Педагогиканың жалпы мәселелері

Алғашқы кезең, зерттеу  мәселесімен танысудан басталады. Оның өзектілігі мен зерттелу деңгейін қарастырады. Ғылыми жұмыстың мақсаты, міндеттері, объектісі, пәні анықталады. Ғылыми жұмыстың өзіндік қарама-қайшылығы  болуы тиіс, ол зерттеу жұмысын  жүргізу барысында шешімін табуға тиіс.

Жұмыстың мақсаты- зерттеушінің жұмыс қортындысында алатын нәтижесін  сипатауы тиіс. Ал, жұмыстың объектісі- таным процесінің неге бағытталғандығын көрсетеді. Пәні- зерттеу объектісінің нақты қарастыратын бір бөлігі. Мақсат, объект, пәнге және болжамды дәлелдеуге байланысты ғылыми зерттеу жұмысының  міндеттері айқындалады. 

Екінші кезең, әдіснама таңдауға байланысты: алдыңғы тұжырымдар, теориялық ілімдер, таным әдістері, тәжірибенің болжамдық нәтижесі, т.б. Қазіргі кездегі педагогикалық  мәселелерді қарастыру барысында, жүйелілік, кешенділік, тұтастық, жекелік, іс-әрекеттілік және т.б. тұрғыдан келу іске асырылады.

Үшінші кезеңде, ғылыми жұмыстың маңызды бөлігі болжам жасау  іске асырылады. Зерттеудің болжамы  дегеніміз, болашақта теориялық, тәжірибелік  тұрғыдан дәлелдеуді қажет ететін, ғылыми тұрғыдан негізделген болжам жасаушылық.

Төртінші кезең, зерттеу  әдістерін таңдаумен сипатталады.

Бесінші кезең, тәжірибені ұйымдастыру мен өткізу арқылы ерекшеленеді.

Алтыншы кезең, зерттеу  нәтижелерін өңдеу, талдау, безендірумен сипатталады.

Жетінші соңғы кезеңде, практикалық ұсыныстар жасалады.  Осылайша, ғылыми зерттеу жұмысы өз нәтижесін көрсетеді. Бұл процесті іске асыру барысында зерттеушінің зерттеу мәдениеті қалыптастырылады.    

 

3 дәріс. Педагогикадағы мақсатты анықтау

Мақсаты: адам тәрбиесінің қоғамдық өзгерістермен диалектикалық бірлікте дамып, толығып отыратындығын ғылыми және  өмірлік фактілермен дәлелдеп көрсету.

Жоспары:

1. Тәрбие - қоғамдық категория ретінде.

2. Тәрбиенің қоғамдық-әлеуметтік құбылыс ретіндегі даму тарихы.

Негізгі ұғымдар: тәрбие, адам, қоғам талаптары, қозғаушы кұш, нарық талаптары, ұлттық тәрбие, тәрбие моделі.

 

3.1 Тәрбие - қоғамдық категория ретінде.

    Тәрбие адамзат қоғамының  пайда болуымен бірге біте қайнасып дамып келе жатқаны бәрімізге де белгілі. Педагогика ғылымы адам тәрбиесі туралы ғылым болғандықтан, тәрбие мазмұны да адамзат қоғамымен бірге дамып, өзгеріп отырады.

     Отбасының пайда болуымен  және жеке меншіктің шығуымен сәйкес тәрбие сипаты да бөліне бастады. Үстем тап өкілдерінің балалары ақыл-ой мен дене тәрбиесіне, ал қаналушы тап өкілдерінің балалары еңбек тәрбиесін алды. Қоғамда және тіршілікте болып жатқан күнделікті құбылыстар тәрбие мәселесінің алдына жаңа міндеттерді қойып отырды.

       Тәрбие бүгінге дейін бір орында тұрған емес. Ол сан құбылып, сан өзгеріске ұшырап, қоғаммен бірге жаңарып келеді.

Осыѓан орай, мемлекеттіњ дамуын тєрбие мен оќыту  маќсаттарыныњ байланыстылыѓынан  туады. Маќсат єрт‰рлі болады: мемлекеттік, Ғжымдыќ жєне топтыќ, салалыќ, тҒлѓалыќ. Маќсатты  тањдау кҰптеген факторларѓа байланысты.

Педагогикалыќ маќсат төмендегі белгілі ќҒрылымѓа ие:

- мемлекеттік  маќсат;

- жеке  білімдендіру ж‰йесініњ маќсаты;

- жеке  пєн бойынша  оќыту жєне  тєрбиелеудіњ маќсаты;

- жеке  таќырып немесе єрбір сабаќ  (дєріс, семинар сабаќтар жєне  т.б) маќсаты.

Тєрбие мен оќытудың мемелекеттік маќсаты нормативті мемлекеттік ќҒжаттарда кҰрсетілген белгілі ќасиеттері бар адамдардыњ тєрбиесі мен оќуына берілген ќоѓамныњ сҒранысы (заказ). Мысалы, «Коммунизм құрылысшылардың моральдық кодекстің қандай адамдардың, өсіп келе жатқан жеткіншектерді тәрбиелеу мен оқу процесінде міндетті түрде қандай қасиеттері арқылы айқындады. Қазіргі кезде Қазақстан қоғамында осындай мемлекеттік құжаттардың бірі – білімдендіру стандарты.

Білімдендіру стандартының жекеленген маќсаты єрбір білімдендіру сатысы ‰шін анықталѓан: бастауыш, негізгі, толыќ орта мектеп, кєсіби білімдендіру, жоѓары білімдендіру. Осы білімдендіру дењгейлерініњ Ұзіндік маќсаты бар жєне Ұзара байланысќан болуы м‰мкін.

Сонымен ќатар, кез келген оќытылатын пєн  Ұзіндік оќыту жєне тєрбие маќсаттарына ие. Себебі, оныњ єрќайсының (физика, химия, єдебиет жєне т.б.) наќты зерттеу аймаќтары бар. Ал, пєндегі єрбір сабаќтыњ таќырыбы, дєріс немесе сабаќтан тыс шаралар Ұзіндік наќты маќсатќа ие болуы керек.

Педагогика  ѓылымыныњ даму тарихында ќоѓамныњ Ұзгеруіне, тєрбиелеу жєне білімдендіру процесініњ ќоѓам талаптарына байланысты тєрбие мен оќу маќсаттары Ұзгеріп отырѓан жєне Ұзгеріп отырады. Мысалы, кењес уаќытында тєрбие маќсаты жеке тҒлѓаныњ жан-жаќты жєне үйлесімді дамуын ќалыптастыру болып табылды және осы маќсатта оќу жоспары мен баѓдарламалар жасалды. Соњғы жылдары тєрбие мен оќыту даѓдарысќа ұшырады, себебі, бҒл асыра сілтеушілік жєне орындалуы мүмкін емес еді. Ал, мектеп баѓдарламасыныњ шексіз ізденуі мен оќу пєндерініњ сандарыныњ Ұсуініњ соњынан ќуу кесімді нєтижелерге єкеліп соќты.

Ќазіргі кездегі  шетелдер, соныњ ішінде Еуропа жєне АЌШ, тєрбие мен оќуѓа єрт‰рлі  тұрғыдан келуді көздеген. Тєртіптілік  даѓдылар ќалыптастыратын тєрбие мен  оќытуѓа қазіргі кезде прагматикалыќ  тұрғыдан келуді кҰзделуде. Біраќ, мҒндай тұрғыдан келу Ұзіндік ішкі т‰рткілерінсіз жалпы мєдениетті тҒтынушы функционер ќалыптастыру ќаупін тудырады.

¤зіне білім  беруді ‰йретіп, машыќтандыруды, сондай-аќ адамды жан-жаќты жетілдіріп, дамытуды ќоса алѓан "тєрбие "Ұзініњ єрекет аясын кењейтіп, жања мазмұнѓа ие болады, бҒл педагогиканыњ бала тєрбиесі туралы ѓылым деген тарихи атауына ќайшы келеді. Ал, іс-әрекет тек нақты мақсат қойғанда нәтиже береді. Педагогика ғылымының да алдына қойған өзіндік нақты мақсаты бар. Негізінен алғанда қоғамға қажетті, бойында ізгі қасиеттері бар адам тәрбиелеуді көздейді.

С.И.Ожеговтыњ сҰздігінен «маќсатң сҰзініњ маѓынасы бір нәрсеге талпыну, оны міндетті т‰рде ж‰зеге асыруды білдіреді. Нєтижеге жетудіњ мазмҒны, т‰рі, єдістері, ќҒрамы маќсатќа байланысты. Наќты іс-єрекетті ќайда жєне ќалай ж‰зеге асыру керектігін маќсат кҰрсетеді. Маќсат – болашаќтаѓы ќажеттілік моделі, керек нєтиженіњ бейнесі болып табылады. Болашаќта жоспарланѓан нєтижеге маќсат алып келеді.

Педагогика  ѓылымында маќсат Ғѓым ретінде мањызы зор. Тєрбие мен оќытудыњ маќсаттарын айќындау Ұте зор теориялыќ жєне практикалыќ мєні бар. Маќсатты ашыќ т‰сіну  наќты нєтиже мен тиімді іс-єрекетке жеткізетіндіктен кез келген педагогикалыќ процесс міндетті маќсатќа баѓытталѓан процесс болуѓа тиіс. Сондыќтан, педагогика ѓылымында маќсаттылыќ педагогикалыќ іс-єрекет міндеттерімен байланысќан наќты маќсатты айќындау жєне тањдау процесі.

Негізінен кез  келген процесс міндетті т‰рде іс-єрекет двигателі ретінде маќсатќа ие болуы  керек. «Маќсатң Ғѓымы философиялыќ категория болып табылады. Философияда маќсатты айќындау мен тањдауға: идеалистік, иммаменттік жєне материалистік үш тұрғыдан келу айқындалған. Алғашқылар маќсат ќҒдіреті к‰штілер жаратылыспен аныќталады, яѓни, ќҒдай, рух десе, екіншілері,  маќсат єрбір тҒлѓаныњ ішкі сҒраныстарына байланысты дейді. ‡шіншілер болса, тєрбие маќсаты ќоѓам сҒранысына байланысты дейді. Әрине, біз соңғы көзқарасты жақтаймыз және сол тұрғыдан қарастырамыз

3.2. Тәрбиенің қоғамдық-әлеуметтік құбылыс ретіндегі даму тарихы.

 

Тәрбие  ұғымы қоғамдық категория ретінде қызмет етеді. Олай болса, оның анықтамасы, мақсаты және міндеті адамзат қоғамында болған әрбір өзгерістен соң міндетті түрде өзгеріп отырады. Өйткені, сол қоғамда өмір сүретін адамдардың әлеуметтену процесі нәтижесінде бүкіл болмысы, психологиясы, сұранысы және т.б. өзгереді. Олай болса, оларды тәрбиелеудің теориясы мен әдіс - тәсілдері де өзгеруге тиісті. Оған дәлел, кеңестік тәрбиедегі жеке адамға қойылған талап пен бүгінгі балалар тәрбиесіне қойылатын талап бірдей еместігі. Еліміздің егемендік алуына байланысты тәрбие ұлттық бағытқа бет бұрды. Өйткені, қоғамға тәуелсіз қазақстанның ұлттық тәрбиесін  алған жастарын қалыптастыру қажеттілікке айналып, тұңғыш рет 1993 жылы  жаңа ұлттық тәлім-тәрбие тұжырымдамасы  жарық көрді. Онда тәрбиеге берілген анықтама да жаңаша бағытта берілді яғни онда:"Тәрбие дегеніміз-халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық дәстүрлерін жас ұрпақтың бойына сіңіру",-деп анықтама берілді. Ал, тәрбиенің негізгі мақсаты-ұлттық тәрбие беру болды. Себебі, біздің ұлтымыздың ғасырлар бойы қолданып келген дәстүрлі тәрбие тәжірибесі өте жоғары тиімділік көрсетіп келгені бәрімізге белгілі.  Онда тәрбиенің алдына қойған  міндеттері: ең алдымен дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер және бойында басқа ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу деп көрсетілді. Осы міндеттерді мемлекеттік тұрғыда жүзеге асыруда мектеп бағдарламаларына көптеген өзгерістер яғни жаңа оқу пәндері енгізіліп, тәрбие сағаттарының ұйымдастырылуы мен мазмұны жаңаша этнопедагогикалық тұрғыда қарастырылды.

Қоғамда нарықтық экономиканың келуіне байланысты балалар психологиясын нарық талаптарына сай тәрбиелеу қажеттілікке айналды. Оларда ұлттық тәрбиемен қоса нарық заманына сай қасиеттерді қалыптастыру тәрбие мақсатына айналды.  Яғни, тәрбиеге әлеуметтік тұрғыдан анықтама берер болсақ, ол - жастарды қоғамда дұрыс өмір сүру  және еңбек етуге бейімдей отырып, олардың қоғамдағы  әлеуметтік мәнін айқындау. Бүгінгі таңда "тәрбие"  ұғымының ауқымы әлеуметтендіру ұғымымен астасып, әлеуметтік мәнге ие болып отыр. Өйткені, бүгінгі тәрбие беру мәселесі жастарды қоғамға лайықты азамат етіп тәрбиелеумен сәйкес келгендіктен, бұл ұғымдар бір-бірінің баламасы ретінде де қолданылып келеді.

Әлеуметтік жағдайлардан туындаған проблемалар мен сұраныстардан бүгінгі педагогика ғылымының жаңа салаларының өзектілігі артып, өмірде кең қолдау тауып отыр. Мәселен, әлеуметтік педагогиканың зерттеу проблемалары ғылыми педагогика мазмұнындағы тәрбие мәселелерін басып озып, тіпті оны өзінің мазмұнында терең қарастырып, өзара байланыста қамтып келеді. Бұл да бүгінгі қоғамның жағдайлары адам тәрбиесінде әлеуметтік педагогтар қызметіне мұқтаж екендігін көрсетіп, тәрбие әлеуметтенумен біте қайнасып бірге қарастырылуын керек етеді.

 

4 дәріс. Оқушы тұлғасы – тәрбиенің объектісі мен субъектісі

 

Мақсаты: студенттердің жеке тұлға және  оның дамуына әсер ететін факторлар туралы білімдерін жүйелеу.

Жоспары:

1. Адам дамуы жеке тұлғаның  әлеуметтену процесі ретінде

2. Тұлға дамуының негізгі заңдылықтары  мен қозғаушы күші

3. Жеке тұлғаны қалыптастыруға  әсер ететін факторлар 

 

Негізгі ұғымдар: жеке тұлға, индивид, даму, тәрбие, қалыптастыру, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының факторлары; қозғаушы күштер, жеке тұлғаның қалыптасуының заңдылықтары.

4.1. Адам дамуы жеке тұлғаның әлеуметтену процесі ретінде

Тәрбиелеу барысында  жеке тұлғаның әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан жақты үйлесімді дамуы ерекше мәнге ие. Жеке тұлғаның даму мен қалыптасу мәселелері әртүрлі аспектіде қарастырылады. Ерте кездегі грек ғалымдары жеке тұлғаның дамуына биологиялық сонымен қатар әлеуметтік факторлар да әсер ететіндігіне мән берген.  Жеке тұлға мәселесі көптеген (Э. Роттердамский, Я. А. Коменский, К. А. Гельвеций, Д. Дидро, А. Дистерверг, К. Д. Ушинский, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский,  З. Фрейд, Д. Дьюи, П. П. Блонский, А. С. Макаренко, Л. С. Выготский, Э. И. Моносзон. Л. И. Божович, С. Л. Рубинштейн, В. В. Давыдов т.б.) әр саладағы ғалымдардың зерттеулерінен орын алған.

Психология  ғылымында “жеке тұлға” деген  ұғымға әртүрлі түсініктер береді, олардың ойын қорытар болсақ: жеке тұлға дегеніміз әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тұлғаның ең басты белгісі – оның әлеуметтік мәнінің болуы және оның әлеуметтік функцияларды (қызметтерді) (болмысқа, адамдарға, өзіне, еңбекке, жалпы қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға, сондай-ақ, психологиялық дамудың белгілі бір деңгейіне ие (темперамент, мінез-құлық, қабілеттілік, ақыл-ой дамуының деңгейі, қажеттіліктер, мақсат-мүдделер).

Сонымен тұлға  дегеніміз, өзіндік сана қалыптастыру барысында қарым-қатынас, іс-әрекет жасаудағы адамның әлеуметтік мәні.

Демек, жеке тұлға – бұл интегративті жүйе, оның маңызды белгілері ретінде саналылық, жауапкершілік, еркіндік, қадір-қасиет т.б. көрініс береді. Жеке тұлға ұғымын анықтау барысында  “адам”, “индивид”, деген ұғымдардың  айқындалуы қажеттілік болып табылады. Адам, бет-бейнесімен, келбетімен, саналы іс-әрекетімен, сөйлеу қабілетімен сипатталатын тірі организм. Яғни, ол биологиялық мәнге ие болады. Ал,  “индивид”- латын тілінен алынған және оның қазақша баламасы – “жекелік”. Бұл сөздің ұғым ретіндегі сипаты адамзат тұқымының  қасиеттерінің ескерілмеген көрінісін берсе керек. Осы тұрғыдан алғанда  әрбір адам индивид болып табылады. “Жеке тұлға” ұғымы мен онымен байланысты бір тектес ғылыми категориялардың мәні  де осында.

Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке тұлғаның “дамуы” мен “қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін маңызды мәселе болып табылады.

Жеке тұлғаның дамуы, яғни оның әлеуметтік ұнамды қасиеттерінің  қалыптасуы қоғам қолдауы мен  әлеуметтік қажеттілікке байланысты іске асырылады. Әрбір адам өзінің өмір салты, құндылық бағыттарына сай іс-әрекеттерін  бағдарлап отырады. Осыған орай, адамдардың тұрмыс-тіршілігі өзгермелі болады және қоғамнан өз орнын белгілейді. Яғни, жеке тұлға тұрақты қасиеттер  жиынтығымен ерекшеленеді.

Жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеумен қатар әлеуметтендіру деген термин бар. Өйткені жеке тұлғаның өзі, оның сана-сезімі құндылықтарды, әлеуметтік тәжірибені, мәдениетті меңгеру процесінде үлкен роль атқарады. Әлеуметтенуде тәрбиемен қатар алдын-ала әдейі дайындықсыз, өздігінен туындаған ықпал арқылы адамның қоғамның толыққанды, толыққұқылы мүшесі болуы байқалады.

Жеке тұлғаның әлеуметтенуі, қоршаған ортамен байланыс орнатып, адамдармен қарым-қатынасы жасауы,  күрделі мәселелердің бірі. Өркениетке ұмтылу барысында елдің орнықты  дамуының қамтамасыз етілуі, қоғамдағы  адамдардың рухани-имандылық дамуын басты кезекті міндет және жауапкершілік  ретінде қабылдаулары тиіс.