Гылым философиясы

Абстракциялау және дәріптеушілік. Шындығында болмайтын объектіні немесе процесті теориялық тұрғыдан атап көрсету және қарастыру.

Абстракциялау (лат. abstractio - дерексіздену) – заттың, құбылыстың немесе процестің жекелеген тараптарын, қасиеттерін, сапаларын немесе қатынастарын олардың сапалық басқа сипаттамаларынан бір мезгілде дерексіздене отырып, ойша бөліп шығару процесі, олар бұл зерттеушілік контексінде анықтаушылар ретінде қарастырылмайды.  Абстракциялау әдісі зерттелетін құбылысты тереңірек білуге мүмкіндік береді.

Дәріптеушілік (грек. idea - бейне, түсінік) – объективті шындықта принципті түрде болмайтын кейбір абстрактілі объектінің бөлінуін ойша жорамалдайтын процесс. Бұл объектілер ғылыми талдау құралы ретінде теория негізінде енеді. Дәріптелген объектілер ғылыми білімнің барлық жүйелеріне тән, атап айтқанда, математикада - абсолюттік қара дене; физикада – нүкте; химияда – идеал ерітінді; әлеуметтануда – рационалдық тип; мәдениеттануда – мәдени-тарихи тип және т.б.

Дәріптеушілік абстракциялауды білдіретін нысан болып табылады, дәріптеу процесінде нақтылықта болмайтын белгілердің пайда болған ұғымдарының мазмұнына нақты қасиеттер мен сапалардан заттар немесе құбылыстарды бір мезгілде енгізуден шекті дерексіздендіру шығады. «Материалдық нүкте»  ұғымы, айталық, идеал объект болып табылады, бірақ оның пайдалануы тек теориялық сипатта ғана емес, сонымен бірге, мысалы, нақты материалдық объектілердің қозғалысын есептеу үшін практикалық қосымша болады. «Рационалдықтың батыстық типі» ұғымы (М. Вебер) мысалы, батыс өркениетінің негіздеулеріне теориялық талдау беруге мүмкіндік береді («протестанттық этика»).

Модельдеу және ойша эксперимент. Нақты объект (процесс) және оның аналогы арасындағы ара қатынасты анықтау.

Модельдеу (фр. modele – үлгі) – зерттелетін объект (түпнұсқа) оның зерттеуі үшін арнайы жасалған басқасымен (модель) орын ауыстыру әдісі. Модельдеу заттар, құбылыстар немесе процесті зерттеу мүмкін емес немесе сол немесе өзге себептер бойынша қиын кезде ғана қолданылады.

Модельдеудің  бірнеше түрі атап көрсетіледі, мысалы, физикалық, матема-тикалық, логикалық, компьютерлік. Модельдеу мүмкіндігі компьютерді жетіл-діру процесінде – жергіліктіден ғаламдық модельдеуге дейін, яғни планетарлық масштабты модельдеу тұрғызуға дейін көтеріледі.

Модельдеу түрлерінің бірі ойлау эксперименті болып табылады. Ғылыми ойлаудың бұл тәсілі материалдық эксперименттің аналогтық құрылымына, соның көмегімен теориялық білім және эмпирикалық деректерге сүйене отырып, зерттелетін объектінің идеал модельдерін және солармен өзара байланысатын жағдайларды құрылымдай отырып, теориялық проблеманың мәнін ашады. Ойлау эксперименті материалдық эксперименттің негізінде қалыптасады, алайда оның механизмі материалдық эксперименттің мүмкіндік-терді сарқа пайдаланған кезде ғана пайдаланылады. Ойлау эксперименті (теориялық танымның әдісі ретінде) теория және материалды сараптама арасындағы аралық буын болып табылады. Ойлау эксперименті идеал объектілерге және соларға әсер ететін идеал жағдайларға сүйенеді. Ой жағдайлары танымның сараптамалық сияқты, теориялық та әдістерінің негізінде құрылымдалады.

Математикаландыру. Эмпирикалық білімге теориялық мәртебе беретін жалпы ғылыми сипаттағы іргелі әдістердің бірі.

Математикаландыру (грек. mathema - білім) – ғылым жүйесінде қалып-тасқан ғылыми білімдердің барлық салаларына математикалық әдістердің енуі. Математикалық тілдің пайдалану тиімділігі жалпы ғылыми сияқты жеке ғылыми міндеттерді шешуде танымның тұжырымдамалық әдістердің бірі ретінде математикалық аппараттың ерекше ролі туралы куәландырады. Бұл ретте математика тек басқа ғылымдарға ғана ұсынылмайды, формальды түрлендіру үшін құрал ретінде ұсынылады, бірақ арнайы ғылымдарда кең қолданысқа ие болады, оның пайдалануы нақты ғылымға абстракциялау және қорытындылаудың неғұрлым жоғары дәрежеге өтуін білдіреді.

Математикаландыру әр түрлі  көріністе әр түрлі ғылымдарда пайда  болады, физика және математика арасында ерекше өзара қатынас түзіледі. Егер классикалық физикада бастапқыда сәйкес келетін математикалық аппарат кейінірек құрылымданатын тиісті процестердің теориясы пайда болса, онда қазіргі замандағы физика жаңа теорияға сәйкес математикалық аппаратты жасайды. Басқаша айтқанда, қазіргі замандағы теория абстрактілі математика-лық құрылымдарда физикалық мағынаны анықтайды. Математикалық әдістерді пайдалану теориялық биологияны жасауға мүмкіндік берді, химияны математикаландыру органикалық синтез мүмкіндіктерін маңызды арттырды, географияда математиканы қолдану оны табиғат туралы жетекші ғылымдардың топтарына жетеледі. Математикаландыру әлеуметтік-экономикалық және гуманитарлық бейіндегі (экономикалық математика, математикалық социо-логия және т.б.) ғылымдарда белсенді пайдаланылуда.

Танымның әмбебап принциптері  жалпы ғылыми әдістері бір-біріне деген  қатынасы бойынша «қосымша» болып  табылады. Олардың өзара әрекеті  процесінде объективті шындық және оның тұтастығы туралы барабар түсінік қалыптасады.  

1.3 Жаратылыстану ғылыми танымды дамытудың тарихи кезеңдері

Ғылымның қалыптасу көздерін анықтауға екі амал, атап айтқанда, интерналистік (лат. internus - ішкі) және экстерналистік (лат. externus - сыртқы) амал атап көрсетіледі.

Экстерналистік амал шеңберінде ғылыми білім генезисі ғылымды қалыптастыруда әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың ерекшеліктерімен байланысады. Керісінше, интерналистік амал ғылымның қалыптасуы және дамуы оған имманентті болып табылатын ішкі емес, сыртқы процестермен анықталатын тезиске негізделеді.

Өркениеттің тарихи дамуының әр түрлі кезеңдерінде ғылыми білімді  қалыптастырудың динамикасын анықтайтын сол немесе өзге факторларға басымдық берілді. Ғылым мифтен логосқа өтудің өзінің тарихи жолын бастан кешті (грек. logos - ой, ақыл-парасат).

Танымның мифологиялық-діни нысаны – ретсіздіктен ғарышқа өтудің, болмысқа рационалды келудің алғашқы сатыларының бірі, яғни табиғат дамуының  дерексіздену (спекулятивті) заңдылықтарын анықтау. Кері процесс – ғарышты жекелеген элементтерге ажырату (жергілікті құдайларды анықтау) – нақтылықты пайымдаудың антропоморфизм нысаны ретінде политеизмнің (грек. poly – көп,  және teos - құдай) пайда болуына әкелді (грек. anthropos - адам).

Ғылым алды ("протоғылым") мен ғылымның арасындағы айырмашылықты жүргізу оңай емес. Ғылымды дамытудың кумулятивтік моделі қазіргі заман-дағы білім таным процесіне өзі үлесін қосатын бұрынғы жетістіктер нәтижесі дегеннен туындайды.

Ғылыми білім дамуының алғашқы нысандарының пайда болуы шығыс өркениетімен байланысты. Б.ғ. дейін 2 мың жылдан астам Египетте, Вавилонда, Үндістанда, Қытайда егіншілік мәдениетке басымдық берген жағдайда теориялық білімдер және практикалық дағдылар арасындағы өзара байланыс орнады. Астрономияның пайда болуы планеталар қозғалысын есептеуге және мүмкін климаттық өзгерістерді болжап білуге мүмкіндік берді, математика жер ауданын өлшеуге негіздеу тудырды, техникалық ғылымдардың элементтері ірі имараттардың құрылысына негіз болды (египеттік пирамидалар, су бөлу жүйелері және т.б.).

Ғылым алды стихиялық-эмпирикалық  сипатта болады. Білім ұрпақтан ұрпаққа берілді, бұл бағыттағы қызметті халықтың белгілі бір топтары жүзеге асырды (Көне Египетте, мысалы, онымен абыздар айналысты). Протоғылым эксперименттің алғашқы нысандарына сүйенетін магиямен тығыз байланысты.

Басқаша айтқанда, ғылым алдының алғашқы нысандары эмпирикалық тәжірибе негізінде қолөнер элементтерімен (грек. techne) байланысты түсін-діріледі. Ғылыми қызметті белгілеу үшін бастапқыда «sofia» термині (грек. - ақыл) қолданылды. "Ақылдылар" деп египеттік абыздарды, ирандық магтарды, вавилондық сиқыршыларды және бірінші көне грек ойшылдарын атады.

Ғылым алды пәндік-практикалық  сипатта артығырақ болды, оның объектілері  еңбек құралдары және нәрселері  болып табылады. Осы уақытқа  дейін жеткен ғылыми трактаттар нақты міндеттерді шешу үшін, көлемін есептеу, бет есептеулері, практикалық ұйғарымдар үшін ("осылай жаса" деген сияқты)  және т.б. үшін ерекше нұсқауларды білдіреді.

Көне Шығыс мәдениеті  өзінен кейін көптеген практикалық  жаңалықтарды қалдырып, бірақ жүйеленген ғылыми білімді жасамады. Бұл тарихи феноменге түсінік беру интернационалистік тұжырымдамалар негізінде беріледі – назар  шығыс типтес адамның ойлау ерекшелігіне қарай – шығыс озбырлығын әлеуметтік ұйымдастырудың сипаты талданатын экстерналистік түсініктер шеңберінде жасалады. Көне шығыс мәдениетінің шеңберінде эмпирикалық білімнен теориялық білімге өту мүмкін болмады. Танымның теориялық деңгейіне көтерілуге ұмтыла отырып, шығыс өркениеті  "әлсірегендей" болды (В. С. Соловьев).

Ғылыми білімнің барынша  дамыған нысандары антикалық мәдениет жағдайында жасалған еді. Мұндай күштің «ғылыми жарылысы» неліктен б.ғ. дейінгі  VI-IV ғғ. Көне Грецияда болды?

Экстерналистер бұл феноменді  көне шығыс мәдениетінің әсері деп  түсіндіреді. Көне гректер египеттік  абыздардың ең жақсы шәкірттері бола білді, олардан математика, геометрия, астрономия және басқа ғылымдар  туралы білім алды, алайда көне-ғылыми білімді дамытуға жаңа қарқын берді.  

Интерналистер көне грек феноменін  антикалық полистің адам ойының ерекшеліктерімен байланыстырады. Оның динамизмі түрінде әлемді интегра-циялық тануға деген ұмтылыс, эстетикалық түсініктер негізінде реттеу байқалады (латын. integer - біріктіру, тұтастық). Антикалық адам өзін ғарыштың бөлігі ретінде қарастырады.

Грек ғарышы ақыл-парасаттың жетілдірілген көрінісі бола отырып, рационалды құрылымның жоғары дәрежесі түрінде беріледі. Ғарыш  сакральды (лат. sacer - қасиетті), яғни дін мағынасында әлемдік үйлесімде жасырынған идеал маңыздыларды нақты іске асыру ретінде ойлады.

Көне грек ғылымы пайымдап қарауға дедукциялық негізде құрылған білімнің алғашқы жүйесін білдіреді. Пайымдау көне грек танымы үшін  практикалық қызметтен жоғары немесе адамның жалпы маңызына қатынас жасағандай оның шеңберінде ғана жоғары болды (көне грек типті натур-философия). Аристотель табиғатты дерексіз танумен айналысатын адамдарды (натурфилософиялық) "физиктер" (грек. physis - табиғат) деп атаған.

Көне грек мәдениетінде ғылым  мен философия арасында айырмашылық  болмаған, ғылым "табиғат туралы" бірыңғай және бөлінбейтін білім  болды. Антикалық теориялық білім шоғырлану функцияларды орындайтын философия түрінде кірді, философияның дәл өзімен теориялық білімнің алғашқы нысандарын дамытуға байланысты.

Еуропалық дәстүрде философия  және ғылымның дамуы өзара себептелген процесс. Милеттен шыққан антикалық "бірінші философ", "жеті дананың" бірі – Фалес, египеттік негізін салушылардан ерекшелене отырып, ұсынылатын қағидалардың нақтылығын дәлелдеді. Барлық тіршіліктің бірыңғай субстан-циялық негізі ретінде, су туралы ілімді ұсынған Фалестің өзін натурфилосо-фияның (табиғат философиясы) негізін салушы деп санайды, оның  жалпыға ортақ әлемдік тәртіп картинасында "барлығы табиғатпен жарасты үйлесімде таралып  өседі және өтеді".

Теориялық білімнің тақырыбы – болмыстың жалпыға ортақ басын (arche) іздеу, жалпыға ортақты бөлшектеу және бұл іздеу белсенді жалғасып келді. Жалпыға ортақтың негізінде Демокрит - атомды, Гераклит – отты, Пифагор  санды көрді.

Жалпыға бірдей іздеу нәтижесінде бірыңғайдан  бөліну – нақтылықтың теориялық  талдауының алғашқы нәтижелерінің бірі. Егер бір философтар, мысалы, Пифагор және оның мектебі болмыстың мәнін ғылыми-рационалистік түсіндіруден, яғни онда әлемнің мәнін санға әкеп саятын болса, онда басқа философтар, мысалы, Платон және оның ізбасарлары әлемді рухани-рационалистік көруді негіздеді.

Таным мақсаты  – болмыстың этикалық идеалының  жетістігі, бұл мақсатты қондырғының  негізінде – имманентті (тепе-теңдік) игілік феномені ретінде ғылым туралы түсінік.

Антикалық өркениет жағдайында теориялық білім және оны іске асыру нысандары арасында мақсатқа сай бағытталған өзара байланыс болмады.  Эмпирикалық білім практикалық қабылдаулар мен рецепттер түрінде болды  (techne).

Философиялық  білім және оның негізі шеңберінде біртіндеп Евклид геометриясы, Архимед  механикасы, Птолемей астрономиясы ерекше көзге түсті. Платон философия жүйесіне енді тек бұл ғылымдарды ғана емес, сонымен бірге диалектиканы, музыканы да енгізді.

Ғылыми білімді  бұдан әрі қарай жүйелендіруді  Аристотель жүргізді,  онда теориялық ғылымдар, қызмет және шығармашылық туралы ғылымдар ерекше-ленді.

Теориялық ғылымдарға мыналар жатты: 1) қозғалысқа деген  қабілетті игерген заттарды оқытатын физика; 2) объектісі дербес болмысы (заттардың сандық қасиеті және олардың кеңістікті қатынастары) болмайтын заттар болып табылатын математика; 3) мәңгілікті, қозғалмайтынды және дербес "құдай мәнін"  ойша зерттейтін ғылым – алғашқы философия.

Антикалық дәуірдің өзінде алғашқы ғылыми мектептер: платондық  Академия және аристотельдік Ликей (Лицей); сонымен қатар ғылым негіздерін оқыту үшін жағдайлар, келесі ұрпаққа білімді жалғастыру, жүйеленген білімнің жиынтығын жасау жағдайлары қалыптасты.

Б.э.д. VI ғ.-б.э. VI ғ. ғылымның, табиғат туралы білімнің дамуымен байланысты антикалық жетістіктерін шекті жалпыланған және қысқа түрде тұжырымдаймыз.

Диалектикалық әдіс

Антикалық ойшылдар диалектиканы диалогқа қабілеттілік ретінде  түсінді, ақиқат сұрақ және жауап  арқылы алмасу процесінде анықталады. Диалектика-ның негізі – даму идеясы, соның  шеңберінде затты өміршең және өзгермелі, тыныштықта болатын және қозғалатын, бар болатын және болмайтын т.б. ретінде қарастырады.

Заттар, құбылыстар немесе процестердің қарама-қайшылығы  даму меха-низмі ретінде баяндалады. Танымның диалектикалық әдісі даму идеясының контекстінде табиғатты және оның заттарын беруге кешірек мүмкіндік берді.

Математика  генезисі

Математика  Вавилонда және Көне Египетте пайда  болды деп саналады. Көне египеттіктер және вавилондықтар жеткілікті түрде  күрделі математика-лық операцияларды жүзеге асыра білді. Математика айрықша практикалық-қолданбалы сипатта болды, мысалы, еңбек үшін төленетін ақыны есептеу, азық-түлік жеткізу масштабы, егін ауданының көлемі және т.б.

Көне Грецияда теориялық математиканың жүйесі пайда болды, яғни математикалық  дәлелдеулер жүйесі енгізілді, бұл  ретте көне-гректік  матема-тика өзіне практикалық-қолданбалы сияқты тарауларды енгізді, яғни шығыс математикасымен және теориялық тараулармен ұқсастығы да осында.