Педагогиканың жалпы мәселелері

 

1 бөлім. Педагогиканың   жалпы мәселелері

 

1 дәріс.  Педагогика - адам туралы ғылымдар жүйесінде

 

Мақсаты: педагогика ғылымының орны, ролі, пәні мен міндеттері, ғылым және өнер ретіндегі мәні туралы түсінікті қалыптастыру.

        Жоспары:

1.Педагогика – адам тәрбиесі  туралы ғылым. 

2.Педагогика ғылымының пәні және оның атқаратын қызметі.Негізгі категориялары

3.Педагогика ғылымының  жүйесі және басқа ғылымдармен  байланысы

Негізгі ұғымдар: педагогика, ғылым, тәрбие, білім, оқыту, мақсат, категориялар, принциптер, тұлға, іс-әрекет, қарым-қатынас, даму, қалыптасу,  педагогикалық білім беру, болашақ маман т.б.

 

1. Педагогика – адам тәрбиесі туралы ғылым

Ғылыми педагогика ХҮІІІ ғасырдың соңында пайда болды, яғни, бірінші ғылыми-педагогикалық жұмыстар мен жаппай мектептер пайда болған кез. Бұл жаңалықтар чех педагогі Я.А.Коменский атымен байланысты. Ол бірінші рет оқушылардың жүріс-тұрыс ережелерін, сонан соң өзінің ең ірі "Ұлы дидактика" атты еңбегін жазды. Мектептердегі сынып-сабақ жүйесінің негін қалағанда Я.А.Коменский.

Сонымен қатар,  Я.А.Коменскийдің  ізімен батыс еуропалық педагогикада ағылшын педагогы Джон Локк, француз педагогы Жан-Жак Руссо, Швейцар педагогы Иоганн Генрих Песталоцци, неміс педагогы Иоганн Гербарт пен Адольф Дистервег, орыс педагогы К.Д.Ушинский және т.б ағартушы-педагог тізбегі қалыптастырылды.

Ал кейіннен ХІХ-ХХ  ғасырлардың тоғысында эксперименталды педагогика пайда бола бастады.

Педагогика -  өркениетті қоғамның даму тарихынан, жас ұрпақ тәрбиелеу тәжірибесінен бастау алады.

Педагогика ұғымы екі мағына береді. Біріншіден - білімнің ғылыми аумағы, ғылым; екіншіден - өнер, қолөнер, педагогикалық іс-әрекет аумағы. Педагогика атауының түп-төркіні гректің "пайдос " - бала жєне "аго " - жетектеу деген сөздерінен шыққан. "Пайдагогос " сөзін тура мағынасында аударса, "бала жетектеуші" деген ұғымды білдіреді. Яғни, баланы өмірге жетектеу, оқыту, оны тәрбиелеу, жан мен тәннің дамуына бағыттау дегенді білдіреді. Ежелгі Грецияда қожайынның баласын мектепке жетектеп апарып, алып қайтатын құлды педагог деп атаған. Ал мектепте ұстаздық етумен басқа білімдар құлдар айналысқан

Мыңдаған жылдар бойына қажетті білім негіздері жиналып қордаланды, ең өміршењі, ењ қажеттісі қалып, берік орныққанша талай педагогикалық жүйелер кезектесе өмірге келіп, уақыт сынынан өтті, жарамсыздары тарих сахнасынан кетті. Тәрбие туралы ғылым да дамыды, ол адам тәрбиесі туралы ғылыми білімдерді жинаќтап, жүйелеуді өзінің алдына басты міндет етіп қойды.

Педагогика - қоғам мен табиғаттың теңдесуін, өмірге қанағаттандыруда толық белсенді шығармашылық, рухани байлығына көмек беру, адамды тәрбиелеуді зерттейтін ғылым. Педагогикалық білім – жан-жақты, адамды дамытудың тәсілдері мен жолдарын әмбебап оқытуды тұтасымен зерттейді.

 Педагогика, басқа ғылымдар сияқты дамушы ғылым, оның негізгі категорияларының ойлау аспектілері үнемі кеңейтіліп қарастырылып отырылады. Ал, педагогикалық шығармашылық тәрбие мен оқу күшінің шектеусіз көпқырлы тәжірибеде дамиды.

Педагогика – тәрбиелеудің қатынастары туралы, тәрбиелеудің өзара байланысының процесінде пайда болған, білім беру және оқыту өзін-өзі тәрбиелеу, өз-өзіне білім беру және өзін-өзі оқытумен бірге жеке адамның дамуына бағытталған.

Педагогика ғылым ретінде төмендегі барлық белгілерді қамтиды. Ол өзінің басқа ғылымдардан айрықшалайтын түсінікті аппаратымен де ерекшеленеді.

Біріншіден, педагогиканың "тұрмыстық" мағынасы айқындалады. Әрбір адам өзінің балаларын, отбасы мүшелерін, ұжым мүшелерін тәрбиелеуде және оқытуда өмір ағымында "педагог" ролінде ойнайды.

Екіншіден, педагогиканың практикалық мағынасын анықтайды. Педагогика адамзат әрекеттерінің аймағы, үлкен ұрпақтың кішіге берілген өмірлік тәжірибесімен байланысты. Бұл жерде халықтық (житейлік) педагогиканың педагогикалық шеберлігімен және тәрбилеу өнерімен өзара байланысы туралы айту жарасымды. Жоғары педагогикалық іс-әрекеттердің пайда болуын өнер деп атау кездейсоқ емес. Педагогиканың басқа кез-келген ғылымдардан басты айырмашылығы осыда. Оқытушы  тек қана білімді алып жүруші, тек қана студенттер үшін ақпараттардың көзі болу қажет емес, ол әртүрлі ролдерді ойнаушы – актер: мұғалім, тәрбиелеуші, педагогикалық процестің қатысушысы, жолдас, дос. Педагогикалық процесс оқытушы тарапынан қателікті жіберткізбейтін әрекет, немесе оқытушы қатесі өте қымбатқа түседі. Педагогиканың өнерге қатыстылығын күнделікті өмірден көріп жүрміз сондықтан, оқытушы студентке тек өзінің кәсіби күші арқылы ғана емес, сонымен қатар, өз тұлғасының ерекшеліктері де әсер етеді (мінездік қасиеті, іске, адамдарға, қоғамға және т.б. қатынасы).

Үшіншіден, педагогика ғылым ретінде түсіндіріледі, сонымен қатар,  адамтанудың бөлігі. Педагогика танымы қоғамдық және жеке даралық, табиғаттың келеңсіз үйлесіміндегі адамның дамуы мен әсері тәсілдерін жетілдіреді. Сондықтан да педагогикалық ілімдер, теориялар, үлгілер, болжамдар және ұсынылымдар тұтас және жүйелі білімнің іргесінде құрылады: олар психология, философия, тарих, әлеуметтану және басқа да адам туралы ғылымдарда "жетіледі".

Төртіншіден, педагогика өзіне оқытумен тәрбиелеудің теоретикалық және практикалық аспектілерін қоса отырып, оқыту пәнін анықтайды.

Бесіншіден, педагогиканың мағынасы қазіргі заманғы жалпы мәдени контекстегі гуманитарлық білімнің бөліміне енеді. Ол адамның педагогикалық мәдениетінің сапасында көрінеді.

 

1.2. Педагогика ғылымының пәні мен атқаратын қызметі. Негізгі категориялары

Педагогика, түптеп келгенде, "мәнгілік" проблемалармен айналысатынына қарамастан, оның пәні нақты әрі айқын: бұл - оқу-тәрбие мекемелері жүзеге асыратын тәрбие беру қызметі. Педагогика өзінің бүкіл іс-қимыл әрекетін қоғамда пайда болған тәрбие мен білім беруге, оқытып- үйретуге қатысты өзекті мәселелерді жедел шешуге жұмылдырып, бағыттап отыратын қолданбалы ғылым ретінде қаралады. Педагогикан даму негіздері - адамдардың өмір салтын, дәстүр-дағдысы, әдеп-ғұрпы, халықтық педагогикада берік орныққан тәрбие беру тәжірибесінің сан ғасырлық ғибрат-тағылымдары, философиялық, қоғамтану, педагогикалық және психологиялық ењбектері, тєрбие берудіњ єлемдік, жеке отандыќ аѓымдаѓы тәжірибесі. Арнайы ұйымдастырылған педагогикалыќ зерттеулердіњ деректері, бірегей идеяларымен білім беру жєне ұрпаќ тәрбиесі ісін байытып, жетілдіріп отыратын жањашыл ұстаздардыњ тєжірибесі жєне ќазіргі тез Ұзгеріп отырѓан жаѓдаймен ‰йлестірілген тєрбие беру ж‰йелері болып табылады

Педагогика - кењ ауќымды, сан салалы ѓылым. Оныњ зерттейтін пєнініњ к‰рделілігі сондай, жеке, тіпті аса жан-жаќты ѓылымның Ұзі оныњ мєнін, барлыќ байланыстары мен ќұралдарын ќамти алмас еді. Аќпарат-деректерді жинай отырып, ұзаќ даму жолынан Ұткен педагогика б‰гінгі тањда ѓылыми білімніњ сан салалы ж‰йесіне айналды. Сондыќтан ќазіргі заманѓы педагогиканы тєрбие туралы ѓылымныњ ж‰йесі деп атаѓан жҰн.

Педагогиканыњ осы заманѓы ењ ќысќа, жалпы жєне сонымен ќатар шартты т‰рдегі  дәл аныќтамасы - бұл адамды тәрбиелеу туралы ѓылым.

Тәрбие - жеке тұлѓаны ќалыптастыру жолында маќсатты және ұйымдасќан т‰рде ж‰зеге асырылатын процесс. Педагогикада "тәрбие" ұѓымы єлеуметтік мєні тұрѓысынан кењ жєне тар маѓынада ќолданылады.

Аѓа ұрпаќтыњ Ұзініњ жинаќталып, сараланѓан тєжірибесін кейінгі ұрпаќќа беруі тєрбиеніњ кењ єлеуметтік мєні болып табылады. Тєжірибеге адамдарѓа белгілі білім, шеберлік, ойлау єдістері, адамгершілік, єдептілік, ќұќыќтыќ нормалар - бір сҰзбен айтќањда, тарихи даму процесінде жасалып, берік ќалыптасќан адамзат баласыныњ б‰кіл рухани мұралары жатады.

Алдыңғы ұрпаќтыњ тар жол, тайғаќ соќпаќтарында жинаќталѓан Ұмірлік тєжірибелерін келер ұрпаќ пайдаланып, байытып отырды, соныњ арќасында адамзат баласы жан саќтап, тіршілік етіп, бірте-бірте буыны бекіп, ќатайды жєне осы заманѓы даму дењгейіне жетті. Тєжірибе жоѓалѓан жерде тєрбие ќайнары тартылып, шҰлге айналады, мұндай оқиѓаларды тарих айғақтады. Тєрбие ісін дұрыс жолѓа ќойѓан халыќ ѓана Ұз дамуында ‰лкен табыстарѓа ќол жеткізетінін ќоѓам дамуыныњ тарихи процесі айќын дєлелдеп отыр.

 Әрбір  ғылым, өз мәселелерін алдымен  ұғымдық түсініктемелерге сай  қарастырады. Олай болса, педагогика  ғылымының да өзіндік ұғымдары, яғни категориялары бар. Педагогикалық  категория дегеніміз ғылыми сараланѓан  тұжырымдарды білдіретін негізгі  педагогикалыќ ұғымдар. Дәлірек  айтќанда, болмыстыњ жалпы белгісін, басты сипатын айќындайтын ѓылыми  ұѓым. Негізгі педагогикалыќ категорияларѓа тєрбие, оќыту жєне білім беру жатады. Педагогика ѓылымы, сондай-аќ даму жєне ќалыптасу, ќайта тєрбиелеу сияќты жалпы ѓылыми категорияларѓа с‰йенеді жєне оларды Ұзіне негіз етеді.

Тєрбие - тарихи ұѓым. Ол адамзат ќоѓамымен бірге пайда болып, оныњ Ұмір с‰руі мен дамуыныњ ажырамас бҰлігіне айналды жєне ќоѓам Ұмір с‰ріп тұрѓанда ол да Ұмір с‰ретін болады. Сондыќтан да тєрбие - жалпыѓа ортаќ жєне мєњгілік категория.

КҰптеген философтар ќоѓам Ұмірін басќарып, реттеп отыратын зањдарѓа талдау жасай отырып, тєрбие мен ќоѓамныњ Ұњдірістік к‰штерініњ даму дењгейі арасында объективтік байланыс бар екенін дєлелдеді. Тєрбие ќоѓам дамуына ыќпал етеді, ал ќоѓам тєрбие беруге кењ м‰мкіндіктер жасайды, оныњ ќоѓам Ұмірініњ мањызды саласы ретінде дамуына жаѓдай туѓызады.

Тєрбиеніњ баѓыт-баѓдары, сипаты Ұндірістік к‰штердіњ даму дењгейіне жєне Ұндірістік ќатынастардыњ сипатына сєйкес келеді. Сондыќтан да тєрбие наќты-тарихи сипатќа ие болады.

Ќоѓамдыќ-экономикалыќ формация нысаныныњ Ұзгеруі тєрбие нысаныныњ да Ұзгеруін туѓызады. Ќоѓамдыќ ќатынастардыњ Ұзгеруіне байланысты тєрбиеніњ маќсаты, міндеттері, нысандары Ұзгереді.

Тєрбиеніњ тар  педагогикалыќ мєні - бұл тєрбиеленушіге ұжымныњ, тєрбиешілердіњ ұйымдасќан, нысаналы жєне басќарылып отыратын іс-ќимылы, ол оќу-тєрбие мекемелерінде ж‰зеге асырылатын жєне б‰кіл оќу-тєрбие процесін ќамтитын алдын ала белгіленген сапаларды  тєрбиеленушілерде ќалыптастыру маќсатын кҰздейді.

Педагогикада, Ұзге де єлеуметтік ѓылымдарда да "тєрбие" ‰ѓымы біртұтас тєрбие беру процесініњ ќұрамдас бҰліктерін айќындау ‰шін ќолданылады. Айталыќ, мысалы, "адамгершілік тєрбиесі", "эстетикалыќ тєрбие".

Негізгі педагогикалыќ  категорияларѓа кейбір ѓалым-педагоггар "Ұзін-Ұзі тєрбиелеу","Ұзін-Ұзі білімдендіру","Ұзін-Ұзі жетілдіру", "педагогикалыќ процесс", "єлеуметтендіру" сияќты  жалпылама ‰ѓымдарды да ұсынады. Аталѓан ұѓымдардыњ педагогика теориясыныњ мањызды ќұрамдас бөлігі ретінде мойындай отырып, олардын Ұзіндік мєнін арнаулы мєселелерді зерттеу көзінде ќарастыратын боламыз.

Жоѓарыда  айќындаѓанымыздай, тєрбие жалпыѓа  ортаќ жєне мєњгілік категория. Бұл  тєрбие барлыќ уаќыт пен халыќќа  жарамды дегенді білдіреді ме? Єрине, жоќ. Солай десек те, жања єлеуметтік-экономикалыќ формация ќираѓан ескі ќоѓам ‰йіндісі ‰стінде пайда болады: адамзат  баласыныњ ќол жеткізген мєдени дењгейінде тарихи сабаќтастыќ бар. Тєрбиеніњ барлыќ єлеуметтік-экономикалыќ формацияларѓа тєн кейбір ортаќ  белгілері болады жєне олар сол ќоѓамныњ б‰кіл тарихи дамуы барысында  кҰрініп отырады деген сөз. Бұл орайда, сіз осылардыњ ќайсысын бҰліп кҰрсеткен болар едіњіз деген сауал ќойылса, дұрыс жауапты ќиналмай табу ‰шін дєйекті тұжырымдар келтіріп кҰрелік.

1. Әрбір ќоѓамдыќ  ќұрылыстыњ Ұзіне тєн тєрбие маќсаттары, нысандары мен єдістері болады.

2. "Тєрбие" деген Ғѓымѓа кіретіндердіњ бєрі, атап айтќанда, алѓа ќойылѓан маќсаттардыњ болуы, жиналѓан тєжірибені келесі ұрпаќќа беру, тєрбиені ұйымдастыру, оныњ дењгейініњ Ұндірістік к‰штер мен Ұндірістік ќатынастардыњ дењгейіне сєйкес келуі барлыќ ќоѓамдыќ-экономикалыќ формаларда бірдей.

3. Тєрбиеніњ  барлыќ тарихи т‰рлеріне ортаќ  нєрсе - жеке т‰лѓаныњ жан-жаќты  дамуына ќамќорлыќ жасау.

4. Кез келген  ќоѓамдыќ формацияда жас ұрпаќќа  белгілі бір білім ќұндылыќтары, жалпы адами тєжірибе беріледі, оларды ќоѓамдыќ-Ұндірістік Ұмірде белгілі бір роль атќаруѓа даярлайды, мінез-ќұлыќтарын ќалыптастырады.

5. Адамдар  материалдыќ игіліктерді Ұндіре отырып, Ұзініњ б‰кіл Ұмір астарларын ќайта жањѓыртады, Ұндіріс процесінде адам да әлеуметтік тіршілік иесі ретінде ќалыптасады.

6. Тєрбие  беру ќызметініњ маќсаттарындаѓы,  нысандарыдаѓы барлыќ принциптік  айырмашылыќтарѓа ќарамастан, бұл  ќызметте саналы т‰рде кҰзделінген маќсат болады, олар: белгілі сипаттаѓы жеке тұлѓаны ќалыптастыру, оны ќажетті сапалыќ ќасиеттерге (адамгершілік, парасаттылыќ, эстетикалыќ жєне басќа) баулу. Сонымен, тәрбие дегеніміз – адамдарды қоғам сұранысын қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеттер жиынтығы. Адамдар бойында  ізгі-құндылық қасиеттерді қалыптастырға мақсатты бағдарланған, сонымен қатар сапалы орындалатын педагогикалық процесс. Педагогиканыњ келесі негізгі категориясы - оќыту. Бұл оќытушылар мен оќушылардыњ білімді, ќабілетті, даѓдыларды бойѓа сіњіріп, игеруге, оќушылардыњ д‰ниеге кҰзќарасын ќалыптастыруѓа, ақыл-ой к‰штері мен єлуетті м‰мкіндіктерін жетілдіруге, алға ќойѓан маќсаттарға сай Ұзін-Ұзі білімдендіру даѓдыларын орныќтыруға баѓытталѓан Ғйымдасќан, маќсатты және басќару арќылы ж‰зеге асырылатын Ұзара іс-ќимыл жасау процесі. Оќытып-‰йретудіњ негізін білім, ќабілет жєне даѓды ќұрайды.

"Тєрбие" мен "оќытып-‰йрету" ұѓымдары  бір-бірімен ќабысып, Ұзара астасып жатќан категориялар.

Білім беру – тєрбиеніњ жєне оќытып-‰йретудіњ нәтижесі. Тура маѓынасында білім беру оќып ‰йренген пєндер туралы наќты, т‰пкілікті т‰сініктерді, бейнелерді ќалыптастыру жєне олар арќылы тєрбиелеу болып табылады. Білім беру - бұл оќушылар алып, мењгеретін білімдердіњ, ќабілеттердіњ жєне даѓдылардыњ ж‰йеге келтірілген жиынтыѓы. XІX ѓасырда білім алу адамныњ ќалыптасуы ретінде т‰сінілді. Ќазіргі кезде адамзат баласы жинаќтап, зерделеген білім негіздері ұшан-тењіз, адам ќаншама ұзаќ уаќыт оќып-‰йренсе де, осыншалыќ білімніњ бєрін бірдей игере алмас еді.