Шпаргалка по "Истории Белорусии"

У 1919-1920 гадах  быў кіраўніком Вайскова-дыпламатычнай  місіі БНР у Латвіі ды Эстоніі. Наладзіў дыпламатычныя стасункі беларускага  ўрада з урадамі Ўкраіны, Летувы, Латвіі, Эстоніі ды Фінляндыі, звяртаўся з просьбай аб ваеннай дапамозе да ўрада ЗША. Праводзіў працу па арганізацыі беларускага войска, пошуку сродкаў на яго ўзбраенне. Арганізаваў пераход на службу БНР корпуса С.Булак-Балаховіча. У траўні 1920 года «за выдатную працу на карысць Беларускай Народнай Рэспублікі» атрымаў званне генерал-маёра.

У 1921-1944 гадах  жыў у Латвіі. Дзякуючы К.Езавітаву  беларуская супольнасць тут сталася, бадай, найлепш арганізаванай за межамі БССР. Ён быў намеснікам старшыні таварыства «Бацькаўшчына» ў Латгаліі, ачольваў беларускае выдавецтва, таварыства беларусаў-выбаршчыкаў, беларускіх настаўнікаў, навукова-краязнаўчае. Браў удзел у Пражскай і Берлінскай палітычных канферэнцыях. Рэдагаваў газету «Голас беларуса» і часопіс «Беларуская школа ў Латвіі». За сваю нацыянальную працу чатыры разы арыштоўваўся латвійскімі ўладамі: у 1924, 1930, 1933 і 1935 гадах.

Выпрабаванні  лёсу не вымусілі мужнага генерала здрадзіць абраным ідэалам. У  Другую сусветную вайну ён знаходзіўся  сярод тых, хто спрабаваў выкарыстаць  барацьбу імперыяў-монстраў дзеля адраджэння сапраўды незалежнай беларускай дзяржавы. На Другім Усебеларускім кангрэсе быў абраны ў склад Беларускай Цэнтральнай Рады, у 1945 годзе займаў пасаду вайсковага міністра ва ўрадзе БЦР. Рабіў усё, каб не ператварыць жаўнераў-беларусаў у гарматнае мяса.

Схоплены савецкай вайсковай контрразведкай ў красавіку 1945 года. Паводле афіцыйнай версіі, памёр ад сухотаў 23 траўня 1946 года пад  час следства. Ёсць, аднак, звесткі, што яго пасля жорсткіх катаванняў расстралялі. Па ўспамінах Лявона Случчаніна, які сядзеў тым часам у менскай «амерыканцы», аднаго разу ўначы яго разбудзіў гучны голас: «Вядуць на расстрэл беларускага генерала Езавітава!»

Кастусь Езавітаў напісаў шэраг кніг і артыкулаў  па гісторыі нацыянальна-вызвольнага руху, беларусазнаўстве, ён аўтар арыгінальных пачуццёвых вершаў, укладальнік школьных дапаможнікаў. Меў багаты кнігазбор, падрыхтаваў да друку невядомыя раней творы Максіма Багдановіча. Па сведчаннях сучаснікаў, быў чалавекам надзвычай высокай асабістай маралі, духоўнай чысціні і нацыянальнага гонару.

112. Як дзялілі Беларусь у Берасці,  Маскве і Рызе?

Адразу пасля  прыходу да ўлады бальшавікі пачалі сепаратныя перамовы з немцамі аб міры. Месцам іх правядзення было абранае  Берасце. Паколькі лінія фронту праходзіла па тэрыторыі Беларусі, расейска-германскія перамовы не маглі не турбаваць беларускіх патрыётаў. Гэтае пытанне абмяркоўвалася на Ўсебеларускім кангрэсе, што праходзіў у снежні 1917 года. Быў зроблены запыт кіраўніку расейскай дэлегацыі Л.Троцкаму, які ў адказ запэўніў, што лёс Беларусі не будзе вырашацца без згоды беларусаў. Як мы ведаем, гэта была хлусня.

Бальшавікі  несумленна паводзілі сябе на перамовах, выкарыстоўвалі іх для прапаганды, падбухторвалі нямецкіх салдатаў на «рэвалюцыйныя дзеянні». Урэшце 18 лютага 1918 года немцы пачалі наступленне. Бальшавікам, якія развалілі старую армію, нічога не заставалася, як шукаць замірэння. На пачатку сакавіка ў Берасці быў падпісаны мірны трактат, у выніку чаго пад немцамі апынулася большая частка нашай зямлі. Урад Леніна абавязаўся выплаціць Германіі 6 мільярдаў рублёў кантрыбуцыі, і Беларусь (акупацыйная зона) разглядалася як заклад пад гэтую кантрыбуцыю. Немцы ж паабяцалі бальшавікам, што не прызнаюць новых дзяржаў на тэрыторыі былой Расейскай імперыі. Абодва бакі «шчыра» выконвалі ўзятыя на сябе абавязкі: бальшавікі абдзіралі сялян і ў лік кантрыбуцыі вывозілі ў Нямеччыну збожжа, а ўрад Нямеччыны не прызнаваў Беларускай Народнай Рэспублікі і не даваў ёй арганізаваць сваё войска.

Другі раз  нашу краіну бальшавікі падзялілі з Летувою, якая, дарэчы, сама толькі што выйшла з-пад каланіяльнай залежнасці. Гэта было 12 ліпеня 1920 года. Рыхтуючы наступленне на польскія войскі, што акупавалі Беларусь да Дзвіны і Бярэзіны, урад Леніна падпісаў у Маскве дамову, паводле якой пад юрысдыкцыю Летувіскай рэспублікі перадаваліся нашыя паўночна-заходнія землі: значная частка сучасных Віцебскай, Менскай ды Гарадзенскай абласцей, а таксама Беласточчына і ўся Віленшчына.

Бальшавікі  дайшлі да Віслы, аднак ўсталяваць сваю ўладу ў Польшчы не здолелі. Карыстаючы з патрыятызму польскага народа, Я.Пілсудскі пры дапамозе Антанты арганізаваў контрнаступ і захапіў захад Беларусі. На расейска-польскія мірныя перамовы, якія праходзілі ў Рызе, у кастрычніку 1920 года ад імя Савецкай Беларусі выехаў А.Чарвякоў. Але бальшавіцкія і польскія дыпламаты не пусцілі яго за стол перагавораў. 18 сакавіка 1921 года было падпісанае мірнае пагадненне, паводле якога нашы заходнія землі перадаваліся пад уладу Польшчы.

Гандаль нашымі землямі выклікаў пратэст усёй сведамай беларускай грамадскасці. Якубу Коласу належаць напісаныя тады гнеўныя радкі:

Нас падзялілі... Хто? - Чужаніцы,  
Цёмных дарог махляры.  
К чорту іх межы! К чорту граніцы!  
Нашы тут гоні, бары!

Свой праклён  новым каланізатарам пасылаў і Янка Купала:

Каб таго парвала  
З сэрцам на тры часьці  
І зьвяр'ё збрылося  
Мяса параскрасьці, -  
Хто быў вінаваты  
Нашаму падзелу,  
На кускі парваўшы  
Маці роднай цела.

113. Чаму бальшавікі пайшлі на  стварэнне БССР?

Бальшавікі, хоць і не прызнавалі беларускае нацыі, двойчы стваралі БССР (называлася яна тады ССРБ): 1 студзеня 1919 года і ў канцы ліпеня 1920 года. Першы раз - каб супрацьпаставіць яе Беларускай Народнай Рэспубліцы, якая з'яўлялася рэальным цэнтрам нацыянальна-вызвольнага руху. Аднак праз месяц самі ж камуністы ліквідавалі рэспубліку, разагнаўшы першы беларускі савецкі ўрад на чале са Зміцерам Жылуновічам (літаратурны псеўданім Цішка Гартны). Папярэдне ўсходнія беларускія губерні перадалі ў склад РСФСР. Ленін з гэтай нагоды пісаў: «Рэспубліка - буферная, і патрэбная толькі таму, што мяжуе з іншымі краінамі. Паколькі Смаленская, Віцебская і Магілеўская губерні не мяжуюць з іншымі дзяржавамі - іх можна выключыць». Рэшту тэрыторыі далучылі да Летувы і ўтварылі так званы Літбел (Літоўска-Беларускую ССР) са сталіцай у Вільні. У кіраўніцтве Літбела не аказалася ніводнага беларуса. Ні ў ССРБ, ні ў Літбеле беларуская мова не дапускалася ні ў друку, ні ў дзяржаўным ужытку, не было ніводнае газеты на беларускай мове.

31 ліпеня 1920 года  бальшавікі адрадзілі ССРБ з прапагандысцкімі мэтамі, каб паказаць, што яны прызнаюць права нацый на самавызначэнне на бальшавіцкай палітычнай платформе. Першапачаткова беларуская мова не дапускалася да афіцыйнага ўжытку. Але праз нейкі час пачалася шырокамаштабная палітыка беларусізацыі, каб працоўныя Заходняй Беларусі бачылі тут сваю радзіму і змагаліся за далучэнне да Савецкай Беларусі. Захапіўшыся магчымасцямі працы на роднай ніве і паверыўшы бальшавіцкай прапагандзе, у 20-х гадах у БССР пераехалі выдатныя беларускія дзеячы з-за мяжы: Максім Гарэцкі, Францішак Аляхновіч, Вацлаў Ластоўскі, Аркадзь Смоліч, Аляксандар Цвікевіч, Палута Бадунова ды іншыя. Праз нейкі час усе яны разам з тымі, што бралі ўдзел у стварэнні ССРБ (Усеваладам Ігнатоўскім, Зміцерам Жылуновічам, Аляксандрам Чарвяковым і іншымі), былі знішчаныя сталінскай рэпрэсіўнай машынай.

114. Якія землі былі адабраныя  ад БССР Масквою ў 1919 годзе  і не вернутыя дагэтуль?

Праз паўмесяца  пасля абвяшчэння БССР, 16 студзеня 1919 года, ЦК РКП(б) з удзелам У.І.Леніна пастанавіў «выдзеліць» з БССР Смаленскую, Віцебскую і Магілеўскую губерні, далучыўшы іх да РСФСР, а на тэрыторыі Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губерняў утварыць Літоўска-Беларускую ССР. Такім чынам, БССР фактычна ліквідавалася. Анексія Смаленшчыны, Віцебшчыны і Магілеўшчыны была аформлена на пачатку 1919 года рашэннямі адпаведных губернскіх з'ездаў Саветаў. Пагадзіўся з ёю пад націскам бальшавікоў і І Усебеларускі з'езд Саветаў, які адбыўся на пачатку лютага 1919 года ў Менску. У ліпені 1920 года БССР была абвешчана бальшавікамі другі раз, але толькі ў межах шасці паветаў былой Менскай губерні агульнай плошчай 52,4 тыс. кв.км.

Далі шэсьць паветаў...  
Ну, дзякуй за гэта, -

засталіся з  таго часу ў памяці людзей словы  Янкі Купалы.

На пачатку 20-х гадоў уся ўсходняя Беларусь заставалася ў складзе РСФСР. Толькі ў сакавіку 1924 года ў адказ на настойлівыя патрабаванні ўрада БССР Усерасейскі ЦВК прыняў пастанову аб перадачы Беларусі шэрагу паветаў Віцебскай, Смаленскай і Гомельскай губерняў (Полацкага, Віцебскага, Гарадоцкага, Магілеўскага, Горацкага, Рагачоўскага, Быхаўскага, Клімавіцкага, Чавускага, паловы Амсціслаўскага). У снежні 1926 года да БССР былі далучаныя Гомельскі і Рэчыцкі паветы. Аднак і пасля гэтага ў складзе РСФСР засталіся значныя тэрыторыі Віцебшчыны, Смаленшчыны і Браншчыны з беларускім насельніцтвам. Не вернутыя яны Беларусі да сённяшняга дня.

115. Дзе ў Беларусі былі арганізаваныя  паўстанні супраць камуністаў?

Як вядома, паводле Берасцейскай мірнай дамовы, з сакавіка да верасня 1918 года пад уладай бальшавікоў заставалася толькі частка беларускіх земляў: Смаленшчына, усходнія паветы Магілеўскай ды паўночна-ўсходнія Віцебскай губерняў. Тут камуністы праводзілі так званую «продовольственную развёрстку» (адбіралі ў сялян практычна ўсё збожжа). Гэта выклікала сялянскія паўстанні ў Аршанскім, Віцебскім, Горацкім, Клімавіцкім, Амсціслаўскім, Полацкім, Сенненскім ды Чэрыкаўскім паветах. У Сянно на чале паўстанцаў стаяў будучы народны камісар земляробства БССР Зміцер Прышчэпаў. Сенненскія ды аршанскія паўстанцы на пэўны час узялі ў свае рукі ўладу ў гэтых паветах.

Пасля адыходу  немцаў (верасень-лістапад 1918 года) бальшавікі захапілі цэнтральную частку Беларусі. Яны па-ранейшаму абдзіралі сялян. У лістападзе супраць іх улады  паўстаў Вяліжскі павет. Нягледзячы на тое, што Вяліжскае паўстанне было стыхійнае, у ім удзельнічалі дзесяткі тысяч чалавек. Яно ахапіла амаль усю Віцебскую губерню, перакінулася ў сумежныя часткі Смаленшчыны (Парэцкае паўстанне) і Пскоўшчыны. У сакавіку-красавіку 1919 года паўстанні прайшлі ў ваколіцах Гомеля, Кармы, Рагачова, Рэчыцы, Нясвіжа, Міра, Слуцка, Старобіна ды іншых мястэчак.

Антыбальшавіцкія  паўстанні ўспыхнулі і ў 1920 годзе. Найбольшыя з іх Койданаўскае ды асабліва Слуцкае. У ліпені 4 дні трымалася  Койданаўская Незалежная Рэспубліка. У лістападзе-снежні Рада Случчыны, узначаленая беларускімі сацыялістамі-рэвалюцыянерамі, узняла 10 тысяч чалавек, арганізавала іх у два палкі. Цэлы месяц паўстанцы трымалі ўладу Беларускай Народнай Рэспублікі ў 15 валасцях.

Узброены супраціў бальшавікам аказваўся і пазней, у перыяд калектывізацыі. У 1930 годзе, напрыклад, паўсталі сяляне Бешанковіцкага раёна, якія з сякерамі і віламі пайшлі супроць кулямётаў. У літаратуры згадваецца і Лепельскае паўстанне «аднаасобнікаў», дэталі якога нам дасюль невядомыя, бо савецкі друк наўмысна замоўчваў народныя выступленні.

Як бачна, беларускі  народ не пакорліва і тым больш  не з радасцю, як сцвярджала камуністычная  прапаганда, прымаў іхную ўладу, а  паўсюль аказваў пасіўны ці адкрыты  супраціў.

116. За што ваяваў Станіслаў  Булак-Булаховіч?

Яшчэ пры  жыцці генерал Станіслаў Булак-Балаховіч (1883-1939) стаў легендай. Яго, абаронцу сялянскіх  інтарэсаў, ужо ў маладыя гады называлі «бацькам». Як сведамы антыкамуніст С.Булак-Балаховіч ваяваў у арміях розных дзяржаваў. Ён узначальваў корпус генерала Юдзеніча ў 1919 годзе. Яго Беларускі аддзел удзельнічаў у баях супроць Палескай групы Чырвонай арміі пад час расейска-польскай вайны. А калі ў Рызе пачалася ганебная польска-расейская змова супраць Беларусі, генерал зрабіў свой выбар. Яго армія ў верасні 1920 года пачала сваю вайну (якую можна назваць беларуска-расейскай), за вызваленне Беларусі ад бальшавікоў.

Ягоныя сілы на пачатку наступлення налічвалі  блізу 20 тысяч шабляў і штыхоў. А  ў сярэдзіне лістапада, як сведчыў на З'ездзе Случчыны стрыечны брат генерала Язэп Балаховіч, у войску было ўжо каля 60 тысяч чалавек.

6 лістапада  1920 года балахоўцы перайшлі ў  наступ па абодвух берагах  Прыпяці. 8 лістапада ўзялі Петрыкаў, выбіўшы з горада часціны 10-й  дывізіі чырвоных. Цэнтрам ваеннай і палітычнай дзейнасці С.Булак-Балаховіча стаў Мазыр, адбіты ў бальшавікоў 10 лістапада. У гэты ж дзень балахоўцы вызвалілі Каленкавічы (цяпер Калінкавічы). Далей беларуская армія працягвала наступаць на Оўруч і Чарнобыль, а левым крылом - на Рэчыцу, якую жаўнеры Балаховіча занялі раніцою 17 лістапада.

С.Булак-Балаховіч  не толькі ваяваў, ён спрабаваў увасобіць  у жыццё ідэю беларускай дзяржаўнасці. Пры канцы верасня 1920 года ўзнік  Беларускі Палітычны Камітэт  на чале з Вячаславам Адамовічам-старэйшым. Гэты камітэт звярнуўся да генерала з лістом, у якім выказаў упэўненасць, што яго «армія прынясе Беларусі сапраўдную вольнасць і магчымасць стварэння свайго дзяржаўнага быту». Заняўшы Мазыр, С.Булак-Балаховіч абвясціў сябе «начальнікам Беларускай Дзяржавы». Цывільную ўладу перадаў сябрам Беларускага Палітычнага Камітэта, якія прыбылі з Варшавы ў Мазыр. Былі нават выдадзеныя паштовыя маркі. На месцы спрабавалі ўтварыць органы самакіравання.

Але цывільная  праца працягвалася вельмі нядоўга. У ходзе ваенных дзеянняў настаў пералом. Разгром у Крыме галоўных сілаў генерала Ўрангеля дазволіў камандаванню Чырвонай арміі перакінуць у Беларусь значныя падмацаванні. Пад іх націскам пачаўся адыход войска Булак-Балаховіча. 2-я пяхотная дывізія нашых жаўнераў упарта абараняла Мазыр, але 20 лістапада 1920 года вымушана была пакінуць горад. Нягледзячы на вялікія страты, асноўная частка беларускай арміі прабралася праз заслоны 33-й кубанскай казацкай дывізіі, амаль знішчыўшы яе, і 24 лістапада фарсіравала раку Пціч. 26 лістапада рэшткі войска генерала Булак-Балаховіча выйшлі праз Жыткавічы на польскі бок і былі раззброеныя.

У наступныя  гады генерал працягваў барацьбу з бальшавікамі, фармаваў партызанскія аддзелы і накіроўваў іх на тэрыторыю  Савецкай Беларусі. Да канца жыцця ён заставаўся на антыкамуністычных і антыфашысцкіх пазіцыях. Загінуў Станіслаў Булак-Булаховіч у верасні 1939 года, пад час абароны Варшавы ад нямецкіх захопнікаў.

117. Што такое Слуцкі збройны  чын?

Увосень 1920 года, калі Расея і Польшча падпісалі замірэнне, вызначаная дэмаркацыйная лінія Кіевічы-Лань і нейтральная зона паўз яе прайшлі праз Случчыну. Варта адзначыць, што Случчына была адной з найбагацейшых і найбольш нацыянальна сведамай беларускай правінцыяй. Тут традыцыйна існаваў моцны асяродак нацыянальна-вызвольнага руху.

Гэты час  міжуладдзя, калі палякі адступілі, а  расейцы яшчэ не прыйшлі, беларускія дзеячы ў Слуцку выкарысталі для  арганізацыі змагання за самастойную  Беларусь, за ўсталяванне ўлады Беларускае Народнае Рэспублікі, абвешчанай у сакавіку 1918 года.

14 лістапада  1920 года быў скліканы з'езд  Случчыны, які праходзіў у доме  Э.Вайніловіча. З'езд выбраў часовы  ўрад - Раду Случчыны на чале  з Уладзімірам Пракулевічам і  пастанавіў распачаць збройнае  змаганне супраць чужынцаў. Рада пачала стварэнне вайсковых фармаванняў, была аб'яўленая мабілізацыя, якая прайшла вельмі актыўна сярод насельніцтва Слуцкага павета - Цімкавічаў, Капыля, Семежава, Грозава і іх ваколіцаў. У кароткім часе сабралася блізу 10 000 чалавек. Беларускія жанчыны з Горадні прыслалі для случакоў сцяг з прыгожа вышытаю «Пагоняю» і надпісам: «Тым, што пайшлі паміраць, каб жыла Бацькаўшчына».