Гылым философиясы

Математикалық білімнің генезисі пифагор мектебімен байланысады, оның шеңберінде сандар арасындағы нақты байланыстарды талдау жүргізілді, бұл ретте сандарға сакральды (қасиетті) мағына берілді. "Декада туралы оқытуға" (он күн), ерекше маңыз берілді, декада кез келген санның моделі ретінде қарастырылды.

Пифагоршылар математикалық оқыту арасынан пропорционал қатынастар туралы, яғни сандардың қатынастары туралы мәселені көтереді. Пифагор атымен сандық ара қатыстардың музыкалық үйлесіммен байланыстарын ашумен байланыстырады, бір ішек ұзындықтарының ара қатыстары кезінде гармониялық дыбыстар шығарады, ал басқасында -  диссонанс пайда болады. Үйлесім математикалық ұғымдарды анықтайтындардың бірі ретінде қарасты-рылды.

Көне гректік  математика жетістіктерінің интеграциясын  б.э. дейінгі  IV-III ғасырда Евклид жүзеге асырды, ол антикалық математикалық зерттеулердің тәжірибесін байытты (пифагорлықтан аристотельдік мектепке дейін). Оның "басында" антикалық математиканы жүйелендіру берілген. Евклидтік геометрия негіздеулерінің бірі – аксиоматикалық  постулат, соған сәйкес түзуден тыс жатқан нүкте арқылы жазықтыққа сәйкес тек бір түзуді ғана, осы түзуді қиып өтпейтінді жүргізуге болады.

Атомизм теориясы

Левкип және Демокрит атомизмі бірліктер туралы пифагорлық ұғымдарды нақтылай отырып, өте шағын, бірақ соңғы өлшемдердің  физикалық денесі ретінде "бірлікті" ұсынды, нәтижесінде кез келген кесінді атомдардың бөлінбейтін "бірліктері" ретінде ұсынылды.

Бәрінен бұрын, материалдық әлемнің физикалық  процестері атомдардың қасиетіне келтіріледі. Олардың "ұстасу", "бекіту", "түйісіп қалу" мен т.б. туралы мәселелері сөз болуда. Сондықтан, атомистер табиғи процестерді механикалық түсіндіру негіздері, яғни әлемнің физикалық бейнесінің негіздерін салды. Атомизм механизмі табиғи сияқты да, әлеуметтік табиғи құбылыстар және процестер ретінде де таралды.

Білімді саралау

Бұл үрдіс Аристотель құрылымында барынша анық көрінді, бір жағынан, болмыс құбылыстары, заттар мен процестерді тұтастай философиялық мағына-ландыруға анық ұмтылысты сақтайды, басқа жағынан, оның жұмыс үшін дербес ғылымдармен қатар ерекше нәрселер мен әдістермен меңгерген философияны салыстырмалы бөлу тән.  

 Ғылым, оның  пікірі бойынша, нақтылыққа оның барлық тұтастығында, абстракцияланбай, сонымен қатар оның жекелеген тараптарына қол жеткізуге арналған. Бәрінен бұрын, таным процесінде саралауға ұмтылыс әлемнің интеграциялық тұтас бейнесін анықтау үшін алғышарт жасайды, соны қалыптастыруда антикалық ғылыми санаға дәстүрлі түрде бағытталған.

Антикалық өркениеттің  ыдырауы политеизмнен бас тартуға  әкелді және  монотеистік (грек. monos - бір, жалғыз және teos - құдай) дінді қалыптас-тыруға әкелді.

Орта ғасыр  жағдайында христиандық шеңберінде болмыстың нақты процестері және құбылыстарында сакральды (діни) мағынасын анықтау әрекеті қабылданды. Орта ғасырлық көзқарас адам, табиғат және құдайдың  өзара байланысын, яғни объективті шындықтың сакральды мағыналық бейнесін қалыптастыруға бағытталды.  

Орта ғасырлық адам қызметтің жоғары нысаны болмыстың діни-адамгершіліктік саласымен қатысқан нысанды қарастырды. Христиандық ақыл-парасат таным процесін құдай Логоспен өзара байланысы арқылы ғана байланыстырды, сонымен антикалық дәстүрлер қайта дамыды.

Діни батыс  еуропалық сананың алғашқы нысандары  үшін ақыл-парасат пен сенімнің қарама-қарсылығына  деген ұмтылыс тән. Тертуллианның: "Сенемін, себебі сандырақ" деген  тезисі сақталған.

Ғылыми білімді уағыздау "сенімсіз білім жоқ, ақиқат жоқ" (Августин Аврелий) деген "әлемдік қиялдаумен" жарияланды. Ғылыми таным жан және құдай танымымен салыстыру бойынша екінші реттік деп жарияланды. Ғылымға табиғат құбылыстарын, олардың символикалық түсініктері қаншалықты болса, соншалықты зерттеу ұйғарылды.

Сонымен бірге қасиетті мәтіндер нақтылыққа лақтырылған, өзінше "аулар" қызметін орындады. Бұдан басқа, орта ғасырлық схоластика (грек. scholastcos –мектептік), Орта ғасырдың "университеттік философиясы" христиандықтың жүйелі ілімін құруға ұмтылды; осы ілімнің шеңберінде Құдайды түсінудің рационалды теориясы жасалды, оның қалыптасуы ақсүйектердің рационалды ойлауының оянуына   мүмкіндік туғызды" (М. Вебер). 

Ақыл және сананың оянуы саласы арасындағы қарама-қайшылық қатаң дау-жанжалға айналды, ол Коперникті және Галилейді қуғындаудан байқалады. 1600 жылы Дж. Бруно римдік Гүлдер алаңында инквизиция отындағы өлімі – дәстүрлі діни институттардың әлсіздігінің, олардың қабілетсіздігін таным жүйесінде орта ғасырлық таптаурынды бұзуды тоқтатудың куәсі. Алайда,  VI ғасырдан XIV ғасырға дейін орта ғасырдың ұзақ мерзімі - өркениетті дамытудың тек  "қараңғы дәуірі" ғана емес.

Христиандық  антропоцентризм

Адам дамитын  христиандық шеңберінде Құдайдың еркімен жасалған және қызмет жасаушы болмыстың орталығы ретінде баяндалды. Осы жерден табиғат және оның объектілері арасында адамнан байланысты болатын түсінік қалыптасады. Христиан адамы "табиғат қожасы" болып табылады, "стихиялық түрде басқару" таңылған. Христиандық типті антропоцентризм  гносеология-лық қатынастарда объектіге (табиғат) деген қатынасы бойынша субъектінің (адамның) белсенді танымды қызметі үшін теориялық алғышартты жасады). 

"Екі ұдайылық  ақиқат" теориясы.  

Теологиялық оқу әлемнің  екі принципті әр түрлі бейнесі  болатындығынан шығады, атап айтқанда, бірі – құдайдың аян беруін қабылдаумен байланысты, ал екіншісі – табиғи ақылмен байланысты индукция және тәжірибеде негізделетін- натурфилософиялық (табиғи ғылыми).

Бұл теорияның шеңберінде, біріншіден, әлемнің бейнесін қалыптастыруға діни және философиялық тұрғысынан келуді "тарату" және екіншіден, ғылыми-философиялық (табиғи ғылыми) сипатта болатын проблемаларды талқылауға діни тыйым салу жүйесінде заңдылық мүмкіндігін ашу болды. Ақыл-парасатты және сенімді "күшпен алу" жаратылыс ғылыми таным үшін жағдай жасады.

Жаратылыстанудың  алхимиялық нысаны

Орта ғасырлық алхимия  сынап, қышқылдың және т.б. "жетілмеген метал-дарынан" алтын және күмістің "жетілген металдарын" алумен байланысты. "Философиялық тастар" көмегімен табиғи заттарды айналдыру процесі туралы айтылуда. Алхимия өзінің даму кезеңінде практикалық химия және "табиғи философияның" натурфилософиясы арасында "аралық орынды" алды. Жараты-лыстанудың алхимиялық кезеңі, маңызы бойынша – танымдық-практикалық қызметтің тек химия саласында ғана емес, сонымен бірге тұтастай алғанда жаратылыстану, классикалық типті жаратылыстану үрдісін бастаушы.

Қайта өрлеу  дәуірінде XIV ғасырда және XVI ғасыр басында адам  өзін тек табиғатты қабілетті танушы ғана емес, алайда оны өзінің мақсатты қондырғыларына сәйкес қайта түрлендіруді жасаушы ретінде сезінеді. Экспериментті жаратылыстану және математикалық әдістерді қосу процесінде әлемді дәстүрлі-сакральды мағыналы бейнесінен бас тарту және объективті шындықты дискурсивті-логикалық (лат. discursus - талқылау) көру болды.

Егер антикалық  типтегі адамға антропокосмизм тән  болса, онда микро-ғарыш және макроғарыш, адам және табиғат шеңберінде гармониялық өзара байланысында қарастырса, ал орта ғасырлық адам геоцентризмді құдайдың басталуын абсолюттендіру және барлық тіршілікті дамыту ретінде қарасты-рады, онда тұлғаның қайта өрлеу типі үшін құдайдың басталуы және табиғатты теңдестіруде пантеизмге негізделген (грек. pan - барлық және teos -құдай) антроцентризм тән. Адам объективті шындықты танушы және қайта түрлен-діруші Демиург (грек. demiurgos - шебер, жаратушы) ретінде болады.

Қайта өрлеу  типіндегі ғылым жаратылыстану  ғылымдарын дамытудың соңғы классикалық  кезеңі үшін және оның шеңберінде антикалық  кезеңдегідей жаңа тарихи жағдайларда  әлем туралы түсініктің біріккен жүйесі үшін алғы-шарт дайындады. Мысалы, Дж.Бруноның натурфилософиялық тұжырымдамасы И. Кеплер және Г. Галилейдің механикалық заңдылықтарын анықтаумен үйлесті, Н. Макиавеллдің әлеуметтік саясаты - Т. Мордың әлеуметтік қиялы-мен, басқаша айтқанда, қайта өрлеу ізгілігі, яғни адамға бағыттылық табиғат байланыстары және қатынастарын терең тануға деген ұмтылыспен үйлесті.

Гелиоцентрлік дүниетаным

Гелиоцентризм, Жерді дүниенің орталығы ретінде қарастырылатын  геоцентризмнен айырмашылығы мынада, Жер күн жүйесінің планеталарының бірі болып табылатындықтан ғана, Күннің маңында айналады. Дәл солай болмыстың нақты физикалық процестерінің ғылыми-жаратылыстану негіздеме-лері туралы антикалықтен бастап, дәстүрлі  түсініктерді нақты қайта қарау болды. Басқаша айтқанда, Жердің қозғалмаушылығы және классикалық (механикалық) физика деңгейіне шығу қағидасына негізделетін аристотельдік физика принциптерінен бас тартудың алғышарты жасалды. 

Натурфилософиялық  пантеизм

Көне гректік "табиғат философиясы" (натурфилософия) табиғат заңдылық-тары және процестерді "жалпы принциптерден" шыға отырып ұғындырды.  Пантеизм, Құдайды табиғатқа жақындастыра отырып, Оған оны еріте отырып, құдайшыл заңдылықтарды, әлемдік деңгейдегі үрдістерді рационалды тану үшін теориялық алғышарттар жасалды. Егер пантеизм гилозоизммен (материя-ның "жандылығы") үйлесетінін ескерсек, қайта өрлеу типтегі натурфилософия тірі және тірі емес объектілер арасындағы шекараны өшіре отырып, жаңа тарихи және табиғи ғылыми жағдайларда нақтылыққа интеграциялық ықпал мүмкіндігін ашады.

Гуманистік антропоцентризм

Егер орта ғасырлық антропоцентризм құдай және адам арасындағы қатаң өзара байланысты орнатса, онда қайта өрлеу антропоцентризмі адамды тануды тек жеткілікті құндылық ретінде ғана емес, онымен қатар тұрды, немесе адам болмысты қайта түрлендіру бойынша маңызды рухани мүмкіндіктеріне сенді. Гегель тұлғасының белсенділігі болмысты барабар тануға деген нақты жолды ашты.

Егер қайта  өрлеу кезеңіндегі ғылым адам және табиғат үйлесімінен "құдайшыл белгілерін" әлі іздесе, онда Жаңа уақыт ғылымы эмпиризм және рационализм шеңберінде антроцентризм негізделеді. XVII-XVIII ғасырда Жаңа уақыт дәуірде классикалық жаратылыстанудың негізгі балама теориясы, атап айтқанда, қазіргі замандағы ғылыми білімнің негізінде салынған эмпиризм және рационализм тұжырымдалады.

Ғылыми  революциялар тұжырымдамасы

Ғылыми білімді  дамытудың екі тұжырымдамасы  ерекшеленеді.

Ғылымды дамыту олардың біреуінің шеңберінде эмпирикалық (экспери-менттік), рационалды (теориялық) деңгейде қатаң белгіленген ақиқатты  кумулятивтік (лат. cumulatio- ұлғайту, жинақтау) процес ретінде қарастырады.

Баламалы тұжырымдама  ғылыми білімді дамыту "ғылыми революция" феномені арқылы жүзеге асырылады. "Революция" (фр. revolution) ұғымы жүйенің бір сапалы жағдайдан басқасына секіріп өтудің  түпкілікті төңкерісі дегенді білдіреді.

Ф. Энгельс "революцияны" жаратылыс ғылыми білімді дамытуда анықтау-шы күш ретінде баяндады, мысалы, астрономиядағы революция, яғни оларға геоцентризмнен бас тарту және гелиоцентризмді бекіту шындықтың ақиқатты-лығынан ақиқатқа өту сияқты бағаланды.

В.И. Ленин, жаңа тарихи жағдайларда бұл идеяны дамыта отырып,  "жаратылыстанудағы революцияны" ғылымдағы іргелі жаңалықтар ретінде, мысалы, XIX-XX ғасырда шетелде болған радиоактивтілікті табу, электронды ашу жаңалығы сияқты қарастырды.

В.И. Вернадский XIX-XX ғасырда шетелде ғылымда болған радикалды өзгерістерді "ғылыми шығармашылықтағы жаңалық" ұғымымен байланыс-тырды. Бұл ретте егер "революция" ұғымы ғылым саласына қатысты "бұзу" ретінде баяндалса, онда "ғылыми шығармашылықтағы жарылыс" – конструк-ция феномені ретінде баяндалды.

XX ғасыр ортасында Т. Кун ұсынған ғылыми революция тұжырымдамасы елеулі резонансқа ие болды. Ғылыми білімнің динамикасын зерттеу үшін оларға парадигма, қалыпты ғылым және т.б. ұғымдар қатарына ғылыми үндеу ретінде енгізді.

Парадигма (грек. paradeigma - үлгі, мысал) – ғылыми зертеулер сипатын қамтамасыз ететін негіздеулер жиынтығы. "Қалыпты ғылым" шеңберінде, яғни парадигма ғылыми қоғамдастықта танылған өткен ғылыми жетістіктерге сүйенген зерттеу процесінде зерттеулерсіз және дәлелдеулерсіз қабылданады. Ғалым парадигма шеңберінде әрекет жасайды, ол бір мезгілде танымдық та және нормативтік функцияны да орындайды.

Ғылыми революция  – бұл  парадигма ауысымы, ол ғылым саласындағы қызмет үшін дәстүрлі бағдарларды және қондырғыларды түпкілікті түрде өзгертеді. Бір парадигмадан басқасына өту кезінде ғылыми проблеманың сипаты, ғылыми дәлелдердің ерекшелігі, таным қызметіне және оның нәтиже-леріне қойылатын талаптардың жиынтығын радикалды түрде өзгереді; парадиг-ма шеңберінде өзінің танымдық критерийлерін жасайды және негіздейді.

Ғылымдағы революцияның үш түрі ерекшеленеді.

Жекелеген ғылымдарда кең тарауларды қамтитын "микрореволюция", мысалы, XVIII ғасыр соңында А. Лавуазьенің "флогистон теориясынан" бас тарқанымен байланысты химиядағы революциясы тек жану туралы түсінікке ғана емес, бірақ химия ғылымын дамытудың динамикасына да маңызды әсерін тигізді.

"Жергілікті  революция" – нақты іргелі ғылымдар шеңберіндегі маңызды өзгерістер, мысалы, XIX ғасырдың ортасында Р. Майердің  "жылу тектес теориясынан" бас тарту, яғни энергияны айналдыруда ашқан жаңалығы энергияны бір түрден жалпы ғылыми маңызы бар екіншісіне  айналу процесіне әкелді.

Ғылыми білімнің барлық жүйесін қозғайтын ғаламдық ғылыми революция,  оның негізгі параметрлері және парадигмалар.