Гылым философиясы

XVIII ғ. өнеркәсіптік революция шеңберінде техникалық циклді алғашқы ғылымдардың нақты қалыптастыруы болды, егер XVIII ғ. техникалық өнер-табыстар, мысалы, Дж. Уаттың бу машинасы техникалық тәжірибенің артық-шылығын іске асырумен байланысты болса, онда енді  XIX ғ. техника-теориялық әзірлемелерді біртіндеп басымырақ "материалдандыру" қалыптасты, мысалы, С. Карно термодинамиканың теориясы бу машиналарының нақты конструкциясын жасауға негіз болып қаланды.

Нәтижесінде XIX ғ. ортасында жасалған алғашқы техникалық пәндер пайда бола бастады, атап айтқанда механизмдер мен машиналар теориясы, техникалық термодинамика.

XIX соңына қарай - XX ғғ. басында қазіргі замандағы типті техникалық білімді қалыптастырудың нақты алғышарттары жасалды. Біріншіден, өндіріс-тік-техникалық қызметтің деңгейі және масштабтары соншалықты практика-лық және қолданбалы емес, қаншалықты теориялық тұжырымдамалық техникалық білімнің дамуынан басып озуды талап етті. Екіншіден, жараты-лыстану сипаты оны "практикалық іске асыру" дәрежесін арттыру үшін, яғни ғылыммен анықталған, іргелі табиғи заңдылықтарды тиімді пайдалану үшін жағдай жасады. Үшіншіден, социумның қажеттіліктері әрине, жаратылыс-танумен қатар, атап айтқанда техникалық білімді дамытуды белсенділендіруді  қамтамасыз етті.  

2.4 Техникалық  білімнің мәні және деңгейлері. Технофилия немесе технофобия?

Техникалық  білімді дамыту процесінде жаратылыстану  және техникалық ғылымдар ерекшелігінде  анық көрінеді. Егер ғылыми білім басым теориялық сипатта болса, онда техникалық білім жүйесі табиғи шындықты пайымдаумен тікелей тығыз байланысты болады.

Егер "таза" ғылым табиғаттың жалпы заңдылықтарын  анықтауға ұмтылса, онда қолданбалы – олардың практикалық айқындалуына, егер "таза" ғылым басым теориялық конструкциялардан тұратын болса, онда қолданбалы жалпы табиғи заңдылықтарды материалдандыру тәсілі ретінде баяндалатын технологиямен толықтырылады.

Техникалық  ғылымдар, мысалы, материалдар кедергісі теориясы, машина және механизмдер теориясы дамыған түсінікті аппаратпен, заңдармен, ереже-лермен және т.б. теориялық білімнің барлық сипаттамасын игереді. Абстрактіліктің жоғары деңгейіне қарамастан, бұл типтегі білім басым, алайда, теориялық емес, белгілі бір практикалық техникалық міндеттерді шешуге бағытталады.

Демек, техникалық ғылымдар, бір жағынан, ғылыми-жаратылыстану заңдылықтарын өндіріс саласына «ауыстырады» (яғни "материалдандыруға" мүмкіндік туғызады). Екінші жағынан, оның шеңберінде  іргелі ғылыми- жаратылыстану талдауды талап ететін эксперименттік деректер және мақсатты нұсқаулардың теориялық мәнін түсінеді.  Техникалық білімдермен қатар, тікелей табиғат заңдылықтарымен (жаратылыстану) не әлеуметтің қажеттілік-терімен тікелей байланыспайтын тиісті ішкі заңдылықтарға имманентті білімді "жүргізеді". Сонымен қатар техникалық білім ғылымның салыстырмалы бағыныңқы жүйе деңгейіне шығады.

Техникалық  білімде, жаратылыстану білімінде  сияқты талдаудың екі деңгейі атап көрсетіледі: эмпирикалық  және теориялық.

Эмпирикалық деңгей - өндіріске тікелей жасалған эксперимент және бақылау тәжірибесінен артықшылықпен алынған білім жүйесі, соның негізінде техногенді объект немесе процестің белгілі бір жалпылаушы сипаттамасы анықталады. Білімнің теориялық деңгейі соншалықты эмпирикалық материал-ды емес, қаншалықты логикалық таным негізінде анықталған заңдылықтарды пайдалануды ұсынады. Бұл танымның деңгейлері диалектикалық өзара байланыста болатыны айқын.

Техникалық  ғылымдар жаратылыстану ғылымдарына  қарағанда артығырақ практикалық  бағытта болады. Танымның эмпирикалық деңгейі техникалық білімде функционалдық үлкен дәрежеде болады, бірақ бұл танымның теориялық деңгейі техникалық білімде екінші кезекте болмады дегенді білдірмейді. Керісінше, техникалық білім шеңберінде шешуі талап етілетін есептердің күрделігі оны оны теорияландыру үрдісін арттырады. Алайда эмпирикалық және теориялық білімнің ара қатысы техникалық білімде теорияландыру дәрежесі имманентті түрде жоғары болатын жаратылыстануға қарағанда, басқа мәнде болады.

Жалпы түрде  теория – белгілі бір ғылыми абстракция (дәріптеушілік)  оның шеңберінде идеал объект талдау жасалады, шындығында принципті түрде болмайтын, бірақ оның маңызды және белгілі бір сипаттамаларын қамтиды.

Объектіні дәріптеушілік  жаратылыстану және техникалық теорияларда  әр түрлі мәнге ие болады. Егер жаратылыстану ғылыми теориясының мақсатты нұсқаулары – болмыстың белгілі бір кесіндісін тану болса, онда техникалық теория үшін – бұл нақты техникалық объектіге сәйкес келуі тиіс "идеал конструкция" құрылысы.

Техникалық  теория – техникалық объектілер және олардың жүйелері туралы байытылған білім жүйесі. Техникалық білімнің теориялық нысаны имманентті заңдылықтардан шыға отырып дамиды, сондай-ақ тиісті зерттеу-лердің эмпирикалық деректеріне сүйенеді.

Бастапқыда  техникалық білімдер эмпирикалық базасында дамыды, ал теориялық білімдер нақты техникалық объектілерді жасау және қалыптастыру кезінде туындаған сұрақтарға жауап беру процесінде қалыптастырады. Кейін  XIX ғ. басында алғашқы ғылыми теориялар, пайда болды, мысалы, техникалық механика, материалдар кедергісі, гидростатика, соның негізінде тиісті техникалық жүйелер әзірленеді.

Техникалық  теорияны қалыптастыру процесі идеал  ғылыми жаратылыстану объектілерінің ұғымынан тиісінше жеке идеал техникалық объектілер ұғымына өтумен байланысты, мысалы, іргелі техникалық ғылымдардың негізгі ұғымдарын қалыптастыру қатты дене теориясынан теориялық механика теориясына өтумен байланысты.

Мәні бойынша, техникалық білім саласында жаратылыстану  шеңберінде өңделген түсініктерді ауыстыру процесі (бейімделу) іске асырылады. Жаратылыстанудың белгілі бір тараулары тиісті техникалық тарауларды қалыптастырудың алғышарттары ретінде енеді, алайда классикалық редук-ционизм принципі іске асырылады, соған сәйкес ғылымның бір саласынан білімнің аралас салаларына теориялық түсініктер, ұғымдар мен әдістерді ауыстыру жүзеге асырылады. Ғылыми-жаратылыстану заңдылықтарын "алып тасталады", соның негізінде техникалық теория қалыптасады.

Бұл ретте әрбір  техникалық ғылым, негізінен, "өзінің" базалық ғылыми жаратылыстану пәнімен детерминделген. Демек, теориялық механика – механизмдер және машиналар теориясы, термодинамика  жылу техникасы үшін негізгі базасы болып табылады. Мұндай ғылым электртехниканың теориялық негізі ретінде электр техникалық пәндер жүйесі үшін база ретінде енеді.

Техникалық  білімнің үлкен практикалық бағыттылығы  жаратылыстанумен салыстырғанда, барабар техникалық теорияның қалыптасуы әлеуметтік-техникалық идеялар және түсініктерді сол немесе өзге шамада  ассимиляциялау жағдайды байланыстырады.  

Техникалық  теорияның қалыптасуы тиісті эмпирикалық зерттеулер негізінде жүзеге асырылады. Теория құрылысының эмпирикалық және теория-лық деңгейлер арасындағы аралық буын болып эмпирикалық білімді дәріптеу процесінде, яғни ондағы теориялық құрамдастарды анықтау кіреді. Сондықтан, техникалық теорияны қалыптастырудың негізгі проблемасы оның идеал объектілерін анықтау болып табылады. Техникалық ғылымдар, жаратылыстану ғылымдары шеңберінде, өңделген түсініктер ауыстыру процесін негіздеу маңызды, немесе керісінше, жаратылыстанудың аралас салаларында, техника-лық білімде тұжырымдалған түсініктерге әсер етуді  бағалау да маңызды.

Техникалық  теория техника-технологиялық жүйе құрылымдауына бағыт-талған. Сондықтан, ғылыми жаратылыстану пән негізінде тиісті, әрі нақты-ланған, әрі жетілдірілген техникалық ғылым қалыптасады, яғни техникалық ғылымды қалыптастыру базалық ғылым (іргелі) динамизміне мүмкіндік туғызады.

Техникалық  білім теориясын дамыту әлемнің  техникалық бейнесін қалып-тастыруға және анықтауға мүмкіндік туғызады. Техника объектілері және техникалық процестер туралы жалпыланған түсініктер беретін заңдар, категориялар және принциптер жүйесін анықтау туралы сөз болуда.

Техникалық  білімді іске асыру (техникалық теория) үш фактордан: біріншіден, техникалық білімнің технологиялығы – тиісті объектілер немесе процестерді іске асыру мүмкіндігіне; екіншіден, техника-технологиялық шешімдердің үнемділігіне, үшіншіден, әлеуметтік талап етуге байланысты болады. Ақырғы кезекте, әлеуметтің өзі сол немесе басқа техникалық жобаларды іске асыру дайындығының дәрежесін анықтайды.

Техника-технологиялық  динамиканы екі полярлық тәсілдермен бағалау тарихи жағынан қалыптасты, атап айтқанда, "техникалық оптимизм" (технофилия) және "техникалық пессимизм" (технофобия).

Сциентизмге сүйенген техникалық оптимизм шеңберінде техника және технологияны дамытудың позитивті перспективалары абсолюттендіріледі. Керісінше, технологиялық пессимизм жақтастары (оның негізінде – антисциен-тизм) өркениеттің техника-технологиялық дамудың келеңсіз жақтарына баса назар аударады.

Осы тәсіл арасындағы ара қатыс белгіленген тарихи өзгешелікте болады. Егер техникалық білімнің даму кезеңдерінде технофилия тәсілі басымдық құрса, онда XX ғ. ортасынан бастап технофобиялық көңіл-күй көрсету нысандарын белсенді түрде ала бастады.

А. Бергсон да, техниканың - әлемдік процестерден басым рухани күштер-дің пайда болуының нысаны, "шығармашыл эволюцияның" пайда болуының бірі екендігін дәлелдеді.  "Тесан тасынан бу машинасына дейінгі" техниканың дамуында адамзаттың рухани күшінің пайда болуын көре білді.  

Экофилиялық пікірлерден ("индустриялық қоғам" теориясы, "биотехно-логиялық революция" тұжырымдамасы және т.б.) шығатын қазіргі замандағы тұжырымдамалар және теориялар қазіргі замандағы техника-технологиялық салада өткір қарама-қайшылықтардан бас тарта отырып, алайда техника және технологияның дамуымен байланысты "өркениетті шақыруларды" жеңе білумен, соның ішінде экологиялық сала да  байланыстырылады.

Экофобиялық көңіл-күйлер олардың қазіргі замандағы нысандары XX ғ. басында күшейеді. О. Шпенглер "фауст адамы" дағдарысын болжай отырып, "Еуропаның құлдырауы" үрдісін байқады. Бір жағынан, техника олар үшін "өмір тактикасы", ал екінші жағынан техниканы  "техниканың шамадан тыс көптігі" өркениеттің позитивті дамуына оның "табиғиға қарсы" ("жасанды") деңгейге шыға отырып, қатер төндіретіні атап көрсетілген.

XX ғ. 70-80-жылдар ішінде әлеуметтік-экологиялық процестердің келеңсіз бағытының әсерімен өркениетті техника-технологиялық дамудың пессимистік пайымдауы күшейеді. Қоғамдың пікірге, әсіресе, Рим клубы эгидасымен орындалған зерттеу нәтижелері  ("Өсу шегі", 1972 және т.б.) елеулі әсерін тигізді, ол әлемдік дамудың қазіргі замандағы  үрдістерін сақтау, соның ішінде, техника-технологиялық салада да планетарлық экологиялық алапатқа әкеледі.

Дамудың технократты типіне тән "Прометей оптимизмі" қазіргі замандағы өркениетке тән "экологиялық шақырулар" өткірлігін сезінудің әсерімен біртіндеп кері шегінді.

Технофобиялық пікірлерді жақтаушылар Г. Маркузе, Э. Фромм бұл байланыста да тек  техника-технологиялық бағдарлар ғана емес, алайда батыс өркениетімен дамыған әлеуметтік-экономикалық механизмдердің қалыптасқан стереотиптері де сынға ұшырады.

Адамзат 90-шы жылдары 2000 жылды қарсы алуға дайындалып жатқанда   жобалық құрылым қайтадан реализмнен айырылмай-ақ, оптимистік түрге көше бастады. Техногенді өркениет перспективаларына деген реалистік тұрғы  технофилиялық та, технофобиялық түсініктерді де қабыл алмайды.

Шынында, бір  жағынан, техника оның қазіргі замандағы  нысандарында табиғи экожүйеге маңызды  келеңсіз әсерлерін тигізетін факторлар болып табылады. Алайда, басқа жағынан, техникалық прогрестің өзі оның әлеуметтік-экологиялық бағдарында "адам-биосфера" жүйесінде қарама-қайшылық шиеленістілігін жеңетін фактор болып табылады. Осылайша, техника және техникалық прогресс маңызының қарама қайшылығы пайда болады. 

2.5 Техника  жүйе феномені ретінде. Технология және техника: өзара байланысы және айырмашылығы 

Техника – әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін табиғат объектілерінің негізінде адам қолымен жасалған материалдық элементтер және олардың жүйесінің жиынтығы. Техниканы қолдану нәтижесінде жеке адамның (социумның) мақсатты нұсқаулары іске асырылады. Техникалық құралдарды қолдану процесінде нақты өндірістік-техникалық міндеттер шешіледі. Адам техникалық жүйе көмегімен де материалдық объектілерге әсерін тигізеді. Басқаша айтқанда, техника – субъект, яғни  негізгі  өндірістік күштер ретінде адам мен ол ретінде биосфера  болатын объект арасындағы аралық буын.

Техника феномені, алайда, бірнеше ипостасьта: біріншіден, оның көмегі-мен табиғи объектілер қайта түрленетін, еңбек құралы ретінде; екіншіден, табиғи экожүйелерді өзгертуге мүмкіндік туғызатын, жасанды жүйелер жиынтығы ретінде; үшіншіден, өркениеттің даму деңгейін анықтайтын, мәдениеттің  қоғырландыру элементі ретінде түсіндіріледі.

Басқаша айтқанда, техника – бұл ғылым шеңберінде анықталған, табиғи заңдылықтарды материалдандыру. Осыдан, техникалық білім – техниканың жасалуын, қызмет етуі мен дамуын қамтамасыз ететін, заңдылықтар жүйесі. Мәні бойынша, бұл - "бірінші" (табиғи) және "екінші (жасанды)  табиғат" сияқты, яғни іс-әрекет процесінде қайта түрленген, "бірінші табиғат" жүйесінің қызмет етуімен байланысты, табиғи және жасанды заңдылықтар бірлігі. Техникалық даму қажеттілігімен қатар, техникалық білім және ғылым динамиканы байланыстырады.

Техника екі түрлі жолмен дамиды: бір жағынан,  оның динамикасы жеке адам (әлеумет) техникалық шығармашылығының дамуы, деңгейі және масштабымен ішкі заңдылықтарымен байланысады. Ал басқа жағынан, әлеуметтің қажеттіліктері техникалық динамизмін анықтай отырып, техникалық дамудың қажетті бағыттарын жандандырады.