұрын, "идеал  конструк-ция" ретінде  математикамен байланыстырады.

Егер жаратылыстану  ғылымдары (физика, астрономия немесе медицина), күрделі "заттарды" бақылауға байланысты және "күдікті бағада" болса, онда математикалық ғылымдар (арифметика, геометрия және т.б.), "барынша қарапайым және барынша жалпы" заттар туралы талқылайтын, Декарттың пікірі бойынша, жеткілікті білім. Рационализм ойлаудың логикалық типіне негізделеді.

Ойлаудың логикалық  типінің үш негізгі сатысын ерекшелеп  көрсету қабылданған:

- ұғым – нәрселер мен құбылыстардың сапалы сипаттары бойынша ұқсастықтарын талдап қорыту тәсілі (мысалы, ешкілер, қойлар, сиырлар – үй жануарлары);

- пікір – ақиқатты (мысалы, "барлық планеталар Күннің айналасында айналады") немесе жалған ("барлық планеталар Жердің айналасында айналады") сипатта болатын нақты пайымдау түрінде білдірілген ой;

- ой-тұжырым – алғышарттан жаңа пікір (мысалы, Евклид аксиоматикасы) туындаған кезде логикалық құруға негізделген ақиқатты теориялық аңдау тәсілі.

Нақтылықты  тереңдетіп түсіну гипотезадан теорияға ғылыми танымның алға жылжыту процесінде жүреді. Адам санасының алдында қандай да бір ғылыми проблема туындаса, онда оның маңызын анықтау кезінде бастапқыда тиісті гипотеза алға шығады.

Гипотеза (грек. hypothesis - негіз, болжау) – ой-тұжырымдар жүйесі, соның негізінде жаңа фактілердің маңызын түсіндіреді, тиісті теориялық құрулар пайда болады. Ғылыми гипотеза тексерілгіштік, жинақтау, алдын ала болжағыштық, қарапайымдылық, ықтималдылық сияқты сипаттамалардың жиынтығын меңгеруі тиіс. Гипотеза өзінің ықтималдылықты сипатының күшімен эксперименттік тексерісті талап етеді. Тиісті тексеруден кейін мына-дай нұсқалар болуы мүмкін 1) гипотеза, эксперимент түрінде дәлелденбейтін, шамасы жоқ ретінде лақтырылып тасталады; 2) гипотеза эксперимент нәтижелеріне сәйкес өзгереді; 3) гипотеза, эксперимент түрінде расталған, ғылыми теория мәртебесін иеленеді.

Гипотеза, біріншіден, тексерілген фактілердің белгілі  бір жүйесіне сүйене-ді, екіншіден, теориялық құруды тәжірибелі тексеруді жүзеге асыруға мүмкін-дік береді, әрі гипотеза теория қозғалысының процесін, сонымен бірге эмпири-калық зерттеулерді бағыттай отырып, қалыптастырады. Сондықтан, ғылыми гипотеза маңыздырақ болған сайын, оның зерттелетін құбылыстардың мәніне енуі тереңірек болады. Теориялық ойлау дамыған ғылыми гипотезада тек қоры-тындылауды ғана емес, алайда түсіндірмелі функцияны да орындайды. Гипо-теза – танымның субъектілендірілген және объективті буындар арасындағы аралық буын.

Гипотеза ғылымда, негізінен, мүлде спонтандық емес түрде жылжиды, яғни ғылыми жаратылыстану  болжау ғылыми парадигмаға қарсы келмеуі тиіс. Сонымен қатар, ғылыми түсініктердің жаңалықтары қалыптасқан стереотип-терге үнемі енгізбейді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей, пайда болған экспери-менттік деректерді растау немесе алдындағы гипотезалық жорамалдарды жоққа шығару үшін уақыт өтуі тиіс, кейде едәуір уақыт аралығы өту керек.

Демек, XVII-XVIII ғғ. соңында химияда флогистон гипотезасы (грек. phlogistos - тұтанатын, жанатын) ұсынылды,  заттардың "жанғыштықтың басталуы" ретінде қарастырылған, жану процесінде оттегінің ролін экспери-мент түрінде көрсеткен А. Лавуазье тәжірибесінен кейін ғана бұрынғы жану гипотезасы жеңді. Сонымен қатар антикалық ойшылдар ұсынған, зат құрылысының атомдық гипотезасын XIX ғ. химиктер дәлелдеді, бірақ XX ғ. Басына қарай, электрон ашылған соң, атом болмыстың  "бөлінбейтін мәні" ретінде қарастырылмайтын болды.

Ғылыми эксперимент  процесінде қабыл алынбаған гипотеза, соған қара-мастан, жаратылыстану-ғылыми танымының динамизмін тежейтін фактор болып табылмайды. Мысалы, XVIII-XIX ғғ. басында физикада жылу тегі  - "салмақсыз материя" гипотезасы басымдық құрды, сонымен жылу құбылыс-тарының өзгешелігін түсіндіруге тырысты. Бұл гипотезаны меңгеру процесінде энергетикалық құбылыстар және процестер теориясына негізделген термо-динамика пайда болды.

Ғылымда тіпті ғылыми теория мәртебесі бар, бірақ эксперимент түрінде дәлелденуге ие болмаған гипотеза да бар. Өмірдің шығу тегі туралы гипотеза анық бейнеленген дүниетанымдық сипатта болады делік және егер  XIX ғ. өмірдің шығу тегі туралы эволюциялық гипотеза басымдық құрса, онда XXI ғ. басында  "өмірдің  мәңгілігі" деген гипотеза барынша өзін анық жариялайды.

Алайда кейбір ғылыми проблемалар (мысалы, өмірдің  шығу тегі гипотезасы), ғылымның «мәңгі»  сұрақтарының біріне түпкілікті жауап  беретін эксперименттің "шешуші тәжірибесінің" мүмкіндігін алу мүмкін емес. Тіршіліктің пайда болуының тарихи қалыптасқан және жаңа  гипотезалары жаңадан пайда болатын жаратылыстанудың ғылыми деректерінің негізі де дами отырып байытылады, өмірдің және тірінің пайда болуы туралы теориялық білімнің маңызды жүйесіне айналуға ұмтылатын болады.

Гипотезаның екі  нысаны атап көрсетіледі: нақтылы және теориялық  гипотезалар.

Нақтылы гипотеза – нақты құбылыстар, нәрселер немесе процестер туралы жорамал. Күн жүйесі планеталары бетінің құрылысы туралы гипотезаны алайық. Ай топырағы зерттелгеннен кейін, барлық бұрмаланған гипотезалар шығарып тасталды.  

Теориялық гипотеза – мүмкінді теориялық феномен  туралы жорамал, мысалы, элементар бөлшектер (фотондар, нейтрино және т.б.) жүйесінің бар болуы туралы жорамал, мақсатқа сай бағытталған соңғы эксперименттер процесінде расталды.

Ғылыми білімнің дамуы проблеманы қою процесі, кейбір гипотезаны ұсыну, оны түсіндіретін және бұл гипотезаны тексеретін және жоққа шығару процесі ретінде ұсынған, ең ақырында, теорияның жасалуы таным процесінің нәтижесін қалыптастыра отырып, жаңа проблеманы тудырады. Осылай таным-ның жаңа циклі және теорияны қалыптастыру процесі басталады.  

Теория –  объективті шындықта заттар, құбылыстар және процестердің нақты жиынтығының өзгешелігін бейнелейтін заңдардың іс-әрекеті күші мен мәні туралы, құбылыстардың белгілі бір класы туралы білім жүйесінде тексе-рілген, логикалық негізделген. Теория үшін келесі функциялар тән: түсіндір-мелі, алдын ала болжайтын, синтездейтін. Барабар ғылыми теорияның өзі нақты процесс немесе құбылыстың мәнін түсіндіруге, шындықтың белгілі бір үзіндісі туралы түсінікті талдап қорытуға мүмкіндік береді. Идеал жағдайда теория - әлеуметтің тиімді қызметінің маңызды негізі.

Іргелі теория объективті шындық құбылыстарын және процестерінің мәнін ғана ашып қана қоймайды, маңызды болжамдық әлеуетке ие болады. Жаратылыс ғылыми жобалаудың бірнеше типтері атап көрсетіледі.

Біріншіден, табиғи құбылыс ретінде болуы тиіс, алайда ғылыммен әлі  ашылмағанын болжау. Ж.-Б. Ламарк ағза өзгерісінің себептерін қандай да "салмақсыз флюид" болуын ұсынды. Кейінірек тірі жан иелері архитектоника-сында органикалық құбылыстар және өзгерістер ретінде гендер ашылды.

Екіншіден, табиғатта  болатын нақты процестер және үрдістер экстраполяциясы, мысалы, адам туралы ғылым жүйесі жеке тұлғаны  дамыту-дың мүмкін бағыттарын барабар бағалуды береді.  

Үшіншіден, іргелі білім шеңберінде табиғатта болмайтын құбылыстар мен процестердің бар болуын жобалауға болады, бірақ анықталған заңдылықтар негізінде алынуы мүмкін. Өйткені кейбір элементар бөлшектер табиғатта табиғи күйде кездеспейді, оларды мақсатқа сай бағытталған эксперименттер процесінде алады.

Теория –  бұл ғылыми білімді дамытудың  шыңы. Жасанды ғылыми теория табиғаттың зерттелетін заттар, құбылыстар және процестердің мәнін анықтайды. Теория дегеніміз ғылыми түсініктердің мүлде тоқтатылған жүйесі емес. Теориялық білімді дамыту қарама-қайшылықтың пайда болуы және рұқсат етуі феномені ретінде беріледі. Теориялық білімнің негізгі қарама-қайшылығы жаңа ғылыми фактілер және ескі теория арасындағы қарама-қайшылық. Теория максимумды дәрежеде болмысқа сәйкес болуы үшін оның түсініктерінің жүйесі ғылыми фактілерге сүйенуі тиіс, сонымен бірге дамыған теория категория, заңдар және принциптер  деген ұғымдар жүйесін береді.

Категория (грек. kategoria – куәлік) – объективті шындықтың анықталған элементтеріне сәйкес келетін, жалпы қасиетті білдіретін ұғым. Ғылым және философия категориясы ерекшеленеді.  

Егер ғылым  категориясы нақты пәндер шеңберінде артығырақ "жұмыс істейтін болса" (физикада - электрон,  биологияда – ген, психологияда  - субъект және т.б., философия категориясы жалпы сипатта болады ("материя" категориясы, "сана", "қозғалыс" және т.б.). Сонымен қатар талдап қортыу дәрежесі бойынша философиялық және ғылыми категориялар арасында аралық жағдайда болатын жалпы ғылыми категориялар  ("ақпарат", "жүйе" және т.б.) көрінді.