Шпаргалка по "Истории Белорусии"

Уціск і дыскрымінацыя  беларусаў набылі такія памеры, што  супраць гэтага пачала выказваць  свой пратэст міжнародная грамадскасць і нават некаторыя польскія дзеячы, як, напрыклад, С.Жаромскі, а таксама паасобныя палітычныя арганізацыі.

131. Як Вільня сталася жамойцкім  горадам?

У міжваенным перыядзе (1921-1939 гады) Вільня была палітычным і культурным цэнтрам Заходняй Беларусі, яе неафіцыйнай сталіцай. Тут знаходзіліся сядзібы ўсіх беларускіх палітычных і грамадскіх арганізацый, працавалі беларуская гімназія, беларускі музей, шэраг навуковых і культурна-асветных установаў, рэдакцыі газет і часопісаў. Праўда, становішча ўвесь час мянялася да горшага, і напярэдадні Другой сусветнай вайны колькасць іх у выніку шавіністычнае палітыкі польскіх уладаў значна зменшылася.

Пасля прыяднання Заходняй Беларусі да БССР беларускае грамадзянства Вільні было перакананае, што горад будзе нарэшце ў складзе беларускай рэспублікі. Афіцыйныя савецкія ўлады нават наладзілі масавую ўрачыстасць з нагоды далучэння Вільні «на векі вякоў». Была створаная Віленская вобласць, пачала выходзіць, як і ў іншых абласных цэнтрах, газета «Віленская праўда» на беларускай мове. Але сталася іначай.

10 кастрычніка  1939 года Сталін перадаў Вільню  з Віленскім краем (гэта быў  абшар з насельніцтвам 457 тысяч  чалавек) Летуве. Нарком замежных  справаў СССР Молатаў адзначаў  тады: «Мы ведаем, што бальшыня  насельніцтва гэтага абшару не летувіская. Але гістарычнае мінулае ды імкненні летувіскага народа цесна звязаны з горадам Вільня, і ўрад СССР уважаў за неабходнае шанаваць гэтыя маральныя фактары». Зразумела, што такое «дабрадзейства» мусіла быць аплочанае. Напачатку Масква атрымала права на размяшчэнне ў Летуве вайсковых базаў, а неўзабаве, як вядома, і ўвогуле «праглынула» яе.

Пасля далучэння  Віленшчыны да Летувы жамойцкае насельніцтва горада стала імкліва ўзрастаць  за кошт перасяленцаў з этнічных жамойцкіх  земляў. Адбывалася гэта і дзякуючы прытоку рабочых рук у прамысловасць, і ў выніку наплыву масы чынавенства, паліцыі, войска.

Становішча  беларусаў тут сталася яшчэ горшае, чым пры паляках. Летувіская прапаганда сцвярджала, што яны не беларусы, а «страчаныя летувісы», што ім трэба толькі змяніць прозвішча, дадаўшы «-ас», «-іс» або «-ус», ды навучыцца жамойцкай мове. Беспрацоўе сярод беларусаў павялічылася, яны дыскрымінаваліся пры ўладкаванні на дзяржаўную службу. Тыя ж з іх, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, увогуле не маглі атрымаць летувіскае грамадзянства.

У часе вайны  ініцыятарамі карных захадаў з боку немцаў супраць нацыянальна сведамых беларусаў нярэдка былі польскія шавіністы. Гэта разам з перадваеннымі  сталінскімі рэпрэсіямі спрычынілася да катастрафічнага змяншэння колькасці  беларускай інтэлігенцыі ў Вільні. І тым не менш у вайну тут яшчэ працавалі беларуская гімназія, настаўніцкая семінарыя, пачатковыя школы, выдавалася газета.

Паводле «Каляндарных нататак» Адама Станкевіча, пры канцы  вайны летувісы панічна баяліся  беларусаў, справядліва мяркуючы, што іхны актыўны калабарацыянізм, з аднаго боку, і шырокі супраціў беларусаў фашысцкай акупацыі ды іх каласальныя ахвяры - з другога, могуць даць падставу для паваеннага перагляду лёсу Вільні. Але Сталін не палічыў патрэбным вяртацца да гэтага пытання.

Канчатковае знішчэнне беларускага культурнага асяродку ў Вільні адбылося адразу пасля вайны. Летувіскі ўрад у асобе міністра асветы Ю.Жугжды не дазволіў адчыніць тут ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся А.Станкевіч ды іншыя беларускія дзеячы. Былі ліквідаваныя беларуская гімназія, настаўніцкая семінарыя, славуты музей імя І.Луцкевіча. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсій супраць нашай інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем'і падпалі пад арышты і дэпартацыю.

Па ўзгадненні з Масквой і Варшавай замест беларускіх школаў пачалі насаджацца польскія і расейскія, было наладжанае выданне газеты «Чырвоны штандар» на польскай мове. Як і раней, польскія ксяндзы стараліся ўбіць у галовы беларусам-каталікам, што ўзапраўды яны палякі. У гэтым былі зацікаўленыя і летувіскія ўлады. Яны, відаць, не бачылі іншага шляху дэнацыяналізацыі беларусаў Віленшчыны, бо разумелі, што перавярнуць іх на жамойтаў досыць праблематычна.

Тым не менш, маючы  на мэце змяніць дэмаграфічную сітуацыю на сваю карысць, яны імкнуліся накінуць на беларусаў хоць бы сваю вонкавую абалонку: дзе толькі магчыма, запісвалі іх жамойтамі, перакручвалі імёны і прозвішчы на свой капыл (Міцкявічус замест Міцкевіч, Васіляўскас замест Васілеўскі, Астраўскайтэ замест Астроўская, Жвірбліс замест Верабей і г.д.). Адначасова праводзілася масавае перасяленне ў Вільню сялянаў з этнічнай Летувы. На працягу толькі 1944-1946 годоў сюды прыбыло блізу 100 тысяч новых жыхароў.

Праводзілася  татальная летувізацыя тапанімікі Вільні і Віленскага краю (Меднікі сталі Мядзінінкай, Свянцяны - Швянчоніс, Салечнікі - Шальчынінкай, Вострая Брама - Аўшрас і г.д.).

Такім чынам  Вільня набыла нязвыклае для сябе аблічча, упершыню за сваю шматсотгадовую гісторыю стаўшы жамойцкім горадам.

132. Дзе беларусы змагаліся супраць фашызму?

Пра ўдзел  нашых суайчыннікаў у барацьбе з  фашызмам у 1941-1945 гадах на савецка-нямецкім фронце, а тым больш у партызанскіх аддзелах і ў падполлі напісана ўжо  даволі шмат. Але Другая сусветная  вайна для беларусаў пачалася намнога раней, яшчэ 1 верасня 1939 года, калі немцы напалі на Польшчу. У тым часе, як вядома, Заходняя Беларусь знаходзілася ў складзе Польскай дзяржавы. Больш за 100 тысяч беларусаў, якія праходзілі службу ў польскім войску, прынялі на сябе разам з палякамі ўдар германскай вайсковай машыны.

Ахвярна змагаліся  адрэзаныя ў першыя дні вайны  абаронцы Вэстэрплятэ і Гданска. Даволі доўга стаяла непрыступнай Берасцейская цытадэль (Брэсцкая крэпасць). Жорсткія баі праходзілі ў раёне Радама, а паміж Віслай і яе прытокай Бзурай разыгралася, паводле ацэнкі нямецкіх гісторыкаў, «найбуйнейшая бітва за Польшчу». Вялікую мужнасць у часе абароны Варшавы праявіў легендарны Станіслаў Булак-Булаховіч, які, аператыўна сфармаваўшы аддзел з 300 дабраахвотнікаў, на працягу трох тыдняў стрымліваў танкавыя атакі. Тысячы нашых суайчыннікаў загінулі за 35 дзён зацятага змагання з ворагам.

У 1942 годзе  вельмі шмат беларусаў, якія знаходзіліся ў канцэнтрацыйных лагерах СССР, запісаліся ў армію польскага  генерала Андэрса, сфармаваную паводле пагаднення з савецкім кіраўніцтвам. Гэтая армія, а таксама другі корпус Андэрса, 1-я Панцырная дывізія, Брыгада парашутыстаў ды іншыя польскія фармаванні ваявалі на Заходнім тэатры вайны. Беларусаў у іх, паводле сама сціплых падлікаў, было больш за 30 000 чалавек, і сярод іх - шмат афіцэраў, у тым ліку такія вядомыя генералы, як Я.Верабей, М.Кукель, Н.Сулік.

Нашы суайчыннікі  ўдзельнічалі ў баявых аперацыях  у Бельгіі і Нарвегіі, Італіі і  Паўночнай Афрыцы. Шмат беларусаў  змагаліся ў французскім Руху Супраціву, у Гарыбальдзійскіх брыгадах.

Несмяротную славу здабылі нашы ваяры ў  жорсткай бітве за Монтэ-Касіна. На працягу паўгода амерыканскія, ангельскія, новазеландскія, французскія і канадскія  часціны па чарзе спрабавалі захапіць гэты старадаўны кляштар з глыбока эшаланаванай абаронаю, размешчаны на непрыступнай скале пры дарозе ў Рым. І толькі ў траўні 1944 года, дзякуючы мужнасці і адвазе жаўнераў Другога корпуса Андэрса, асабліва 5-й Крэсовай пяхотнай дывізіі, бальшыню якой складалі беларусы, Монтэ-Касіна быў узяты. Нямала прыкладаў гераізму і самаахвярнасці ў гэтай бітве паказалі беларускія хлопцы, і сярод іх - Рыгор Буслак, які цаною свайго жыцця праклаў баявым сябрам дарогу праз міннае поле.

Усё гэта яскрава  сведчыць пра той вялікі ўклад, які  ўнеслі нашыя бацькі і дзяды ў перамогу над фашызмам.

133. Якую ролю адыгралі савецкія  спецслужбы пад час нямецкай  акупацыі Беларусі?

Ад пачатку  Другой сусветнай вайны савецкія спецслужбы пачалі ствараць на тэрыторыі  Беларусі сакрэтныя базы для магчымага вядзення партызанскай барацьбы, на якіх захоўваліся зброя, медыкаменты, харчаванне. З акупацыяй Беларусі гэтыя базы сталі цэнтрамі партызанскіх групаў і аддзелаў (атрадаў) НКГБ, асноўнымі задачамі якіх былі дэзарганізацыя работы варожага тылу, знішчэнне ў тыле жывой сілы праціўніка, разведка і контрразведка, а таксама «вядзенне палітыка-растлумачальных мерапрыемстваў» сярод ворага і насельніцтва. Увосень 1941 - увесну 1942 года па ўсёй Беларусі дзейнічалі (паводле афіцыйных звестак) 16 аддзелаў НКГБ. Найбольш вядомыя з камандзіраў спецаддзелаў - К.Арлоўскі і С.Ваўпшасаў.

Як правіла, чэкісцкія аддзелы былі невялікія  і мабільныя. Дзейнасць іх распаўсюджвалася на вялізныя тэрыторыі: так, аддзел «Вторые» кантраляваў Быхаўскі, Бялыніцкі, Касцюковіцкі, Краснапольскі, Крычаўскі, Прапойскі, Кармянскі, Рэчыцкі, Рагачоўскі, Брагінскі, Васілевіцкі, Калінкавіцкі, Хойніцкі і Палескі раёны; аддзел «Ходоки» дзейнічаў у Гомельскай, Брэсцкай, Чарнігаўскай, Сумскай, Жытомірскай і Валынскай абласцях.

Дыверсійная дзейнасць савецкіх спецслужбаў мела на мэце справакаваць меры ў адказ з боку акупантаў. І сапраўды, акцыі чэкістаў спрычыняліся да карных экспедыцый немцаў супраць мірных беларускіх жыхароў. А карныя аперацыі, у сваю чаргу, выклікалі пратэст насельніцтва, шмат каго вымушалі ісці ў партызаны. Усё гэта, па прынцыпе «снежнага камяка», ператварала партызанскі рух у масавы.

У мэтах лепшай падрыхтоўкі партызанскага руху ЦК КП(б)Б супольна з камандаваннем  Заходняга фронту ў сярэдзіне  ліпеня 1941 года арганізавалі Вучэбна-аперацыйны цэнтар, дзе ў навучанні будучых партызанаў актыўны ўдзел бралі работнікі НКГБ.

Чэкісты разам  з падпольшчыкамі і партызанамі  праводзілі тэрарыстычныя акты супраць  буйных прадстаўнікоў акупацыйных  уладаў, збіралі разведвальныя дадзеныя. Акрамя таго, яны вялі ўлік «предателей и врагов Советской Отчизны», перадусім супрацоўнікаў створанай немцамі мясцовай цывільнай адміністрацыі, якіх каралі смерцю разам з сем'ямі, не шкадуючы ні старых, ні жанчын, ні дзяцей. Удзел інтэлігенцыі ў арганізацыі беларускага школьніцтва, культурнай працы і нават выкананне сялянамі накладзеных на іх акупацыйнай уладай абавязкаў па здачы сельгаспрадукцыі таксама трактаваліся як «измена Советской Родине».

У 1942-1944 гадах  НКГБ былі закінутыя дзесяткі групаў, якія акрамя выканання спецыяльных задач павінны былі разам з падпольнымі органамі займацца арганізацыяй партызанскага руху. У складзе партызанскіх аддзелаў, брыгад, злучэнняў, паводле звестак Беларускага штаба партызанскага руху, змагаліся больш за 1850 чэкістаў, з якіх 26 былі камандзірамі і камісарамі аддзелаў і брыгад, 12 - начальнікамі штабоў, больш за 70 уваходзілі ў склад абкамаў, гаркамаў, міжрайкамаў і райкамаў КП(б)Б. Да лета 1944 года ў разведцы і контрразведцы партызанскіх аддзелаў Беларусі працавалі больш за 560 камуністаў-чэкістаў. Яны не давалі разваліцца партызанскаму руху знутры, бо звычайнымі з'явамі тады былі марадзёрства, рабаўніцтва ды іншыя злачынствы партызанаў супраць мірнага насельніцтва.

134. Супраць каго ваявала «Армія  Краёва» ў Беларусі?

Армія Краёва была створаная загадам польскага эміграцыйнага ўрада ў Лондане 14 лютага 1942 года. Дзейнасць яе падпарадкоўвалася задачы аднаўлення Польскай дзяржавы ў даваенных межах, г.зн.разам з Заходняй Беларусяй. У розныя перыяды акупацыі Армія Краёва выступала то супраць немцаў і «чырвоных», то на баку іх (гэтак жа вагалася стаўленне да яе нямецкіх акупантаў і савецкага падполля). Фактычна была абраная тактыка збірання сілаў і чакання «адпаведнага моманту».

У 1942 годзе  савецкія і польскія партызаны захоўвалі нейтралітэт, супольныя ж акцыі былі рэдкія і абарончыя - супраць карных экспедыцый немцаў, супраць іх гарнізонаў у партызанскіх зонах і г.д. Сітуацыя змянілася пасля загаду Цэнтральнага штаба партызанскага руху 22 чэрвеня 1943 года (за подпісам П.Панамарэнкі), які прадугледжваў ліквідацыю палякаў у савецкіх партызанскіх аддзелах, разрыў супрацоўніцтва з Арміяй Краёвай і раззбраенне яе фармаванняў на тэрыторыі Заходняй Беларусі. У 1943-1944 гадах адбываліся баі паміж савецкімі і польскімі партызанамі на Нёмане, пад Ашмянамі, каля Нарачы і Браслаўскіх азёраў. З свайго боку Галоўнае камандаванне Арміі Краёвай у Варшаве таксама забараніла супрацоўніцтва з «саветамі», але ніколі не было загаду нападаць першымі.

«Барацьба з  немцамі» часцей за ўсё зводзілася да вынішчэння беларусаў, якія служылі ў паліцыі, беларусаў-настаўнікаў, службоўцаў і іх сем'яў. Шэраг жа фармаванняў Арміі Краёвай, нягледзячы на забарону Галоўнага камандавання, пайшлі на таемнае супрацоўніцтва з фашыстамі, якія прапанавалі зброю ў абмен на нейтралітэт і ачышчэнне ад «саветаў» вызначаных раёнаў. З немцамі кантактавалі палявыя камандзіры А.Кшыжаноўскі («Вільк»), Ю.Свіда («Лех») ды іншыя, але найбольш актыўна супрацоўнічалі з імі Ч.Заёнчкоўскі («Рагнер»), А.Пільх («Гура») і З.Шэндзеляж («Лупашка»). Ад гэтых аддзелаў выразна адрозніваўся VІІІ ударны кадравы батальён Баляслава Пясэцкага, сфармаваны пад Варшавай, які вёў у Беларусі актыўныя і паспяховыя баі з немцамі.

План «Вострая Брама», што прадугледжваў вызваленне палякамі Вільні да падыходу Чырвонай Арміі, не ўдаўся. Частка сілаў Арміі Краёвай у ліпені 1944 года была раззброеная войскамі НКВД, іншыя аддзелы з баямі прарываліся на захад, рэшткі іх пайшлі ў падполле. «Акоўцы», звязаныя з немцамі, адступілі за Нёман і Буг. На Беласточчыне аддзелы «Лупашкі» распачалі адкрыты тэрор супраць беларусаў - знішчалі іх сем'ямі, палілі хаты і цэрквы.

Такім чынам, варта адзначыць, што пры ўсіх зменах палітычнага становішча і  тактыкі Арміі Краёвай яе дзейнасць  у Беларусі заўсёды была, як правіла, выразна антыбеларускай, была фактычна працягам іншымі сродкамі «санацыйнай» палітыкі даваеннай Польшчы.

135. Што такое Саюз Беларускіх  Патрыётаў?

Адным са сведчанняў незгасальнай ідэі адраджэння і незалежнасці нашай дзяржавы быў Саюз Беларускіх Патрыётаў - падпольная моладзевая арганізацыя, якая дзейнічала на поўначы Меншчыны і захадзе Віцебшчыны.

Увосень 1944 года, калі фронт ужо адсунуўся да Віслы, у Глыбокім і Паставах былі адчыненыя  педагагічныя вучылішчы. Набіраліся туды хлопцы і дзяўчаты, якія перад тым  у часе фашыстоўскай акупацыі вучыліся ў Пастаўскай настаўніцкай семінарыі або ў беларускіх школах, дзе настаўнікі-энтузіясты вялі патрыятычнае выхаванне - праз урокі беларускай гісторыі і літаратуры, гурткі мастацкай самадзейнасці. Трапляючы ў савецкія педвучылішчы, маладыя людзі сустракалі зусім іншае: варожасць да ўсяго беларускага і татальную русіфікацыю.