Педагогиканың жалпы мәселелері

1.3 Педагогика ғылымының жүйесі  және басқа ғылымдармен байланысы

Педагогика  ұзақ жылдар бойы ақпарат жинау барысында, педагогикалық ғылымдардың салалы жүйесіне айналды. Қазіргі заманғы ғылыми білім дифференциацияға, оқытудың бөліну аймағындағы тенденцияға енеді. Оқу орындарының оқу-тәрбие процесіндегі оқыту, тәрбиелеу заңдылықтарын қарастыратын ғылыми базалық пән- жалпы педагогика. Ол ірі төрт бөлімнен тұрады: педагогиканың жалпы негіздері; оқыту теориясы (дидактика); тәрбие теориясы; білім беру жүйесін басқару. Соңғы жылдары бұл бөлімдердің ауқымды кеңеюіне байланысты жеке ғылыми пәндер бөлініп шықты.

 Білім  және тәрбие алушылардың жас  ерекшелігін ескеруге байланысты  – жас ерекшелік педагогикасы  қалыптасты. Оның құрамына: бүлдіршіндер, мектепке дейінгі, мектеп, жоғары  мектеп педагогикасы жатады. Бүлдіршіндер  педагогикасы үш жасқа дейінгі  балалардың тәрбие мәселелерін  қарастырады. Мектепке дейінгі  педагогика – мектеп жасына  дейінгі балалардың жеке адам  ретінде қалыптасу, даму, тәрбиелеу,  оқыту заңдылықтарын зерттейді.  Мектеп педагогикасы – мектеп  оқушыларының білімі және тәрбиесі  мәселесімен айналысады. Бұл кезең  өте күрделі болып табылады. Жоғары  мектеп педагогикасының ерекшелігі  жоғары білім алуға байланысты  оқу-тәрбие процесінің заңдылықтарын  қарастырады. Сондай-ақ, ересектер педагогикасы немесе ангдрогогика бар. Андрогогика - қарт адамдармен жұмыс істеу туралы ілім.

Педагогикалық пәндер қатарына: әлеуметтік педагогика, арнайы педагогика, салыстырмалы педагогика, пенитенциарлық педагогика, этнопедагогика, педагогика тарихы және т.б.  жатады.

 Әлеуметтік педагогика өмір сүру ортасындағы тіршілік ететін тәрбиені оқытады, бәрінен бұрын, көмекке зәру және тәуекелге бел буған адамдарға: маскүнемдер балаларына, наркомандарға, қылмескерлерге, жалпы анти әлеуметтік ортадағы өсіп келе жатқан топтарды тәрбиелеу, оқытумен айналысады. Сонымен қатар арнайы - дефектологиялық педагогика белгілі бір кемістігі бар адамдар тәрбиесімен айналысатын саласы бар. Зағиптардың- көздері көрмейтін адамдармен-тифлопедагогика, есту кемістігі бар адамдармен-сурдопедагогика, ойлау қабілеті төмен адамдармен- олигофренопедагогика және тіл кемістігі бар адамдармен-логопедия айналысады. Салыстырмалы педагогика әртүрлі елдердегі білім беруді талдаумен айналысады. Пенитенциарлық педагогика бас бостандықтары шектеулі адамдардың тәрбиесі сұрақтарына жауап береді. Этнопедагогика- халықтық педагогиканы зерттейтін ғылыми пән. Педагогика тарихы- педагогикалық ойлардың қалыптасып, дамуын қарастырады. Педагогика ғылымының ішкі жүйесі, қоғам мен ғылымдардың дамуын зерттейтін жаңа бөлімдерінің дамуы қазіргі күнде осындай сипатта.

Ғылымның тарихы педагогикалық ойлардың алғашқы түпнұсқалары жалпыфилософиялық ілімнің шеңберінде дамығанына дәлел бола алады. Білім беру мен тәрбиелеу идеялары діни догматтарда, мемлекет туралы ілімде, заңдылықтық қисындарда, бұрынғы әдеби шығармаларда өз сипатын берген.

Ғылыми ілімнің тереңдеп, кеңеюіне байланысты іс-әрекеттердің шынайы сипаты, өзіндік жеке бөлімдегі педагогиканың безендірілген түрі, дифференциациялық ғылымның кезеңі туды. Ары қарай, біздің бұрын көргеніміз сияқты, ішкі ғылыми дифференциация мен көптеген жеке педагогикалық ғылымдардың безендірілуі мен олардың білім беру жүйесі жүріп жатты. Ақырында, ғылыми кіріспенің дәлелдеуі бойынша, ғылыми аралық синтез кезеңі туу үстінде. Адам мен табиғат туралы ғылыми дамудың жалпы тенденциялары осындай. Енді, педагогиканың ғылыми аралық байланыстары туралы қазіргі заманғы көзқарастарды қарастырайық және оларға қысқаша түрде тоқталып өтейік.

Ішкі бөлінулері мен байланыстары қатарында педагогика басқа ғылымдармен байланысады. Академик Б.М.Кедровтың жіктеуі бойынша, ол медицина мен техникалық біліммен бірге практикалық ғылым тобына кіреді.

Педагогика интегративтік және практикалық бағдарлық сипатқа ие. Ол басқа ғылымдардың адам, табиғат, қоғам туралы ілімдерін өзінің пәні –тәрбиені оқытуда пайдаланады.

Педагогикаға  бәрінен жақыны психология. Екеуінің арасында бірнеше байланыс жіптері бар. Ең бастысы – осы ғылымдардың пәндері. Психология заңдардың дамуын, адамның психикасын оқытса, педагогика тұлғаны дамытудағы басқару заңдылықтарымен жұмыс жасайды. Тәрбие, ересектер мен балаларға білім беру мақсатты бағытталған (ойлау, іс-әрекет) психикалардың өзгеруі ретінде болмақ. Ол психологиялық білімдерді меңгермеген мамандарсыз жүзеге асуы мүмкін емес. Екінші байланыс жібі екі ғылым – оқытудың критерилері мен көрсеткіштері және тұлғаны тәрбиелеумен айналысады. Оқушылар білімінің жылдамдық деңгейі жадыларының өзгеруімен, білім қорларымен, практикалық мақсатта білімдерін оңтайлы қолдана білу арқылы тіркелінеді.

Философия табиғаттың, қоғамның, таным теориясының (гносиология) жалпы даму заңдары туралы білімді бере отырып, педагогиканың әдіснамалық іргесін құрады. Әлеуметтану педагогикаға әлеуметтік ортадағы тұлғаның қалыптасуы, қоғамдық топтар, әлеуметтік қатынастар туралы ілім береді.

Этика мен эстетика өнегелік және көркемдік тәрбиенің негізін құра отырып, мораль және табиғаттық эстетика туралы ілім береді. Экономика педагогиканы білім беруге әсер ететін өндірістік, экономикалық процесстер туралы іліммен сусындандырады. Физиология педагогика мен психологияның жаратылысты ғылыми қоры. Тұлғаны қалыптастыру үшін адамның ағзасын, өмірлік қамтитын жүйелерін, жоғары нервтік әрекеттерін білу қажет.

Кибернетика, күрделі динамикалық жүйелерімен бірге басқару теориясы, педагогиканың дамуында үлкен роль атқарады яғни, педагогикалық жүйелерді басқару үрдістері тұрғысынан талданады. Информатика, жинақтау, ақпараттарды өңдеу туралы ғылым, ол да педагогика үшін өте маңызды. Тіпті ақпаратты әдістер мен педагогикадағы технологияларды оқытатын педагогикалық информатика – атты ғылыми бағыт пайда болды.

Педагогика бұдан да басқа  ғылымдармен байланысты. Педагогикалық ілім пәнаралық сипатқа ие немесе адам педагогикамен қатар, адамның іліміне әсер ететін, аралас ғылымдардың әдістері, теориялары, ақпараттарымен пайдаланып, көптеген ғылымдарды оқиды. Бірақта педагогика мамандар білуге тиіс, өзінің пәні, жүйелік теориясы, ұғымдары бар жеке дара ғылым.

2 дәріс.  Педагогиканың  әдіснамалық негіздері

Маќсаты: студенттерге педагогиканың әдіснамасы және зерттеу әдістері туралы мәлімет беру, олардың ғылыми мәдениетін ќалыптастыру.

Жоспары:

1.Педагогиканың әдіснамасы ұғымына  түсінік

2.Педагогикалық зерттеулердің  зерттеу әдістері

3. Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің  құрылымы

Негізгі Ұғымдар: ѓылыми зерттеу єдісі, абстракциялау (дерексіздендіру) теориялық, эмпирикалық зерттеу әдістері, эксперимент

2.1. Педагогиканың әдіснамасы ұғымына  түсінік

Ғылым тек  жаңа білімдердің толықтырылуымен  ғана дами алады. Игерілген білім  ең алдымен әдіснамалық зерттеулерді таңдауға байланысты нақтыланады.

Әдіснама (грек сөзі methodos – зерттеу жолы немесе таным, теория, оқу және logos – сөз  ұғым): 1) теориялық және практикалық  іс-әрекетті құру және принциптер жүйесі мен ұйымдастыру тәсілі; 2) ғылыми таным әдісі туралы ілім;3) қандай-да бір ғылымда қолданылатын әдістер  жиынтығы.

Әдіснама -зерттеу жұмысының сапасын бағалауға  оның бағдарламасын құруға, ғылыми білімдер жүйесін түзуге бағытталған  іс-әрекет. Сонымен қатар зерттеу  объектісі мен пәнінің ерекшеліктеріне  байланысты зерттеуді ұйымдастыру  және принциптерін таңдау, мәселеге әр тұрғыдан келу.

Педагогика  ғылымының әдіснамасы- бұл таным  процесі, формасы, әдістері, принциптері  туралы ілім және педагогикалық құбылыстарды бейнелейтін білімдерді іздестіру  мен оған әр тұрғы аспектіден келу жүйесі.

Теориялық білім педагогиканың шынайы ќҒбылыстардың єдіснамасының негізі болады, сонымен қатар єдістеме арқылы іске асырылады. Ал, теория – таным процесінің нєтижесі,  єдіснама танымѓа жетудің жолы. Таным теориясы  таным іс-єрекетінің тұтас процесін, мазмұнын қарастырады. Ғылыми әдіснаманың үш деңгейі бар: философиялық, жалпы ғылыми, нақты ғылыми. Философия әдіснама ретінде зерттеушіні адам, қоғам, табиғат, сана дамуының жалпы заңдарын білуіге, әлемнің тұтастығын қамтуға байланысты мәселелерден алатын орнын анықтаумен қамтамасыз етеді. Жалпы ғылыми әдіснама зерттеудің кейбір жалпы заңдары мен ұстанымдарын меңгеруге көмектессе, нақты ғылыми әдіснама, ғылыми пәнге қатысты заңдылықтар мен ұстанымдарды меңгеруге көмектеседі. Қандай ғылым саласы болмасын ең алдымен философиялық ілімге сүйенеді. Ғылымды философиялыќ, аксиологиялыќ т‰сіну философия ғылымың мазмұнына кіреді , сондай-ақ ѓылыми білім туралы т‰сініктердіњ ќалыптасуына негіз болады. Дегенмен маманның ғылыми-зерттеу мәдениетіне, єдіснамалыќ тҒжырымына тек философия және оныњ гносеологиялыќ негіздері ѓана ықпал етпейтіні белгілі. Зерттеушініњ ѓылыми білімді ќҒру мен дамыту теориясы оның єдіснамалыќ тұжырымдамасын құрайды,  сонымен қатар психологиялыќ-педагогикалыќ ѓылымдарѓа және олардың тарихына сүйенеді. Яғни,  єдіснамалыќ тұжырымдамалар психологиялыќ-педагогикалыќ теориялар негізінде ќҒрылады.

Ал, әдіснамалыќ  тҒжырымдар ѓылымныњ философиялыќ негіздері мен педагогика ѓылымыныњ қарастыратын мәселелеріне сай ажыратылады. Зерттеушініњ єдіснамалыќ тҒжырымы оныњ бұрын ќалыптасқан психологиялыќ-педагогикалыќ тҒжырымдары негізінде толықтырылады. Тіпті кей кезде, барлық ғылым жүйесі негізге алатын тҒраќты ережелер, єдістемелік кҰзќарастар, ѓылыми мектептердің негізгі баѓыттары да  өзгеріске ұшырап отырады. Сондықтан т‰рлі тҒжырымдарѓа, көзқарастарға сын айтылып, талдау жасалу арқылы жаңа ой туындап, дәлелденіп ғылыми мәселе шешімін табады. Әсіресе, ғылыми зерттеу жҒмыстарымен алғаш рет айналысушылар ѓылыми талдау ж‰ргізіп, ѓылымдаѓы тҒраќты философиялыќ жєне теориялыќ тҒжырымдар мен ќортындыларѓа с‰йенбей, белгілі бір нәтиже алуларына мүмкіндік болмайды.

 Демек,  теориялыќ білім дегеніміз белгілі  бір педагогикалыќ шынайы ќҒбылысты талќылауѓа, ќолдануѓа жєне т‰сіндіруге баѓытталѓан ѓылыми кҰзќарастар, тұжырымдар, т‰сініктер мен  идеялардың жиынтыѓы болып табылады. Теориялық білім жеке адамды тєрбиелеу, оќыту және ќалыптастырудыњ ќалыптасќан тєжірибесін шыѓармашылыќ тұрғыдан ќайта ќҒрумен тікелей байланысты деуге болады. Сондықтан да  ол педагогикалыќ тєжірибені ќортындылап, жеке адамның болашаќта маман ретінде ќалыптасуы мен  дамуыныњ алғы шарты бола алады.

Сондай-ақ теория Ұзара байланысты білімдер жиынтыѓы ғана емес, сонымен ќатар, алынған  білімдерінің белгілі бір зерттеу баѓдарламасының тетігі деуге болады.

  Ғылымда  әдіснамалық бөлімнің төрт деңгейін  бөліп қарастырады: философиялық, жалпы ғылыми, нақты ғылыми және  техникалық. Философиялық деңгейде  танымның жалпы қағидалары және  ғылыми аппараты құрылады. Жалпы  ғылыми деңгейдің негізінде көптеген  ғылымдарда қолданылатын тұжырымдамалар, әр аспектіде ғылыми тұрғыдан  келу жүйесі жатыр. Яғни, жүйелілік,  жеке тұлғалық, іс-әрекеттілік, мәдени, этнопедагогикалық және т.б. тұрғылардан  келу. Нақты ғылыми деңгей- нақты  бір ғылым саласында қолданылатын  зерттеу әдістер, принциптер жиынтығы. Техникалық деңгейін зерттеуге  қолданылатын әдістеме мен техника  құрайды. 

Ќазіргі кездегі ѓылымныњ єдіснамасы білімніњ жеке бір саласы ретінде дамуда және оѓан наќты-ѓылыми дењгейде Ұткізілген зерттеулерге с‰йене алады. Кей кезде єдіснаманыњ философиялыќ жєне наќты-ѓылыми деңгейлері тењесіп, олардыњ шынайы м‰мкіндіктері мен шегі ѓылыми зерттеулердіњ єдіснамалыќ негізі- материалистік диалектика ѓана айғақтайды. Бұл мәселелер Т. Кунныњ ѓылыми революциялар теориясына, Ст. Тулминніњ ѓылыми білім дамуыныњ тарихи маќсатына, К.Поппердіњ єдіснамалыќ тҒжырымында және басқа тұжырымдамаларда кҰп кҰњіл бҰлінген және олардың ѓылым тарихымен тыѓыз байланыста болғандықтан, ѓылымныњ неопозитивистік маќсатын сынаѓан. Ќазіргі єдіснамалыќ жєне ѓылыми-педагогикалыќ зерттеулер ѓылыми білімдер жүйесінің жалпы ќҒрылысынан ерекше орын алуда, сондай-ақ диалектикалыќ материализмніњ дамуына өзіндік тұрғыдан єсер етуде. Сондықтан да, єдіснамалыќ зерттеулер т‰рлі философиялыќ мектептер мен баѓыттар негізінде іске  асырылып отыр. Дегенмен, ѓылыми нєтижелер, кҰбінесе, ғылыми-зерттеушініњ философиялыќ баѓыттылыѓына байланысты бола бермейді, олардыњ жалпы ѓылыми ќҒндылыѓы ретінде, педагогика ѓылымы єдістемесініњ дамуына  ‰лес ќосқандары абзал.

Єдіснама - єдістер туралы ілім және оларды зерттеушініњ ойлау деңгейін, оны таным процесініњ дамуына жол көрсетуші ретінде  ќарастырған дұрыс. Педагогика ѓылымы єдістерініњ негізгі мазмҒнын-оќыту, тєрбиелеу, дамыту теориялары ќҒрайтыны баршаға мәлім. Бұл аталған теориялар  зерттеу єдісі ќызметін атќарады және басќа теориялардыњ ќҒрамдас бҰлігі болып табылады. Таным процесіндегі єдістерге антикалыќ философияда-аќ ‰лкен мєн беріліп,  алѓаш рет зерттеу нєтижесі мен ѓылыми таным єдісі арасындаѓы байланыс айќындалѓан. Ќазіргі кезде таным єдістері, олардыњ ќалыптасып, даму процесі зерттеу объектісін нақты әдістерді қолдануды меңзейді. Ғылыми-педагогикалыќ зерттеу єдістерініњ дамуы мен  жетілдіру процесі педагогика ѓылымыныњ дамуына зор әсер етуде.

Ѓылыми-педагогикалыќ  зерттеудіњ єрт‰рлі єдістері сондай-ақ, зерттеушінің ойлау қабілетінің  шыѓармашылыќ тұрғыдағы сипаты ѓылыми зерттеулердіњ барлыќ єдістері және олардыњ Ұзара байланысын бейнелейтін ортаќ теория жасауда көптеген ќиындыќтарѓа єкеліп соғады. Сол себептен, таным єдістерініњ кҰптеген жіктемелері бар, оларды ќолдану маќсатќа, объектіге , зерттеудің  пєніне және де  зерттеу єрекеттеріне, ѓылыми іс-єрекет пен зерттеу  болжамдарын ж‰зеге асыруға негізделіп бағытталады.

Зерттеушініњ  теориялыќ ойлауы мен зерттеу  мәдениеті негізінде материалистік  диалектика єдісі жатыр, ол ізденушіні ѓылыми фактілерді жинақтауға оны т‰сіндірудегі  субъективті кҰзќарастан, олардыњ біржаќтылыѓынан ажыратылып, зерттеушіні зерттеу мєселесіне тарихи талдау жасауѓа , оныњ дамуыныњ тенденциясы мен зањдылыќтарын іздестіруге, таным мен болмыстаѓы ќарама-ќайшылыќтарды шешудіњ тєсілдерін ашуѓа итермелейді. Объективті зањдылыќтар арқылы аныќталатын білім мен шынайы аќиќаттыњ єр т‰рлі формаларыныњ Ұзара байланысын аныќтауѓа, ќоѓамдыќ жєне жаратылыстану ѓылымдарын дамытатын ой-пікірлердің басќа да диалектикалыќ єдістерін терењ  т‰сінуге кҰмек көрсетеді.

Ѓылымныњ  ќазіргі єдіснамасы, сондай-ақ педагогикалыќ  єдіснама да, теорияныњ негізін ќҒрайтын; теориялыќ т‰сіндірмені талап ететін фактологиялыќ материалдыњ бастапќы эмпирикалыќ негізі; зерттеу объектісін суреттейтін алѓашќы жорамалдардан, аксиомалардан, болжамдардан жєне теориялыќ ыњѓайлардан тҒратын, бастапќы теориялыќ негіз;  теорияныњ логикасы мен ќҒрылысы;  эмпирикалыќ дєлелдері бар теориялыќ пайымдаулар жиынтыѓы;  объект пен оныњ теориялыќ үлгісін суреттеумен байланысты педагогикалыќ теорияны ќалыптастырудыњ єдіснамалыќ негізі сияқты компоненттерден тұрады.

Таным процесінде белгілі бір, наќты ѓылымдарды (химия, физика, математика, тіл білімі) зерттеу  жеке єдістер арқылы іске асырылады. Мұндай, наќты ѓылымдардыњ єдістерімен  ќатар жалпы ѓылыми сипаттаѓы  барлық ѓылымдарда ќолданатын әдістер  қатарына: баќылау, тењеу, талдау жєне синтездеу,сұрыптау,Ұлшеу, эксперимент, индукция мен дидукция т.б.