Инновациялық жобаларды басқару және олардың экономикалық тиімділігін бағалау

ify">3. Инновациялық  процес ерекшеліктеріне байланысты:

а) ұйым ішілік,

б) ұйым аралық,

в) инновация  ұзақтығына байланысты [6,54]. 

1.2 Инновациялық жоба және оның элементтері 

    Инновациялық  жоба дегеніміз бұл ғылыми зерттеу, тәжірибелік конструкторлық, өндірістік, ұйымдық, қаржылық және тағы басқа шаралардың жиынтығынан тұратын өзара байланысты мақсаттар мен бағдарламалар  жүйесі және олардың жетістіктері. Бұл жүйе жобалық құжаттама жиынтығына сәйкес келу керек және нақты ғылымы техникалық мәселенің тиімді шешімін қамтамасыз ету қажет.

     Инновациялық  жобаның негізгі элементтері:

• жобаның негізгі мәнін сипаттайтын мақсаттар мен міндеттер;
• инновациялық мәселені шешу бойынша және қойылған мақсаттарды жүзеге асыру бойынша және қойылған мақсаттарды жүзеге асыру бойынша қолданатын жобалар;
• жобалық шаралардың орындалуын үйрену;
• жобаның негізгі көрсеткіштері (жеке тапсырмалар, тақырыпшалар, кезеңдер, шаралар және орындаушылар) оның ішінде тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер.

     Инновациялық  жоба міндеттері:

• ғылыми техникалық дамудың нақты міндеттерді шешу жолдарын қарастыру;
• инновацияларды басқаруда жобаның ғылыми техникалық дамудың сандық нақты мақсат пен нәтижесінің;
• инновацияны қалыптастыру, меңгеру, өндіру және тұтыну үдерістерін үздіксіз басқару;
• жоба мақсатын жүзеге асыруының тиімді бағыттарын анықтау;
• инновациялық жобаларды жүзеге асыруға қажетті ресурстарының теңдігін қамтамасыз ету.

     Инновациялық  жоба оның қатысушылары арқылы жүзеге асады. Жоба түріне байланысты оны бірнеше ұйым жүзеге асыра алады. Тапсырыс берушілер жобаның болашақтағы иегері және оның қолданушылары болып есептеледі. Инвесторлар жобаға қорға салатын заңды немесе жеке тұлға кей жағдайда тапсырыс берушінің өзі де инвестор болуы мүмкін, жеке тұлға болып Қазақстан Республикасының азаматы және шетел азаматы болып табылады. Жобалаушылар жобаның сметалық құжаттарда жақтайтын маманданған жобалық ұйымдар жоба жұмысшының кешеніне жауап беретін бір ұйым, яғни генералды жобалаушы болып табылады. Жобаны қаржыландырушы басты инвестор - банк болып табылады. Шетелде жобалаушы ретінде архитектор немесе инженер болады. Архитектор жобалық сметалық  құжаттарды қалыптастыру бойынша тіркелген лицензия негізінде жұмыстарды орындайтын ұйым болып табылады. Инженер өнім жобасының өндірісімен және жүзеге асырылуымен қатар жүретін қызметтер жиынтығын орындауға лицензиясы бар жеке тұлға немесе ұйым [7,45]. 

     Жабдықтаушы – жобаны материалдық техникалық қамтамасыз ететін ұйымдар. Орындаушылар келісім шартқа сәйкес жобаның орындалуына жауапты заңды тұлғалар. Оларға ғылыми техникалық кеңестер жобаның мақсатына жету үшін ғылыми техникалық шешімдердің тандалуына, шешімдерінің жүзеге асырылуына, шараның жиынтығына жауапкершілігіне болатын жобаның ғылыми техникалық шешімдерінің таңдалуына жауапкершілікте болатын, жобаның тематикасының бағыттары бойынша мамандар.

     Жоба  басшысы жоба басшылығын жүзеге асыратын және жобаны жүзеге асыру кезінде  құралатын ұйым болып табылады. 

 
 
 

     Ғылыми  техникалық даму мақсаттарының көптігі  және оның міндеттері инновациялық жобаның  жіктелуін талап етеді. Жобаны жүзеге асыру уақытына байланысты инновациялық жобаны ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары), орта мерзімді (3 – 5 дейін), қысқа мерзімді (3 жылдан аз) болып бөлінеді.

     Инновациялық  жобаның 3 аспектісін бөліп көрсетуге  болады:

• инновациялық қызмет кезеңдері бойынша;
• қалыптастыру және жүзеге асыру үдерісі бойынша;
• ұйымдастыру элементі бойынша.

     Инновациялық  жоба нарыққа еңгізілген жаңа өнім немесе жетілген өсімдіктердің, сонымен ақ тәжірибеде қолданатын жаңа  ал жетінен технологиялық үдерістерінің ғылыми техникалық идеямен байланысты инновациялық үдерісңнңғ барлық кезеңдерін  қамтиды. Инновациялық жоба құрамына ғылыми зерттеулерді және жасақталынады, жобалық конструкторлық және тәжірибелік эксперименталды жұмыстары, өндірісті меңгеру жолдары, өндірісті үйрену жаңа өнім маркетингісін, сонымен қатар қаржылық шараларды қамту керек [8,95]. 

 

Сурет 3

Инновациялық  жобаның жіктелуі 
 

                

     Инновациялық жоба келесі кезеңдердң қамтиды:

• инновациялық идеяның қалыптасуы инновациялы идеяның пайда болу және жобаның генералдық мақсаттарының қалыптасу үдерісі;
• жобаны жасақтау жобаның негізгі мақсатына шешімдерді іздеу  және жобаны жүзеге асыру бойынша уақытының, ресурстарының және орындаушылардың өзара тәуелділіктердің қалыптасу үрдісі;
• жобаның жүзеге асырылуы жоба бойынша алға қойылған мақсаттарға сәйкес  жұмыстардың орындалу үрдісі;
• жобаның аяқталуы соңғы нәтижеге қол жеткізіп, келісім шартта тоқтату үдерісі. Мұнда тапсырыс беруші күткен нәтижені қолына алуға тырысады. Осылайша жаңа жобаның өмірлік циклы аяқталады.

Инновациялық  жобаны басқару бұл мақсаттардың, ұйымдық  құрылымның анықталумен, шараларды жоспарлауымен, олардың орындалуына бақылау жасаумен байланытсы және инновациялық идеяны жүзеге асыруға бағытталған басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру үдерісі. Инновациялық жобалауда басқару кезеңдерін 2 – ге бөліп қарастыруға болады.

1. Инновациялық  жобаларды жасақтау

2. Инновациялық  жобалардың жүзеге асуын басқару

     1-ші  кезеңінде жобаның басқару мақсаты  және күтілетін нәтиже анықталады, жоба нәтижесінің бәсеке қабілеттілігіне  баға беріледі, тапсырмалар және  шаралар жиынтығы жасалады. Жобаны  жоспарлау үдерісі жүзеге асырылады. 2 – ші кезеңінде басқарушылық ұйымның формасы таңдалады, мақсатқа қол жеткізу. Қорытындылар бойынша болжам жасалады, уақыт шығыны, қаржылық ресурстар бағаланады, жасақталған жоспардан ауытқу байқалса жоспарда кері жасақтау жүзеге асырылады:

               Инновациялық жобаны басқару принциптері:

• селективті басқару принципі ғылым мен техниканың даму бағыттары бойынша жобаларды қолдау;
• соңғы нәтижеге қол жеткізу үшін мақсатқа бейімделу принципі инновациялық үрдіске деген қажеттілікті және оларды жүзеге асыру мүмкіндігі арасында тәуелділігін орнату;
• жобаларды басқару циклының түгендеу принципі  жоба элементтерінің жүйе  ретіндегі біртұтастығы;
• инновациялық үдерістердің үдерісінің кезеңділік және жобалар басқару үдерісінің принциптері: сыртқы орта талаптарын қанағаттандыра отырып, жоба бойынша жұмыстардың орындалуы кезінде ақпараттардың тізбектей жинақталуы;
• басқарушылық шешімді жасақтаудағы көп варианттылық принципы. Инновациялық үдерістер белгісіздік фактілерінің әсерімен қатар жүреді. Белгісіздік жағдайдан шығу үшін  бір ғана шешіммен шектелмеу қажет.
• жүйелілік принципі (ұйымдастырушылық экономикалық, заң, әкімшілікті, технологиялық және т.б.) элементерінің жиынтығы.
• кешенділік принципі – жобаның кез-келген бөлімшесі бойынша іс әрекеті бас жоба мақсатына сәйкес жүзеге асуы қажет.
• қамтамасыз ету принципі жобада қаралған барлық шаралар қажетті ресустармен, оның ішінде қаржылық ақпараттармен, материалдық және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілу керек.

     Жобаны  басқаруда жоспарлау үрдісі жобаны жүзеге асыру бастамасы болып  табылады. Жоспарлаудың негізгі мақсаты жобаның соңғы нәтижесіне қол жеткізетін жұмыстар кешенін  орындауға арналған жобаның барлық қатысушылар интеграциясы.

     Сурет 4

     Инновациясының  жобасы жоспарлау түрлері 

              

     Суреттен  көріп отырғанымыздай кезең бойынша ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа  мерзімді болып бөлінсе, мақсаты бойынша стратегиялық  және ағымды болып бөлінеді. Стратегиялық жоспар жобаның жүзеге асыру кезеңдерінің бағыты бойынша соңғы нәтижеге жылжуын көрсетеді. Ағымдық жоспар жұмыс кешенінің орындалу мерзімін, ресурстар қажеттілігін анықтайды, жұмыстар көлемінің шекараларын бөледі.

          Өнімді- тақырыптық жоспар ресурстар,  орындаушылар мен орындау мерзімі  бойынша тапсырмалар кешенінің  жүзеге асырылуы, ғылыми зерттеу  жұмыстарының тақырыптары және олардың тиімділігін қамтамасыз ету жұмыстарын қамтиды. Жоспарлардың осы түрінде мына параметрлер анықталады: орындалатын жұмыстар құрамы және оларды орындау мерзімі, жауапты орындаушылық құрамы, әрбір кезеңнің сметалық құны (оның ішінде ҒЗЖ, капиталдық салымдар, тағы басқа бөлінген шығындар), маңызды материалдық – техникалық ресурстарының тізімі, экономикалық тиімділіктің есебі, жаңа өнім түрлері және психологиялық үдерісс бойынша техникалық деңгейдің картасы.

          Көлемді календарлық жоспары жұмыстың басталу және аяқталу уақытын және жобаны жүзеге асыруға қажетті уақыт қоры мен ресурстар көлемін қамтиды [9,32]. 

          Технико-экономикалық немесе ресурстық  жоспары инновациялық жобаның  ресурспен  қамтамасыз етілуін  қарастырады және ресурстарға деген қажеттілікті анықтайды, жеткізу мерзімін және потенциалды жабдықтаушылар мен мердігерлер құрамын анықтайды.

           Инновациялық жоба бюджеті бұл  сандық көрсеткіштермен сипатталатын  және шығынды сипаттайтын жоспар  болып табылады. Жобаға жұмсалатын шығынды жоспарлау туралы ақпарат жоба бойынша сметалық құжат және календарлық жоспар болып табылады. Календарлық кезең бойынша ақша құралдарының  таратылуы   3  қадаммен жүреді:

• календарлық жоспар жұмыстарының жалпы құны есептеледі;
• әрбір кезеңге есептелген шығындар көлемі календарлық  жоспар бойынша осы кезеңге орындалған жұмыстар құнының қосындысымен   есептеледі;
• жұмыстың әрбір түріне байланысты уақыт бойынша шығындардың бөлінуі жүзеге асырылады.

   Жобаны  қаржыландырудың 4 жолы бар: 

• акционерлік қаржыландыру- ақша құралдарын және технологияларды салу;
• мемлекеттік қаржыландыру - тура субсидиялау жолымен инвестициялық бағдарлама шеңберіне жүзеге асады;
• лизингтік қаржыландыру- жобалау обьектісіне немесе оның белгілі бір бөлігіне деген меншік құқықтың берілуі;
• ұзақ мерзімді қаржыландыру банктік несие арқылы жүзеге асырылады.

     Бәсекелік жағдайда инновациялық жобаның бизнес жоспары оның жүзеге асырылу жағдайларына баға береді. Инновациялық жоспарда ең алдымен жоба концепциясы жасақталады. Осы кезеңде жобаның өнімді -тақырыптық жоспары инновациялық бағдарлама ретінде қалыптасады. Инновациялық жобаны жүзеге асыруды жоспарлауда календарлық және ресурстарының жоспар жасалады. Осы кезенде құжаттар рәсімделеді. Жоспар бойынша көрсеткіштер құрылымы өзгерісі инновациялық жобаға сәйке өзгеріп отырады.

           Инновациялық жоба концепциясы  негізгі мақсаттарды қалыптастырады, оның тиімділігін анықтайды. Ол  мына денгейлерден тұрады:

• инновациялық идеяның қалыптасуы және жоба мақсатын анықтау;
• жоба идеясын маркетингтік зерттеу;
• жоба құрылымы;
• тәуекелділікті және белгісіздікті таңдау;
• жобаны жүзеге асыру вариантын таңдау [10,38]. 

 
 

 

2 Қазақстан Кәсіпорындарындағы  инновациялық даму  стратегиясы және  «Атырау - нан»  ЖШС-нің Инновациялық-инвестициялық  жоба капитал салымдары мен экономикалық тиімділігін анықтау  

2.1 Қазақстан кәсіпорындарындағы  инновациялық кәсіпкерлік  және  инновациялық  даму стратегиясының  қалыптасуы 
 

    XXI ғасыр жүз жылдық ғаламдық инновацияның өркендеу ғасырына    айналатынын қазіргі әлем елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр.

    Қазіргі кезеңде кәсіпкерлікті дамытудың  әлсіз жақтары болып оны жетілдірудің нарықтық механизмдерінің инновациялық түрлерінің одан ары дамыту болып  отыр.

    Дамыған елдерде инновациялық (ноу-хау) өнімдер  мен технологиялар  ЖІӨ өсімінің 70-85% беріп отыр. Инновациялық сфераның белгілі дәрежеде дамымай отыруы Қазақстанның 50 дамыған елдер қатарына қосылуға кедергі болуы мүмкін. Өйткені соңғы жылдары осы сферада Қазақстанның рейтингі 65 орыннан 75 орынға төмендеп отыр. Мұндай жағдайдан шығудың бірден бір жолы кәсіпкерліктің түрлі инновациялық нарықтық құралдарын одан ары дамыту болып табылады.