Управление предприятием

Кәсіпорындардың өндірістік-өткізу мүмкіндіктерінің талдауы  да маркетингтік зерттеудің маңызды түрі болып табылады, оның бөлек құраушылары бұрын қолданған, бірақ кешенді тәсілі болған жоқ, себебі өндірістің қызмет өнім сапасына тәуелсіз мемлекетпен кепілдендірілгендіктен, өнімді өткізуді ескермеді. Нарықтық экономика жағдайында, кәсіпорындардың  маркетингтік қызметі нарық талаптарын зерттеп, оларды кәсіпорындардың нақты мүмкіндіктерімен сәйкестендіруі және негізделген өндірістік бағдарламаны және нарықтағы кәсіпорын стратегиясын жасап шығару қажет.

Жоғарыда жүргізілген  зерттеулер, маркетингтік қызметтермен нарықтық  даму болжамын, кәсіпорынның нарықтағы мінез-құлық стратегиясы мен ұстанымын, оның тауарлық, бағалық, өткізу және коммуникациялық саясатын біріктіретін кәсіпорындардың өндірістік-өткізу қызметінің ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді және орта мерзімді жоспарын жасаудың негізі болып табылады.

Осылайша, нарықтық экономикаға көшу, кәсіпорындардың  жаңаша жұмыс істеу қажеттілігін, экономикалық мінез-құлықтың жаңа түрін  игеруді, өндіру-өткізу қызметін нақты  нарық жағдайына және тұтынушылар  сұранысына бейімдеуді, бәсекелестермен жарысу арқылы жүргізуді талап етеді, бәсекелесті күрестегі табыс маркетинг концепциясын қолдануды қамтамасыз етуі мүмкін, ол туралы шетелдік тәжірибенің оң әсері куаландырады. Енгізуге қатысты, отандық тамақ кәсіпорындарындағы маркетинг, бүгінгі күні инвестицияға ие, кейбіреулерді қоспағанда, дайындық кезеңінде болып отыр.

Өнімдердің  бәсеке қабілеттілігі оны шығарушы кәсіпорындарға да, мемлекетке де тиімді, осы тұрғыдан, оған қол жеткізудің экономикалық негіздері мемлекет деңгейінде де, кәсіпорын деңгейінде де құрылуы керек. Мемлекет деңгейіндегі мұндай экономикалық механизмнің қызметі ең біріншіден, қаржы-несие және салық саясатында тәуелді. Қаржы-несие тетіктерін пайдалану, біздің ойымызша келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылуы мүмкін:

• азық-түлік өнімдерін өндіруді дамытуға несие ұсынысы;
• несиенің жаңа нысандарының дамуы.

Жаңашыл кезеңде  үлкен мәнге тауар өндірушілер  арасындағы бәсекенің дамуына жәрдемдесетін  азық-түлік өндіру бойынша ұйымдастырушылық құрылымдарды қолдау бойынша қаржылық және несие тетіктері ие. Жаңаларын құру және әрекет етуші шағын кәсіпорындарды дамыту бойынша қаржыландыру іс-шараларын жекешелендіру құралдары есебінен, шаруашылық етуші субъектілерін тіркеуден, осы үшін салықтан босатылатын екінші деңгейлі банктерден несиеден республикалық және аймақтық мақсаттық қорларды құру қажет. [23. б. 39]

Қазақстанда экономиканы  одан әрі дамыту еліміздің                әлеуметтік-экономикалық, саяси өркендеуінің басты басымдылығы болып қалуда, ал экономикалық өсудің максималды жоғары қарқынына  жету - міндеті болып отырғаны белгілі. Осы орайда, мемлекеттің тарапынан экономиканы максималды либерализациялау және инфрақұрылымды құру жөніндегі оңтайлы істерді белсенді түрде жүзеге асыру көзделген. Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың  "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін"  атты Қазақстан халқына жолдауында ұлттық экономикамыздың дамуының төмендегідей жолдары ерекше атап өтіледі:

• Экономиканы әрі қарай либерализациялау және бәсекені жүйелі жалғастыру және бюрократиясыздандыру арқылы дамыту;
• Қазақстан экономикасының айқындылығын күшейту;
• Индустриялы – иновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру;
• Ауылды дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру;
• Иинфрақұрылымды дамыту.

Өнімнің бәсекелік  қабілетін бағалау нәтижелері мен  өнім жайлы сараптама қортынды шығару және нарықтық мәселелерді шешу үшін, өнімнің бәсекелік қабілетін  оңтайлы түрде арттыру жолдарын таңдау қажеттігі туындайды.

Өнімнің бәсекелік  қабілетін бағалау нәтижесінде келесі шешімдер қабылдануы мүмкін:

• қолданылатын шикізат пен материалдардың құрамы мен құрылымын өзгерту,
• өнімді жобалау тәртібін өзгерту,
• өнімді дайындау технологиясы сапасын бақылау, өнімді сақтау әдістерін және тасымалдау жүйесін өзгерту,
• қажетті жағдайда өнімді өткізу тәртібін өзгерту,
• өнімді әзірлеуге, өндіруге және өткізуге қажет инвестиция тарту және оның ұтымдылығын анықтау,
• жабдықтаушыларды ынталандыру жүйесін өзгерту,
• импорт құрылымын және импортталатын өнім түрлерін өзгерту. [24 б.28]

Компанияның қазіргі уақыттағы және келешектегі мақсаттары.

Компанияның қазіргі  уақыттағы және келешектегі мақсаттары-тұрғындар  үшін жоғары сапалы тауарлар өндірісін  үнемі дамытып отыру және Қазақстан  нарығын отандық өніммен толықтыру. Шваб шұжықтары ЖШС өзінің мақсаты ретінде өндірілетін өнімнің мамандануын тереңдете отырып меңгерілген нарықты кеңейтуді таңдап отыр. Өндірістің бағдарлама шұжық өндірісінің көлемін қазіргі кездегі орташа айлық 50 тоннадан 2007 жылға қарай 75 тоннаға жеткізуді қарастырып отыр. Бұл жоба бойынша қойылған мақсаттарға жету өндірілетін өнім сапасын өсіруге, еңбек өнімділігі мен тартылған ет сапасын жақсартуға жол ашатын технологиялық жетілген, өнімділігі жоғары құрылғыларды сатып алу арқылы шешіледі.

Елбасы кезекті  Жолдауында Қазақстанның таяу жылдары әлемнің ең дамыған елу елінің қатарына міндетті түрде енуін мақсат етіп қойды. Әрине, мұндай талап қою әбден негізді. Әлемдік экономикалық форумның деректеріне сүйенсек, Қазақстан бәсекелестік индексінің өсуі жағынан рейтинг бойынша ТМД мемлекеттерін соңына қалдырып, көш бастап 61-ші орында тұр.

Кейінгі кезде  мемлекеттік ірі кәсіпорындарымыз шетелдік фирмаларға басқаруға беру үрдісі күшейіп кетті..... Мұны үкіметіміз де қолдап отыр. Үкіметтің уәжі –  пайда таппайтын, масыл кәсіпорындардың бізге еш қажеті жоқ. Сонда қалай, талай жыл жұмыс істеп, өнім беріп келе жатқан өндіріс орындары бір күннің ішінде тоқырап, пайдасыз, табыссыз болғаны ма? Үкімет бұрын қайда қараған? Ендігі босаған жұмысшылар жұмыссыздар санатына қосылғанда не ұтамыз? Кәсіпорындарды шетелдіктерге басқаруға 3 жылға, 5 жылға бердік делік. Олар өндіріс ошақтарымызды түбегейлі иемденіп кетпей ме? Біздің жұмысшыларымыз бен мамандарымызды ? Міне, бұл төңіректе сан қилы сауалдар туатыны даусыз. Онсыз да көтерем қойдай тұралаған экономикамыз осындай демеушілікпен (әлде кенеушілікпен бе?) құлдырап кетуі кәдік қой. Мәселені, жан-жақты, жақсы мен жаман, ұтымды мен ұтымсыз жақтарын безбендеп, саралаған жөн. Басқаруға беру дегеніміз жекешелендіру алдындағы дайындық, дейді экономистер. Ол – санациясының, яғни банкротқа ұшыратпаудың, одан әрі қарай оны экономикалық сауықтырудың бір түрі. Бұл арқылы кәсіпорынның шынайы нарықтық бағасын анықтауға болады екен.

Алайда, талдама  жасай келе көзіміз жеткені: бүгінгі  күні инфляцияны ескергендегі негізгі қорларды қайта бағалау мәселелерін кешігіп шешуге байланысты бірде бір кәсіпорынның тіпті амортизациялық қорының жоқтығы, былайша айтқанда, тозған негізгі қорларды еш толтыра алмайтын қабілетсіздігі.

Қазақстанда біраз  ақша көлеңкелі айналымда жүр. Сарапшылардың айтуы бойынша, ІЖӨ-дегі көлеңкелі экономиканың үлесі шамамен 25-30 процент. Заңсыз табыс кесірінен айтарлықтай қаржы бюджетке түспей отыр. Осыдан барып, көлеңкелі экономикадан мемлекет зардап шегеді. Жолдауда Елбасы осы мәселені де реттеуді міндеттеді.   [25 б. 185]

Ауыл шаруашылығында шаруашылық жүргізудің экономикалық тетіктерінің негізгі элементтерін қарастырған  кезде, олардың өндірістік қатынастар жүйесі мен өндіргіш күштердің өзара  байланысын қамтамасыз ететіндігіне баса көңіл аударылуы қажет. Өндірістік қатынастар жүйесі арқылы ғана экономикалық заңдар талабы іске асады. Өндірістік қатынастардағы қарапайым байланыстардың сызықтық емес тәуелділікке айналу прцесін негізге ала отырып, меншік түрлерінің даму тарихын қарастырып өткен жөн.

Қазіргі қоғамның нарықтық жүйемен даму кезінде меншікке байланысты қатынастар ең бір күрделі, іргелі, негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Нақ осы қатынастар агроөнеркәсіп кешені мен оның буындарының қазіргі кезеңдегі дамуы мен қызмет етуінде басты орын алып отыр. Меншік түрі атқаратын қызметі мен мәні бойынша экономиканың даму қарқынын не жеделдетеді, не байаулатады.

Экономиканың  дамуы әлеуметтік экономикалық қатынастардың  тұрақтылығын, конъюнктуралық ауытқуларға  төзімділігін қамтамасыз ететін негізгі  мәселелердің бірі болып табылады. Бұған барлық меншік нысандарының қызмет етуі арқылы ғана жетуге болады. Дегенменен, тек меншік пен шаруашылық жүргізудің нысанының монополиясы арқылы экономиканың тиімділігін қамтамасыз ету мүмкін емес. Қаншама тиімді болмасын, жеке бір меншік нысанын бөліп алып, оны дамытуға бар күш-жігерін салу қате, бұдан гөрі түрлі меншік нысандарына негізделген кәсіпкерлік қызмет түрлерінің біртұтас өміршең, икемді секторын қалыптастырып, дамыту маңыздырақ.

Ұжымдық түрдегі  кәсіпкерлік қызмет экономикалық жағынан өндірістің тұрақты дамуын қамтамасыз етеді. Мұнда, жұмыскерлер саны технологиялық қажеттіліктермен анықталып, еңбекті алмастыру мүмкіндігін алады.

Көп салалы экономика  жағдайында жергілікті агроөнеркәсіп  кешенін дамытудағы ұйымдадастыру – экономикалық тетіктерін басқару аспектілері толық жетілмен болды.

Ауылдық жерлердегі барлық ұйымдастырушылық-құқықтық шаруашылық түрлерінің дамуына әсер ететін негізгі  фактор, сала аралық қатынастарды мемлекеттік  реттеу тетігінің қалыптасу тиімділігі, ауыл шаруашылығындағы өндірушілер мен өнеркәсіптік қор өндіруші салалар арасындағы өнім айырбасының баламалығы, сонымен қатар инновациялық кәсіпкерлікті ынталандыру болып табылады.

Қазіргі жағдайда, ішкі ортаның тез өзгеру қарқынына  байланысты "өткеннен келешекке" принципі негізінде шешім қабылдау, басқару шаралар мен қалыптасып қалған өндірістік–экономикалық жағдайлардың сәйкес келмеуіне әкелуі мүмкін, ал бұл мәселе өз кезегіндегі күрделі негативті нәтижелерге алып келуі мүмкін. Оперативті басқарудың концептуалды негізі болып "келешектен осы шаққа" принципі бойынша шешім қабылдау идеясы қызмет етеді, бұның методологиялық негізгі ретінде жүйелі талдау саналады. Бұл жерде эвристикалық әдістер қолданылады, бұл дегеніміз келешек жағдайлар сценарийін жасауды жетілдіру, эксперттік бағалауларды қолдану, сонымен бірге стохастикалық программалау және имитациялық моделдеу, түрлі мөлшердегі және типтегі ақпараттық жүйелерді де пайдалану.

Жүргізілген реформалар барысындағы жағымсыз аспектілердің  бірі ретінде ауыл шаруашылық өндірушілері сатып алатын материалды – техникалық ресурстарға және өткізілетін ауыл шаруашылық өнімдеріне баға диспоритеті болып табылады.

Агроөнеркәсіптік  кешенді жоғары тиімділікпен дамыту перспективасы көбіне қайта өңдеуді  ұйымдастыру көлеміне және ауыл шаруашылық дайын өнімін сақтау және өткізуге байланысты.

Сондықтан да қазіргі  кезде өткір проблемалардың бірі болып ауыл шаруашылық өнімдерін  өндірушілер ынта–жігерін интеграциялау  саналады. Қатынастар өзара экономикалық және моральдік қызығушылықтарын қанағаттандыру принципі негізінде құралады.

Сондықтан да нарықтық жағдайда шаруашылық етудің экономикалық тетігінің бір элементі ретінде  аграрлық өндірісті бағдарламалау, өндірісті қоса алғанда, ауыл шаруашылық өнімін қайта өңдеу және өткізу болып  табылады. Ауыл шаруашылығының маңызды артықшылығы ретінде негізгі өндіріс құралы болып жер, табиғи ресурс және ұлттық байлық ретінде пайдалануы жер өңдеудің ғылыми – негізделген жүйесі есебінде іске асырылуы тиіс.

Кері жағдайда топырақтың құнарлығы төмендеп, оның өнімділігі азайып, соңғы кезекте еңбек өнімділігі, материалдық және қаржылық қорларды негісіз жұмсау болып табылады. [26 б.8]

Жоспарлау белгілі бір принциптер негізінде жүзеге асырылады. Олар кез – келген әлеуметтік – экономикалық қатынастарда қолданылуы мүмкін, ал басқалары бұл қатынастардың қайта қалыптасуы болып табылатындықтан аграрлық саясаттың өзгеруіне байланысты өз қызметін тоқтатады. Жоспарлау мемлекеттік реттеу әдісі ретінде, нарықтық экономикасы дамыған елдерде кеңінен қолданылады.

Мақсатқа бағытталған жоспарлауға жататын сілтеме ретінде мыналарды атауға болады: оның құрылымындағы көпжақтылықтың қалыптасуы мен жеке меншік формаларының өзара қарым – қатынасы; шаруашылығы мен өнеркәсіп арасындағы өзара алмасу эквиваленттілігі және т.с.с.

Жоспарлаудағы басты мәселені салалық аспектіге бұруға тура келеді. Бұл шаруашылық қызметпен тікелей байланысты, жеке өнім түрлерін            (астық, сүт, киім, т.с.с.) өндірумен айналысатын өндірісті дамыту, қолдау, ішкі нарықты қорғау, экспортты немесе импортты ынталандыру сияқты экономикалық шаралар жүйесін анықтау. Кондитер өндірісінде, мысалға, жоспарлауға өзіндік тәсіл керек, бұл оның өндірісі балансына негізделген, қолдану (тұтыну), өсудің болжамды мүмкіншіліктерін бағалау,  өндіріс көлемін қысқарту қажеттілігі, мақсаттар мен міндеттерге адекватты шаралар жүйесін анықтау.

"Рахат" АҚ өндірісіндегі және оны өткізудегі қалыптасқан жағдайлар оның сыртқы және ішкі нарықтардағы өткізілуін қажет етеді. Мұндай бағалау ауыл шаруашылық  өнімдерін  сұраныс және ұсыныс   нарықтарындағы өзін-өзі реттеуді толықтырып отыратын экономикалық шаралардың дамытылуына қажет етіледі. Нарықтық қатынастар жоспарлаудың нысандары мен әдістеріне, сондай-ақ, оның негізін құраушы принциптеріне әсер етеді.