Шпаргалка по "Истории Белорусии"

Пра веліч  асобы Вітаўта асабліва сведчаць ягоныя геапалітычныя інтарэсы. У часе яго княжання Беларускае гаспадарства мела трывалыя дыпламатычныя дачыненні літаральна з усімі заходнеэўрапейскімі краінамі, а гэтаксама Асманскай Турцыяй, Крымскім ханствам і Маскоўшчынай.

Пра многае гаворыць і той факт, што імператар Святой Рымскай імперыі германскай нацыі Сігізмунд І і сам папа рымскі Марцін V, шукаючы Вітаўтавай падтрымкі ў змаганні з гусіцкай Чэхіяй, прапанавалі яму каралеўскую карону.

Канчаткова  Вітаўт пастанавіў каранавацца на Луцкім з'ездзе 1429 года, куды, дарэчы, на яго запрашэнне прыехаў той жа імператар з жонкаю, кароль Польшчы Ягайла, прадстаўнікі папскага пасада і візантыйскага імператара ды пасольствы іншых дзяржаваў.

Згода Вітаўта  прыняць карону з рук імператара сведчыла не толькі пра аўтарытэт нашае дзяржавы і вялікага князя ў Эўропе, але й пра завязванне новага вайскова-палітычнага хаўрусу Вялікага Княства Літоўскага са Святой Рымскай імперыяй. Гэта, натуральна, вельмі напалохала ворагаў Беларусі, найперш польскіх магнатаў, якія як агню баяліся далейшага ўмацавання нашае дзяржавы.

У канцы верасня 1430 года на каранацыю нашага гаспадара  ў сталіцу Вялікага Княства з'ехаліся  шматлікія госці: вялікі князь маскоўскі, князь мазавецкі, перакопскі хан, валахскі гаспадар, паслы візантыйскага імператара, мітрапаліт Фоцій, магістры прускі і лівонскі ды многія іншыя. Усе цярпліва чакалі, пакуль састарэлы Вітаўт паправіцца ад хваробы і ўстане з ложка. Але лёс распарадзіўся інакш: 27 кастрычніка ён памёр у Троках.

Што ж да кароны, якую везлі з Нямеччыны ў Вільню, то ёсць версія, нібыта палякі, дачуўшыся пра цяжкую хваробу Вітаўта, асмялелі і перахапілі яе па дарозе, абабраўшы пры гэтым да ніткі і імператарскіх паслоў.

 

28. Адкуль з'явіліся ў нас татары?

 

Татары пасяліліся ў Беларусі ў канцы ХІV стагоддзя. Гэта былі прыхільнікі хана Тахтамыша, якія мусілі шукаць тут прытулку, уцякаючы з Залатой Арды пасля паразы ў міжусобнай барацьбе. Дальнабачны палітык, вялікі князь Вітаўт зычліва прыняў іх, узяўшы на вайсковую службу, і выдзеліў землі для вядзення гаспадаркі на Віленшчыне і Меншчыне. Татары пабудавалі хаты, узвялі мячэці. Яны вельмі цанілі Вітаўта за добрае стаўленне да ісламу, называлі яго сваім ханам, спадаром, апірышчам мусульманаў на Захадзе. Беларускія татары на чале з Джалал эд-Дзінам узялі чынны ўдзел у Грунвальдскай бітве, спрычыніліся да перамогі над крыжакамі.

Колькасць татараў  у нашай дзяржаве павялічвалася  ў выніку натуральнага прыросту, эміграцыі  з Паволжа і Крыма, а таксама  за кошт тых крымскіх татараў, якіх бралі ў палон пад час іх набегаў на Беларусь у ХV і ХVІ стагоддзях. Гэтак, у 1506 годзе, калі татарскае войска было разгромленае пад Клецкам, частку палонных пасялілі ў Менску.

Татары, што  жылі ў гарадах і мястэчках, займаліся  рамёствамі (найбольш гарбарствам, рымарствам, кушнерствам), гародніцтвам, рамізніцтвам, а пазней пракладкай чыгунак.

Ужо на пачатку  ХVІ стагоддзя татары перайшлі на беларускую мову, толькі малітвы засталіся  на арабскай і чагатайскай (усходнецюрцкай) мовах. Захаваліся святыя для мусульман  рукапісныя кнігі - Кур'ан і Хамаіл. Вельмі цікавыя рукапісныя кнігі Аль-Кітабы, напісаныя арабскім пісьмом, але на беларускай гутарковай мове. Гэтыя кнігі надзвычай каштоўныя і для беларусаў. Яны - унікальныя помнікі старадаўняй беларускай мовы, бо арабскае пісьмо беларускіх татараў адрозна ад кірыліцы і лацінкі выдатна перадае асаблівасці яе гучання.

За 600 гадоў, якія татары жывуць на гэтай зямлі, яны  вельмі многае перанялі ад беларусаў, але і самі зрабілі некаторы ўплыў  на іх. Яны перадалі свае навыкі ў  конегадоўлі, гародніцтве, гарбарстве. Нямала слоў татарскага паходжання ўжываецца ў беларускай мове.

Беларускіх  татараў мелі ў сваіх радаводах  знакамітыя пісьменнікі - Генрык Сянкевіч, Францішак Багушэвіч; татары з паходжання вядомыя філолагі - Антон Мухлінскі, Сцяпан Александровіч.

Сёння ў Беларусі жыве больш за 12 тысяч татараў, створанае  культурна-асветнае згуртаванне «Аль-Кітаб», якое выпускае штоквартальнік «Байрам» (свята). У мястэчку Іўе на Гарадзеншчыне  дзейнічае мячэць, на жаль, пакуль што  адзіная ў Беларусі.

 

 

Назад   Зьмест   Далей

29. Чым вызначыліся беларусы  ў бітве пад Дуброўнай?

 

У пераможнай бітве галоўных сілаў Вялікага Княства  Літоўскага ды Польскага Каралеўства  з Тэўтонскім (Нямецкім) Ордэнам 15 ліпеня 1410 года пад Грунвальдам, або пад  Дуброўнаю (так называюць гэтую  бітву беларускія летапісцы) - найбуйнейшай бітве Сярэднявечча, якая вызначыла лёс не аднаго эўрапейскага народа, бальшыню войска Вітаўта Вялікага складалі беларусы.

Паводле тагачаснага  краніста Длугаша, на пабаявішчы адважна  змагаліся беларускія харугвы: Віленская, Гарадзенская, Медніцкая, Смаленская, Полацкая, Віцебская, Пінская, Новагародская, Берасцейская, Ваўкавыская, Дарагічынская, Старадубская, Мельніцкая. Вядома ж, сярод іх былі й не названыя краністам харугвы - Менская, Слуцкая, Аршанская, Амсціслаўская ды іншыя.

Калі да апошняга часу афіцыйнай гістарыяграфіяй лічылася, што адыход харугваў Вялікага Княства з пабаявішча па якой гадзіне сечы быў панічнымі ўцёкамі, дык даследванні новых дакументаў пераконваюць, што гэта быў запланаваны тактычны ход Вітаўта, неабходны для размыкання баявых парадкаў цяжкаўзброеных рыцараў ды рассейвання іх па шырокай мясцовасці. Асноўныя сілы Ордэна з левага фланга адразу памкнуліся за «ўцекачамі» і ўвязлі каля абозаў арміі Вялікага Княства. Тым часам на Вітаўтавым крыле да ўступлення палякаў у бітву нямецкіх рыцараў мужна стрымлівалі і амаль цалкам палеглі ў лютай сечы беларускія харугвы былой Смаленскай зямлі - Аршанская, Амсціслаўская і Смаленская (якія ў расейскай гістарычнай літаратуры фігуруюць як «русские смоленские полки»).

Дзякуючы гэтаму ўсё ордэнскае войска неўзабаве было аточанае і ў двух вялізных «катлах» дазвання разгромленае альянтамі. Гэтак вырашальнае значэнне для гістарычнай перамогі пад Дуброўнай мелі адмысловы манеўр, бліскуча праведзены вялікім князем Вітаўтам, і мужнасць нашых продкаў. Цана ж гэтае перамогі была надта вялікая: не менш як палова ваяроў, прыведзеных пад Дуброўну Вітаўтам, палегла на пабаявішчы.

 

30. Калі ў Беларусі пасяліліся  габраі?

 

Габраі ўпершыню з'явіліся ў нашым краі яшчэ за часам князя Ўсяслава. Пазней, у  ХІV стагоддзі, калі ў Заходняй Эўропе (Нямеччыне, Гішпаніі ды інш.) пачаўся масавы пераслед габраяў, яны знаходзілі прытулак у Вялікім Княстве Літоўскім - краіне, дзе даволі талерантна ставіліся да людзей рознай веры. Іх першыя супольні ўзніклі тут пры канцы ХІV стагоддзя ў Берасці і Горадні. З другой паловы ХVІ стагоддзя, пасля інтэнсіўнай міграцыі з Нямеччыны і Польшчы, габраі пачалі займаць прыкметнае месца ў этнічнай структуры насельніцтва Беларусі.

Пасля анексіі  Расеяй нашы землі ўвайшлі ў гэтак  званую мяжу аселасці, па-за якой царскі ўрад у 1794 годзе забараніў габраям сяліцца. Напярэдадні Першай сусветнай вайны яны складалі блізу 14% усяго насельніцтва Беларусі. Бальшыня іх жыла ў гарадах і мястэчках (нярэдка іх было тут да 50-60%).

Беларускія  габраі займаліся рамёствамі, гандлем, дробным прадпрымальніцтвам, ліхвярствам. Яны жылі замкнёнымі тэрытарыяльнымі супольнямі - кагаламі. Пасля скасавання ў сярэдзіне мінулага стагоддзя кагальнай сістэмы шмат хто з іх пачаў адмаўляцца ад традыцыяў свайго этнасу, засвойваць дасягненні эўрапейскай культуры. У гэтым часе ўзнікла новая габрайская літаратура на мове ідыш (што зазнала, дарэчы, прыкметны ўплыў беларускай мовы).

У 20-х гадах  ХХ стагоддзя гэтая мова была адной  з чатырох дзяржаўных моваў БССР. На ідыш выходзілі часопісы і газеты, былі габрайскія аддзелы ў Інстытуце беларускай культуры і Беларускай Акадэміі навук, у музеях, працавалі тэатры, навучальныя ўстановы.

Пад час Другой сусветнай вайны ў выніку фашысцкага генацыду загінула 300 тысяч беларускіх габраяў. Калі ў 1926 годзе яны складалі 8,2% насельніцтва БССР, дык у 1959 годзе - толькі 1,8%. Паводле перапісу 1989 года, у Беларусі налічвалася 112 тысяч габраяў, або трохі болей за 1%. Апошнім часам павялічылася колькасць габраяў, што эмігруюць з Беларусі ў Ізраіль, ЗША ды іншыя краіны.

Беларускія  габраі далі свету выдатных вучоных, пісьменнікаў, мастакоў, дзяржаўных дзеячоў. Сярод іх - філосаф Саламон Майман (Хейман), гравёр Гершка Ляйбовіч, класік габрайскай літаратуры Мендэле Мойхер-Сфорым, стваральнік мовы эсперанта Людвік Заменгаф, мастак Марк Шагал, класік беларускай літаратуры Змітрок Бядуля (Самуіл Плаўнік), фізік-тэарэтык Якаў Зяльдовіч, скульптар Заір Азгур, пісьменнік-фантаст Айзек Азімаў, першы прэзідэнт Ізраіля Хаім Вейцман, фізікахімік Віталь Гальданскі, заснавальнік электронных СМІ Давід Сарноў, лаўрэат Нобелеўскай прэміі Арон Клуг.

 

31. Які ўдзел бралі беларусы  ў гусіцкіх войнах?

 

Грунвальдская перамога прынесла Вялікаму Княству  Літоўскаму павагу ўсяго эўрапейскага свету. У 1413 годзе прапаведваць сваё вучэнне прыехаў у Беларусь найбліжэйшы паплечнік Яна Гуса магістар Геранім Пражскі. Ён наведаў Вільню, Віцебск, а паводле некаторых звестак, і Полацак. У сваіх казаннях Геранім выкрываў злоўжыванні каталіцкага духавенства, выступаў супраць нямецкага панавання ў Чэхіі. Пра вялікі ўплыў яго казанняў сведчыць паведамленне кракаўскага біскупа, што магістр Геранім Пражскі выклікаў «невядомае раней у гэтым краі хваляванне ў святарстве і народзе».

Калі ў 1419 годзе  ў Чэхіі пачаўся нацыянальна-вызвольны  і рэфармацыйны рух, вядомы пад назовам «гусіцкія войны», Вітаўт Вялікі атрымаў ад чэхаў прапанову стаць іх каралём. Каб унікнуць непазбежнага ў такім разе вострага канфлікту з каталіцкім светам (на чэшскі пасад прэтэндаваў таксама імператар Святой Рымскай імперыі Сігізмунд І), наш гаспадар адказаў на прапанову тым, што паслаў на дапамогу гусітам пяцітысячнае беларускае войска на чале з сваім пляменнікам Жыгімонтам Карыбутавічам, здольным ваяводам, які некалі ў Грунвальдскай бітве камандаваў асабістай харугвай. Жыгімонт узяў штурмам замак Нэстаў у Маравіі ды разаслаў адтуль грамату, дзе пісаў, што прыйшоў, каб кіраваць краінай і бараніць яе ад ворагаў.

У траўні 1422 года Жыгімонт увайшоў у Прагу. Чэшскі сойм абвясціў яго каралеўскім намеснікам. Новы ўладар краіны прысягнуў кіраваць згодна з хрысціянскім правам і Божымі запаветамі. Пазней, у 1424 годзе, ён на вачах у пражан прыняў прычасце паводле гусіцкага абраду і быў выбраны чэшскім каралём. Беларускія жаўнеры, многія з якіх прынялі гусіцкую веру, ваявалі поплеч з чэхамі больш за дзесяць гадоў. Яны бралі ўдзел у разгроме чатырох крыжовых паходаў, арганізаваных супраць гусітаў, у Маляшоўскай бітве, дзе змагаліся разам з войскам Яна Жыжкі, у бітве на Ліпанскім полі ды іншых.

Ідэі гусізму  ў Вялікім Княстве Літоўскім настолькі пашырыліся, што дзеля барацьбы з імі ў 1436 годзе была ўведзеная інквізіцыя, аднак яе дзейнасць у нашай верацярпімай дзяржаве трывала толькі 43 гады.

 

 

32. Хто такі Казімір Ягайлавіч?

 

Ад 1440 да 1492 года вялікакняскі пасад займаў Казімір Ягайлавіч (1427-1492), які з 1447 года быў адначасова і каралём польскім. Пасля гібелі ў бітве з туркамі пад Варнай (1444) ягонага брата Ўладзіслава Казімір стаў адзіным прадаўжальнікам дынастыі Ягайлавічаў.

Час Казіміра - гэта час эвалюцыі дзяржаўнага  ладу Вялікага Княства ад неабмежаванай манархіі ўзору Вітаўта да манархіі парламенцкага тыпу. Менавіта пры ім узмацняецца роля Рады ў кіраванні дзяржавай. Паны-рада практычна ажыццяўлялі ўладу, калі віленскі пасад заняў 13-гадовы князь. Рада выступала таксама як найвышэйшы выканаўчы орган у часе працяглых ад'ездаў гаспадара з Княства пасля таго, як ён атрымаў польскую карону. Да заслугаў Казіміра трэба аднесці яго заканатворчую дзейнасць. Пры ім у 1468 годзе быў створаны Судзебнік, які стаў першай спробай кадыфікацыі беларускага права.

У вонкавай палітыцы Казімір імкнуўся да захавання тэрытарыяльнай цэласнасці дзяржавы: у 1444 годзе забраў у Польшчы захопленую ёю раней  Дарагічынскую зямлю, захаваў у  складзе Вялікага Княства Валынь, якой дамагаліся палякі.

Гэты гаспадар змог даволі працяглы час забяспечваць мірнае развіццё краіны. Але сродкі забяспечання былі не заўсёды прымальныя і перспектыўныя для магутнасці і ўплывовасці Вялікага Княства. Калі ў выніку вайны з Тэўтонскім Ордэнам (1454-1466 гады) гэты адвечны супернік быў канчаткова разбіты і перайшоў у васальную залежнасць, то на ўсходзе - супраць маладой Маскоўскай дзяржавы і Крымскага ханства - наш манарх дзейнічаў нерашуча. Пасля дамовы 1449 года паміж Казімірам і Васілём ІІ Вялікае Княства адмаўлялася ад прэтэнзій на Ноўгарад Вялікі і Пскоў. Масква ж пасля вызвалення ад мангола-татарскага іга набірала агрэсіўную актыўнасць у заходнім кірунку. Вынікам гэтай актыўнасці сталася змова ў Кіеве супраць Казіміра, выкрытая ў 1481 годзе.

Закончыў жыццё  Казімір Ягайлавіч у Горадні ў 1492 годзе. Пахаваны ў Кракаве ў капліцы Святога Крыжа.

33. Чаго дамагалася Марфа Пасадніца?

 

У другой палове ХV стагоддзя Маскоўская дзяржава пачала сілаю падпарадкоўваць іншыя  княствы і землі Русі. Адным  з найбольш зацятых супернікаў Масквы была Ноўгарадская баярская рэспубліка. Тут здаўна існавала моцная антымаскоўская партыя. Ноўгарад Вялікі меў вельмі шчыльныя гандлёвыя і культурныя кантакты з Эўропай. Ён не зазнаў мангола-татарскай няволі і адпаведна азіяцкага ўплыву на грамадска-палітычнае жыццё. Яго жыхары даражылі сваім рэспубліканскім ладам, незалежнасцю.

Калі Іван ІІІ пачаў называць Ноўгарадскую рэспубліку сваёй «вотчынай», ноўгарадцы моцна ўстрывожыліся і запратэставалі. Шукаючы заступніцтва ад маскоўскай дэспатыі, яны пастанавілі звярнуцца да Вялікага Княства Літоўскага. На чале гэтай антымаскоўскай партыі стаяла Марфа Барэцкая - удава ноўгарадскага пасадніка (таму яе называлі Пасадніцай) і яе сыны Фёдар і Зміцер.

У 1470 годзе  на княжанне ў Ноўгарад быў запрошаны  Альгердаў праўнук князь Міхал  Алелькавіч. На неспакойных вечавых  сходах ноўгарадцы тады крычалі: «Не  хочам за вялікага князя маскоўскага, маскоўскі князь вялікія многія крыўды і няпраўды над намі чыніць». Ноўгарад хацеў далучыцца да Вялікага Княства, у якім разлічваў захаваць свабоду. Пэўна, на гэтае імкненне ўплывала і блізкасць паходжання: ноўгарадскія славене былі галіною крывічоў - продкаў беларусаў.

У 1471 годзе  ўрад Ноўгарадскай рэспублікі накіраваў  да Казіміра Ягайлавіча сваіх паслоў з зваротам: «Мы, вольныя людзі  Вялікага Ноўгарада, б'ем чалом табе, чэснаму каралю, каб нашаму Вялікаму Ноўгараду і нам гаспадаром быў». Паслы прасілі таксама прыслаць архіепіскапа і князя. Ужо быў распрацаваны праект дамовы аб далучэнні Ноўгарада да нашага гаспадарства.