Шпаргалка по "Истории Белорусии"

Былі сфармаваныя  два палкі: 1-шы Слуцкі полк на чале з  падпалкоўнікам Ахрэмам Гаўрыловічам і 2-гі Грозаўскі полк пад камандаю капітана Семянюка, аб'яднаныя ў Слуцкую брыгаду, якую ўзначальваў Антон Сокал-Кутылоўскі. У сувязі з наступам Чырвонай арміі штаб паўстання быў перанесены са Слуцка ў Семежава.

27 лістапада  пачаліся баі. Асабліва адчувальныя  для бальшавікоў былі ўдары па лініі Капыль-Цімкавічы-Вызна (цяпер Красная Слабада). Супраць случакоў была кінутая Омская дывізія. Яны мужна змагаліся, іх шырока падтрымлівала мясцовае насельніцтва, але сілы былі няроўныя. Пасля больш як месяца ўпартых баёў нашы ваяры змушаныя былі адысці за раку Лань, дзе былі раззброеныя палякамі і змешчаныя ў спецыяльны лагер для інтэрнаваных асобаў.

Сярод найбольш актыўных удзельнікаў змагання былі Павел Жаўрыд, Юрка Лістапад, Макар  Краўцоў (аўтар ваяцкага марша «Мы  выйдзем шчыльнымі радамі», які стаў гімнам БНР) Васіль Русак, Аляксей Кабычкін, Юльян Сасноўскі, Янка Біруковіч. Многія са змагароў вярнуліся пазней на радзіму, паверыўшы ў магчымасць адбудовы Беларускага гаспадарства пад бальшавікамі, але былі знішчаныя ў часе рэпрэсій.

Падзеі 1920 года ўвайшлі ў гісторыю пад назовам Слуцкі збройны чын, або Слуцкі збройны ўздым (часам гэта называюць паўстаннем, але такі назоў не зусім адпавядае сутнасці падзеяў). Яны з'яўляюцца яскравым сведчаннем нязгаснага імкнення беларускага народа да незалежнасці, яго рашучасці ў змаганні за волю.

118. Ці скасавала Берлінская канферэнцыя  БНР?

Рыжскія дамовы 1921 года замацавалі падзел тэрыторыі  Беларусі на ўсходнюю і заходнюю часткі, што ўвайшлі ў склад дзвюх  розных дзяржаваў - Савецкай Расеі і  Польшчы. Атрымаўшы за кошт гэтага мір у польска-расейскай вайне, маскоўскія ўлады далі дазвол на абвяшчэнне БССР, але ў складзе толькі шасці паветаў Менскай губерні. Смаленшчына, Віцебшчына і Гомельшчына адышлі да РСФСР, Гарадзеншчына і Берасцейшчына - да Польшчы, Віленшчына - да Летувы.

Урад Беларускае Народнае Рэспублікі, які не прызнаваў  Рыжскіх пагадненняў, публічна называючы  Расею і Польшчу акупантамі, паслядоўна выступаў за аб'яднанне беларускага  народа ў адной дзяржаве. Існаванне  ў эміграцыі гэтага легітымнага ўрада, што адстойваў на міжнароднай арэне карэнныя правы нашага народа, моцна раздражняла бальшавікоў.

У 1925 годзе  іх спецслужбы распрацавалі аперацыю па скасаванні Беларускай Народнай Рэспублікі і перадачы мандатаў урада БНР  у Менск. Бальшавіцкія агенты пачалі актыўную «апрацоўку» часткі сяброў Рады, спасылаючыся на дасягненні беларусізацыі, абяцаючы тым, хто вернецца ў Менск, высокія пасады ў дзяржаўных установах. ЦК КПБ ухваліў гэтую працу і на адным з закрытых паседжанняў нават выдзеліў для такой справы пэўную колькасць даляраў.

Актыўным прыхільнікам вяртання ў БССР стаў Аляксандр Цвікевіч, старшыня Рады Міністраў і міністр  замежных справаў. Вышэйшымі органамі БНР на гэты час лічыліся Прэзідыум  Рады Рэспублікі і Рада Народных Міністраў, прычым Прэзідыум меў большую вагу: ягоны старшыня Пётра Крэчэўскі меў паўнамоцтвы кіраваць таксама і міністрамі.

4 кастрычніка  1925 года Рада Народных Міністраў  падала П.Крэчэўскаму просьбу  аб адстаўцы, якая і была задаволеная. 12 кастрычніка ў Берліне прайшла  палітычная канферэнцыя, на якой адбыўся раскол урадоўцаў: на тых, хто прыняў умовы савецкага ўрада і згадзіўся ехаць на нацыянальную працу ў Менск, і тых, хто застаўся прыхільнікам ідэі незалежнай беларускай дзяржавы ў этнаграфічных межах.

На Берлінскай канферэнцыі перамаглі прыхільнікі вяртання ў БССР, якія прызналі Менск адзіным цэнтрам нацыянальна-культурнага адраджэння і пастанавілі перадаць мандаты ўрада БНР ураду БССР. Гэтая акцыя была шырока разрэкламаваная ў друку Савецкай Беларусі. Але Прызідыум Рады, з'яўляючыся найвышэйшым кіраўнічым органам, не пагадзіўся з ліквідацыяй БНР.

У лістападзе ў газетах Чэхаславаччыны з'явіліся  паведамленні, падпісаныя Старшынёю  Прэзідыума Рады П.Крэчэўскім, у якіх пераканаўча даказвалася несапраўднасць абвешчанай у БССР «самаліквідацыі БНР». Паколькі значная частка ўрадоўцаў выехала ў Менск, была праведзеная рэарганізацыя кіраўніцтва БНР, уведзена прэзідэнцтва. Першым прэзідэнтам стаў Пётра Крэчэўскі. Інстытуцыя прэзідэнцтва захавалася да нашага часу. Сёння прэзідэнтам Беларускай Народнай Рэспублікі з'яўляецца грамадзянка Канады Івонка Сурвіла.

119. Што такое «працэс Лістапада»?

У сакавіку 1926 года на ўсю Беларусь прагрымеў «працэс  Лістапада». Судзілі групу маладых  хлопцаў, навучэнцаў агульнаадукацыйных настаўніцкіх курсаў у Слуцку, якія стварылі нелегальную антысавецкую арганізацыю. Кіраваў ёю выкладчык гэтых курсаў Юрка Лістапад (удзельнік Слуцкага збройнага чыну 1920 года).

Арганізацыя ўзнікла ў 1924 годзе з вучнёўскага  літаратурна-краязнаўчага гуртка, за старшыню якога быў курсіст Міхась Макарэня. Яна ставіла перад сабою мэту праводзіць нацыянальную асветніцкую працу, антыкамуністычную прапаганду, каб потым, стварыўшы шырокую сетку збройных аддзелаў, узняць паўстанне і вызваліць Беларусь ад чужынцаў. Працу сваю патрыёты меліся весці не толькі ў БССР, але і ў Заходняй Беларусі, што была тады пад Польшчай.

Маладыя патрыёты, якія з дзяцінства памяталі падзеі Слуцкага збройнага чыну, былі перакананымі змагарамі за вольную Бацькаўшчыну. «Браты родныя! Абрыдла нам панаванне чужынцаў - і камуністаў, і паноў. Трэба нам паўстаць і збудаваць вольную незалежную Беларусь», - звярталіся яны да насельніцтва. Дзеля большае дзейснасці прапаганды арганізацыя выдавала часопіс пад назовам «Наша слова», а таксама адозвы, якія распаўсюджваліся сярод жыхароў Слуцка і ваколіцаў. Адна з іх змяшчала наступны верш, падпісаны псеўданімам Малы Язэп:

Паўстань!  
Ня сьпі, мой любы селянін!  
Паўстань супроць чужой улады!  
Паўстаньне - сродак твой адзін,  
Ты роднай Бацькаўшчыны сын,  
Сваіх ня згубіш пуцявін,  
Дык не шукай чужых спагады!  
За зброю! Бі! Хай гінуць гады!  
Паўстань! Ня бойся і ня трусь!  
Ратуйма нашу Беларусь!

Праз нейкі  час слуцкая арганізацыя была выкрытая ГПУ. Арыштавалі Юрку Лістапада (ён быў галоўны абвінавачаны), Нічыпара Мяцельскага і іх найбліжэйшых паплечнікаў - Міхася Макарэню, Міколу і Рыгора Казакоў, Міхася Дзямідовіча. Усіх засудзілі на тэрмін ад трох да пяці гадоў.

У «працэсе Лістапада» замяшалі і Якуба Коласа, якому  рабілі закіды ў падтрымцы нелегальнай  арганізацыі і на кватэры якога ў пошуках доказаў гэтага зрабілі ператрус. Але яго не судзілі. Максім Гарэцкі і Павел Жаўрыд, што выступалі сведкамі на гэтым працэсе, зрабілі ўсё магчымае, каб змякчыць прысуд Лістападу.

Адбыўшы пакаранне, Ю.Лістапад вярнуўся ў Беларусь, але тут у 1934 годзе зноў быў асуджаны, а неўзабаве (у зняволенні) - яшчэ раз, і ўрэшце расстраляны ў 1938 годзе ў БАМлагу. У 1943 годзе савецкія партызаны забілі Нічыпара Мяцельскага. Мікола Казак загінуў у 1945 годзе, пасля вайны, пры нявысветленых абставінах. Рыгор Казак выехаў у эміграцыю. Лёс астатніх невядомы.

120. За што змагаліся ваяры  «Зялёнага Дуба»?

У 20-30-х гадах  у Беларусі актыўна дзейнічала баявая палітычная арганізацыя «Зялёны  Дуб». Беларуская сялянская партыя «Зялёнага Дуба» (менавіта гэтакі яе поўны назоў) прыцягнула да сябе шмат розных людзей - як актыўных удзельнікаў, так і проста сімпатыкаў - сваім перакананым антыкамунізмам. «Зялёнадубцы» лічылі ўладу бальшавіцкіх камісараў з'явай выпадковай і варожай самой сутнасці беларуса. Пад штандарамі «Зялёнага Дуба» ваявалі ў асноўным сяляне, якіх Першая сусветная вайна ператварыла баявых афіцэраў і жаўнераў і якія ва ўмовах агульнага паслякастрычніцкага хаосу шукалі паратунку ў роднай Беларусі. Галоўная мэта гэтай арганізацыі - незалежнасць і адзінства Бацькаўшчыны. Для яе дасягнення, згодна з патрабаваннем Статута партыі, трэба было «весці бесперапынную барацьбу з бальшавікамі». Дзяржаўны лад, паводле Праграмы, вызначаўся Ўстаноўчым соймам.

Дзеля ўзмацнення незалежніцкіх дзяржаўных імкненняў беларускага насельніцтва Праграма «Зялёнага Дуба» прадугледжвала шпаркую беларусізацыю школаў, дзяржаўных і культурных установаў.

«Зялёны Дуб» пачаў дзейнічаць улетку 1919 года. Пра  гэта стала шырока вядома, калі газеты «Звон» і «Беларусь» надрукавалі  «Дзённік арміі Зялёнага Дуба», складзены яго атаманам Дзяргачом (сапраўднае імя - Вячаслаў Адамовіч-малодшы). Увосень 1920 года арганізацыя аформілася канчаткова, быў створаны Галоўны штаб партызанскіх аддзелаў, які ўзначаліў палкоўнік Уладзімір Ксяневіч (партыйная мянушка Грач).

У склад штаба  ўвайшлі ў асноўным прадстаўнікі інтэлігенцыі. Абавязкі першага ад'ютанта выконваў студэнт з Менска Мікалай  Крывашэін (Корч), другога ад'ютанта і сакратара - семінарыст Іван Пешка (Густалес). Ідэолагам і тэарэтыкам арганізацыі быў вядомы дзяяч нашага Адраджэння Антон Лявіцкі (літаратурны псеўданім Ядвігін Ш.). Пытаннямі забеспячэння зялёнадубскіх аддзелаў займаўся палкоўнік Уладзімір Жукоўскі, былы балахоўскі афіцэр, а перад тым - настаўнік.

Галоўны штаб знаходзіўся ў Лунінцы, на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Тут аддзелы камплектаваліся, узбройваліся, адсюль накіроўваліся для баявых дзеянняў у Савецкую Беларусь. Напачатку ваяроў было ўсяго 400 чалавек. Яны падзяляліся на «пяцёркі», якія ў сваю чаргу станавіліся ядром асобных паўстанцкіх аддзелаў, цэнтрамі прыцягнення незадаволенага бальшавіцкім рэжымам сялянства. З часам у «Зялёны Дуб» увайшлі партызанскія аддзелы, якія ачольвалі вядомыя камандзіры Касінскі, Вайцяхоўскі, браты Караткевічы, Юшчанка, Цярэнцеў, Лебедзеў, Іван Мацэля. «Зялёнадубцы» вялі баявыя дзеянні ў Слуцкім, Мазырскім, Бабруйскім, Барысаўскім, Ігуменскім паветах.

Сам Дзяргач, які безумоўна быў галоўнай постаццю ў арганізацыі «Зялёны Дуб», кіраваў  партызанскімі дзеяннямі на Палессі. Нашчадкам ён пакінуў цудоўную кнігу «Тыпы Палесься. Абразкі і легенды», у якой выказаў спадзяванне: «Мо на касьцёх нашых калісь паўстане край наш родны, прачнецца брат наш цёмны, збудуе хату, у якой сам запануе…»

121. Чаму бальшавікі дазволілі  беларусізацыю?

Бальшавікі  заўсёды былі прыхільнікамі «класавага падыходу» ў ацэнцы з'яваў грамадска-палітычнага і культурнага жыцця. Усё нацыянальнае, асабліва ў палітыцы і эканоміцы, разглядалася імі як праява «буржуазнасці», з якой раней ці пазней трэба весці бязлітасную барацьбу. Але на пачатку 20-х гадоў палітычная і эканамічная сітуацыя ў Савецкай Расеі вымушала яе кіраўнікоў лічыцца з папулярнасцю сярод шырокіх колаў насельніцтва, у тым ліку і камуністаў, ідэяў нацыянальнага адраджэння.

Каб захаваць свой уплыў на «национальных окраинах» ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі, якая адраджала і нацыянальную буржуазію, на Х з'ездзе РКП(б) (сакавік 1921 года) пастанавілі праводзіць курс на ліквідацыю няроўнасці народаў у эканамічным, сацыяльна-палітычным і культурным развіцці. Расейцы прызнаваліся народам, які дамогся перавагаў за кошт гвалту над іншымі народамі Расейскай імперыі, і таму яны абавязаныя кампенсаваць гэтыя страты.

У галіне нацыянальнай палітыкі галоўнымі становяцца ідэі прыярытэтнага развіцця раней прыгнечаных  нацыяў, у першую чаргу ўкраінцаў і беларусаў. Ідэі нацыянальна-дзяржаўнага і культурнага будаўніцтва падтрымлівала значная частка кіраўніцтва нацыянальных кампартый. Але маскоўскае кіраўніцтва не збіралася адмаўляцца ад «збліжэння нацый»: беларусізацыя, украінізацыя, татарызацыя і г.д. былі для іх палітычнай гульнёю. 22 верасня 1922 года І.Сталін пісаў да Ў.Леніна: «За чатыры гады грамадзянскай вайны, калі мы з прычыны інтэрвенцыі вымушаныя былі дэманстраваць лібералізм Масквы ў нацыянальным пытанні, мы паспелі выхаваць сярод камуністаў, самі таго не жадаючы, сапраўдных і паслядоўных сацыял-незалежнікаў… Маладое пакаленне камуністаў на ўскраінах гульню ў незалежнасць адмаўляецца разумець як гульню».

Беларусізацыя як палітыка мела дзве складовыя часткі: 1) стварэнне спрыяльных умоваў для развіцця беларускае культуры і мовы; 2) каранізацыю. Каранізацыя была важнейшай часткаю, бо згодна з ёю на кіраўнічыя пасады павінны былі накіроўвацца асобы, найбольш адданыя савецкай уладзе з мясцовага, карэннага насельніцтва.

Беларусізацыя мусіла зрабіць беларускую культуру беларускай толькі па форме, а па змесце - пралетарскай. Беларуская мова, найбольш зразумелая шырокім колам сялянаў, павінна была стаць дзейсным сродкам, каб прывесці іх у сацыялізм.

Трапную характарыстыку гэтай палітыцы даў Міхась Зарэцкі ў рамане «Крывічы», забароненым бальшавікамі, дзе вуснамі аднаго з сваіх герояў сказаў: «Беларусізацыя - гэта, браце, хітрая штука. Гэта стаўка на форму… Аўладаць формай, адлучыць яе ад зместу, вылегчаць яе, выкруціць, высушыць і… выкінуць вон… Гэта палітыка гандляроў з рынку, якія заўсёды звяртаюцца да сялян у іх роднай мове, каб лягчэй абдурыць іх».

«Гульня ў  незалежнасць», якую бальшавікі выкарысталі  для ўтрымання ўлады ў нацыянальных рэспубліках пад час НЭПа, скончылася разам з ім. У канцы 1929 - пачатку 30-х гадоў найбольш актыўныя дзеячы беларусізацыі былі выключаныя з партыі, а пасля арыштаваныя. І хоць палітыка беларусізацыі не была адмененая, выконваць яе цяпер трэба было шляхам «інтэрнацыянальнага выхавання».

У 30-х гадах  змянілася і канцэпцыя нацыянальнай палітыкі. Было канстатавана, што расейцы дапамаглі адсталым народам і цяпер з'яўляюцца для іх «старэйшым братам». Расейскае і савецкае робяцца сінонімамі, расейская культура - перадавой, расейская гісторыя - гераічнай. У сакавіку 1938 года ўводзіцца абавязковае вывучэнне расейскай мовы ў школах нацыянальных рэспублік, яна афіцыйна робіцца галоўным сродкам зносін народаў СССР. Нацыянальныя культуры і па форме і па змесце робяцца савецкімі, «пралетарскімі». Больш лібералізму ў нацыянальным пытанні Масква не дапускала.

122. Што такое «Мангольскі праект»?

У сярэдзіне 1920-х  гадоў у Заходняй Беларусі актывізаваўся  нацыянальна-вызвольны рух, што ў  сваіх мэтах вырашыла выкарыстаць  Масква. У крамлёўскіх кабінетах  нарадзіўся гэтак званы «мангольскі праект». Знаходзячыся ў рэчышчы ідэі «сусветнай рэвалюцыі», ён быў характэрнаю праяваю бальшавіцкага экспансіянізму. Беларускія ж нацыянал-камуністы хацелі выкарыстаць задуманае ў Маскве дзеля аб'яднання ў адной дзяржаве ўсіх нашых этнічных земляў.

Праект прадугледжваў  узняцце паўстання беларусаў  у Польшчы, выхад БССР са складу СССР і вайну з Польшчай за Заходнюю Беларусь. У выніку ўтварылася б  Беларуская Народна-Дэмакратычная  Рэспубліка пад пратэктаратам СССР (як і ў выпадку з Мангольскай Народнай Рэспублікай, адсюль і назоў праекта). А папярэдне, каб прадэманстраваць поспехі нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва, былі праведзеныя «ўзбуйненні» БССР, дазволена стварэнне шырокай сеткі навучальных і культурных установаў на беларускай мове.