Гылым философиясы

Кеңестік ғылым философиясында (В.С. Степин), үш ғаламдық революция-ны атап көрсетеді: XVII-XVIII ғғ. "жаратылыстанудағы классикалық револю-ция"; XIX-XX ғғ. шебіндегі "жаратылыстанудағы классикалық емес револю-ция" және XX ғ. екінші жартысындағы "жаратылыстанудағы постклассикалық емес революция". Бұл кезеңденуге "классикалық  жаратылыстану", "классика-лық емес жаратылыстану" және  "постклассикалық емес" (қазіргі замандағы) жаратылыстану сәйкес келеді.

Ғылымның дамуындағы негізгі параметрлердің өзгерістері белгілі көрсет-кіштер жүйесімен байланысады, атап айтқанда: 1) ғылыми білім идеалдары және нормалары; 2) әлемнің ғылыми картинасы және 3) ғылымның философиялық негіздемелері.

Идеалдар  және нормалар – ғылыми білімнің тарихи дамуының нақты кезеңдерінде оның жиынтығына сәйкес келетін құндылықтар жүйесі.

Әлем картинасы – нақты ғылымдар және олардың жиынтығы  шеңберінде туындайтын, объективтілік нақтылық туралы жалпы түсінік.   

Философиялық  негіздемелер – ғылыми ойлау стилін, яғни таным процесінің ерекшелігін қозғайтын өзгерістер.

Жаратылыстану-ғылыми білімнің жоғарыда белгіленген типтерінің ерекшеліктерін тұжырымдаймыз.

1. "Классикалық  жаратылыстануға дейінгі" кезең  ( XVII ғ. дейін)

Ғылым идеалы - "білу үшін білу" принципі. Оның объектісі - Әлемді алуан түрлілігінен құралатын, мегаәлем (грек. megas – ең үлкен). Дедукциялық- рационалистік тұрғыда негізделген, объективті нақтылыққа ойша-алыпсатар-лық талдау басым болады. Бақылау – ғылыми қызметтің негізгі әдісі. Бұл кезең үшін танушы субъект пен танылатын объектінің бірлігі тән, ал танымдық процестің анық практикалық бағыттылығы болмайды.

Әлемнің ғылыми картинасы "макрокосма" (табиғат) және "микрокосма" (адам) өзара байланысына негізделген интеграциялық сипатта болады. Оған сәйкес Жер  Күн жүйесінде орталық орынды иеленетін, геоцентризм басым болады. Объективті әлемнің даму процестерін талдау кезінде циклділік (грек. kyklos - орта), яғни табиғат жүйесінің сол немесе өзге күйлері ауысуының қайталанғыштығы принциптерін пайдалану басым болады. Даму (диалектика) табиғи динамизмнің имманентті принципі ретінде қарастырылады.

Философия - "барлық ғылымдардың патшасы". Ойлау стилі  – интуиция-диалектикалық; заттар мен  құбылыстар арасындағы барлық байланыстар  және қатынастарды спекулятивті (ойша) анықтау. Табиғат және адам туралы білімнің бірлігіне деген үрдісті меңгереді және антропокосмизм басымдық құрады, соған сәйкес адамды әлемдік ғарыштық процестің органикалық бөлігі ретінде қарастырады.

2. "Классикалық жаратылыстану" кезеңі (XVII - XX ғ. басы)

Ғылым идеалы "білімнің күші" деген принцип болып табылады, оның объектісі – жер планетасын және таяу Ғарыштың артықшылығын енгізетін   макроәлем (грек. makros - үлкен). Механика дамуын меңгерген индукция-эмпирикалық тұрғыдан басым меңгереді. Танушы субъект және танылатын субъектінің қарама-қарсылығы болады, бірақ танымдық процесс практикалық бағытты жоққа шығармайды.

Әлемнің ғылыми бейнесі анық белгіленген механикалық  сипатта болады. Гелиоцентризм басымдық құрады, соған сәйкес Күн жер планеталық жүйесінің орталығы ретінде қарастырылады. Қоршаған әлем және оның объектілерінің тауарлығы туралы көзқарасты меңгереді, яғни олардың шығу тектерінің құдайшылдығы, ал әлем жөнге салынған істеп тұрған сағат механизмі ретінде беріледі.

Механикалық детерминизм  басымдық құрады (лат. determinans - анықтаушы), соның шеңберінде заттар мен құбылыстар арасындағы себеп-салдарлық байланыстарының мәртебесі абсолюттенеді; кездейсоқтық элементі жоққа шығарылады. Ойлаудың механика-метафизикалық стилі заттар мен құбылыстарды бір-бірінен тәуелсіз және өзгермейтін ретінде қарастырады. Ішкі қарама қайшылықты даму көзі ретінде жоққа шығады және ғылыми білім жүйесінде дифференциалдық үрдістер күшейеді. Антропоцентризм - оған сәйкес адамды дүниенің орталығы және жоғары мақсаты ретінде қарастырылатын көзқарас басым болады.     

3. "Классикалық  емес жаратылыстану" кезеңі ( XX ғ. басы-ортасы)  

Ғылым идеалы –  танитын объектіге деген қатынас  бойынша зерттелетін құбылыс, заттар немесе процесс принципі, оның объектісі болып  элементарлық бөлшектердің жиынтығы микроәлем (грек. mikros - шағын) болып табылады. Танымның эмпирикалық және теориялық деңгейдің өзара байланысы, танитын субъектіден танытатын объектінің тәуелділігі, ғылымды дамытуда теориялық және қолданбалы бағыттың сәйкестілігі анықталады.  

Әлемнің ғылыми бейнесі аса механикалық түсінігін жояды және жаратылыстану-ғылыми циклдің ("әлемнің физикалық бейнесі", "әлемнің биологиялық бейнесі" және т.б.) нақты пәндерінің дамуымен байланысты, әлемнің жеке ғылыми бейнесі қалыптасады. Салыстырмалылық теориясының ашылуы арнайы да, жалпы да табиғи процестер және құбылыстардың табиғи орталықты көзқарасын меңгеруге мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар табиғатты объективті сипаттаудың (ньютондық мағынада) стереотиптері жеңіп алады. Енді сөз табиғаттың картинасы жайында емес, біздің оған деген қатынастарымыздың картинасы жайында болып отыр (В. Гейзенберг).

Ғылыми жаратылыстану ойлаудың диалектикалық стилі, заттар, құбылыс-тар немесе процестердің объективті нақтылыққа деген өзара байланысына, ықтималдықты сипатты көрсетуге сүйенеді. Әлеуметтік процестер динамика-сын бағалауға детерминистік және индетерминистік көзқарастардың өзара байланысы. Ғылымды дамытуда дифференциалдық және интегралдық үрдістер-дің үйлесімі жаратылыстану ғылыми танымдар процесін "адамзаттық  өлшеуді" күшейту болады.

4. "Постклассикалық емес (қазіргі замандағы) жаратылыстану" кезеңі  (XX ғ. соңы -XXI ғ. басы).

Ғылым идеалы – объективті және құнды көзқарастардың үйлесуі. Ғылым объектісі мега макро- және микроәлем болып табылады. Танымның эмпирикалық, рационалды және интуициялық деңгейінің өзара байланысы, сондай-ақ таным процесінде құнды элементтерді енгізу байқалады. Ғылымды аксиологияландыру (гр. axios - құнды), оны дамуын анықтайтын үрдістердің бірі ретінде және қолданбалы ғылымдардың "маңыздыландыру" дәрежесі және іргелі пәндерді "практикалық іске асыру" дәрежесін арттырады.

Әлем картинасы жеке ғылымидан жалпы ғылымиға өтеді. Ғаламдық эволюционизм түсінігі басым болады, соған сәйкес даму объективті нақтылық-тың барлық нысандарының имманентті атрибуты ретінде қарастырады. "Адам – биосфера - ғарыш" қатынасының, олардың өзара байланысында және бірлігінде элементтерді баяндайтын  биосфероцентризм дамиды.

Жаратылыс ғылыми ойлаудың синергетикалық (грек. synergeia – ынты-мақтастық, достастық) стилі, олар үшін интегративтілік, сызықты еместік, бифуркациялылық (лат. bifurcus - қосарлану) тән. Ғылымды дамыту динамикасында интеграциялық үрдістердің мәртебесі күшейді. Жаратылыстану және гуманитарлық білімдер арасындағы алшақтауды жеңу үрдісі байқалады. Ғылым дамуында антроптық принцип дамып келеді, ол адамның таным процесінің құрылымына имманентті түрде кіруінен  шығады.

Ғылым динамикасы және жаратылыстану, соның ішінде, оның кез келген кезеңінде  сол немесе өзге шамада екі үрдісті, атап айтқанда, эволюциялық және революциялықты іске асыруды ұсынады. Ғылыми революцияның алғышарт-тары біртіндеп қалыптасады. Ғылыми революция – бұл ғылыми-танымдық қызметтің оның барлық ипостасьтарын "бұзып өту", ғылымның дамуындағы негізгі бағдарлар мен стереотиптердің радикальды ауысымы, қалыптасқан парадигмалардан бас тарту. Ғылыми революция  "бос орында" пайда болмайды, ол біртіндеп дайындалады, әрі ғылымды дамытуда "эволюциялық" және "революциялық" амалдар өзара байланысады.

Жаратылыстану дамуының әрбір кезеңіне ғылыми рационалдылықтың белгілі бір типі сәйкес келеді. Ғылыми рационалдылық (лат. rationalis - парасатты) – бұл логикалық негіздеу, сол бойынша жүйе объективтілік шындық туралы жеткілікті білімге сүйенеді. Жалпы және қажетті білімнен шыққан мұндай негіздеулердің бірі  детерминизм принципі болып табылады.

Детерминизм (лат. determinar - анықтау) - оқу, соған сәйкес табиғаттың заттары және құбылыстарының жалпы өзара байланысы постулатталады. Детерминизм баламасы индетерминизм – себептіліктің жалпы сипатын жоққа шығаратын оқу болып табылады.

Тарихи ғылыми рационалдылық осы ілімдер арасын теңдестіреді. Бұл ретте жаратылыстанудағы әрбір ғаламдық революцияға ғылыми  рационал-дылықтың өзгеше типі типі сәйкес келеді.

Ғылыми рационалдылық типтері бойынша таным процесінің тек таным құралдары, объектісінен, субъектісінен ғана емес, алайда әлеуметтік мәдени жағдайларда да тәуелділігі бағаланады, әрі таным қызметі  аксиологиялық (құндылық) өлшеуді жорамалдайды.

Ғылыми білімнің динамикасы объективті шындыққа тұтас және рационалдық қатынастар ретінде ғылыми көзқарасты қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Ғылыми (философиялық) және жаратылыстану ғылыми білімдерінің даму өзгешелігіне сәйкес келетін ғылыми көзқарастың бірнеше типтері тарихи жағынан қалыптасты.

Диалектикалық көзқарас. Оның шеңберінде барлық тіршіліктің құбылма-лылығы көрінеді. Бұл тип көзқарасының ерекше нысандары ерекшеленеді, атап айтқанда, антикалық типтегі стихиялық диалектикалық көзқарас (Гераклит, Зенон Элейский, Платон және т.б.); схоластикалық типтегі Құдайдың (Фома Аквинский және басқ.) идеясын рационалды түсіндіруге ұмтылатын диалек-тикалық көзқарас; табиғи, тарихи және рухани әлемнің дамуын процесс ретінде қарастыратын идеалистік диалектика (Кант, Шеллинг, Гегель және т.б.); диалектикалық  материализм (марксизм), соның шеңберінде табиғат, тарих және таным дамуының процесін идеалистік түрде емес, ал материалистік түрде баяндау беріледі.

Метафизикалық көзқарас. Ойша (спекулятивтік) құруға негізделген әлем туралы, белгілі бір тараптарды абсолюттендіру, нақтылық аспектісі туралы түсінік. Метафизикалық көзқарастың маңызды нысандарының бірі – шындықты барабар тану үшін әмбебап ретінде механика (физика) заңын қарастыратын механизм. Тарихи жағынан механизмнің бірнеше нысандары атап көрсетіледі: бұл табиғи құбылыстар және процестерді энергияны өзгертуге әкелетін энерге-тизм (В. Освальд, Э. Мах және т.б.), бұл жандының өзгешелігін "өміршең күшпен" байланыстырушы витализм (К. Линней, Ж. Бюффон, Г. Дриш және т.б.)

Көзқарастың белгіленген нысандары және типтері жаратылыстану дамуының белігілі бір тарихи кезеңдеріне анық "байластыру" болмайды немесе басқаша айтқанда, оларды  "қондыру" және өзара әсер ету болады.

Классикалық жаратылыстануға  дейінгі кезеңге – стихиялық диалектикалық көзқарас, классикалық көзқарас үшін – метафизикалық көзқарас; классикалық емес жаратылыстану үшін  оның әр түрлі нысандарындағы диалектика тән. Постклассикалық емес (қазіргі замандағы) жаратылыстанудың кезеңі үшін ғылыми көзқарастың жаңа типі синергетикалық көзқарасты қалыптастыру тән, соның шеңберінде ғылым дамуының стереотиптер (парадигмалар) қатарын қайта ойлау процесі жүреді.

1.4 Ғылыми  білімнің эмпирикалық және теориялық деңгейлері 

Ғылым және жаратылыстану  эмпирикалық мен теориялық деңгейлерді  енгізеді. Олардың біреуінің шеңберінде экспериментті  материалды жинайды, ал басқасының шеңберінде гипотеза, заңдар және теориялар қалыптасады, сондай-ақ ғылыми жаратылыстану танымның әдістері және әдіснамалары қалыптасады. Алайда, бұл бөлу шартты сипатта болады немесе танымдық процестің бұл деңгейлері бір-бірін өзара толықтырады және өзара байланыса-тындығы айқын.

Эмпирикалық деңгей

Эмпиризм (грек. empeiria – тәжірибе) – табиғат туралы білімнің  дара және негізгі көздері ретінде сезімтал тәжірибені қарастыратын теория, оның шеңберінде барлық білімдер тәжірибеге және тәжірибе арқылы негізделеді.

Сезімтал тәжірибенің үш сатысы ерекшеленеді:

- қабылдау - сыртқы әлем құралдарының адамның сезу органдарына   тікелей әсері;

- сезіну – объектінің анық бейнесін, онымен жанасу кезінде қалыптастыру;

- беру – сана шеңберінде сақталған және жаңадан өңделген  объектінің жалпы бейнесін беру және оның ештеңесіз сезу органдарына әсері.

Эмпиризмнің теориялық  негіздеулерін ағылшын философы Ф. Бэкон салды, ол табиғаттың шынайы танымын эксперименттік ғылыммен байланыс-тырады. Классикалық жаратылыстану негіздерін қалыптастыру үшін объектив-ті алғышарттар жасалды.  

Эмпиризм "заттардың  табиғи сипатының" барабар анықталуын индукция-мен (лат. inductio - бағыттау), яғни дара фактілерден жалпы сипаттағы жағдайларға өтуін қамтамасыз ететін ой-тұжырым ретінде байланыстырады. Сондықтан, бэкондық әдіс "индуктивті эмпиризм" немесе "эмпирикалық индукция" деп аталады, соның көмегімен адамның мәнімен, сондай-ақ ғылыми танымның қалыптастыруға әсер ететін сыртқы факторлармен де байланысты жалған түсініктерден (идолдардан) босату міндеті қойылды. Осы "идолдарды" жеңу, Бэкон бойынша, "заттардың себептерін" шынайы тануға арналған жол.   

Эмпирикалық деңгейдің  білімі екі негізгі әдіс - бақылау және сарапта-маны қолданумен байланысты. Бақылау – ғылыми зерттеулер үшін алғашқы материалды беретін, сыртқы әлемнің объектілерін мақсатқа сай бағытталған және ұйымдастырылған қабылдау, ол үшін таным объектісіне (табиғат) және таным субъектісінің (адам)  сыртқы әсерінің болмауы тән болады. Бұл әдіс ғылыми білімді дамытудың алғашқы кезеңі үшін анықтаушы болды. Бақылау мысалы болып Күн жүйесінің планеталарын визуальды зерттеу болуы мүмкін. Бақылау техникалық жүйені (астрономиядағы телескоп) белсенді пайдалану кезінде экспериментпен тығыз тұтастырады. Жаратылыстану ғылымда тек ғылыми жаратылыстану танымды анықтайтын әдістердің біріне экспериментті айналдыру процесінде ғана мәртебеге ие болды.