Шпаргалка по "Истории Белорусии"

С.Косаў меў  рэдкі талент пісьменніка-палеміста. У сваіх творах ён бараніў асветніцкую  дзейнасць настаўнікаў-наватараў, заглыбляўся  ў гісторыю, раскрываючы характар шматвяковых дачыненняў паміж усходнеславянскімі мітрапалітамі і канстанцінопальскімі патрыярхамі, развязваў заблытанае пытанне пра час хрышчэння беларускіх і ўсіх славянскіх земляў. Быў ён і выдатным багасловам: адным з першых найбольш поўна і ўсебакова паказаў адрозненні дагматычнага вучэння Ўсходняй царквы ад рэлігійных дактрын арыянаў, кальвіністаў і лютаранаў, распрацаваў нормы хрысціянскай маралі і этыкі датычна ўмоваў грамадскага жыцця ХVІІ стагоддзя.

Як найвышэйшы духоўны пастыр С.Косаў зрабіў вельмі шмат для асветы беларускага народа, развіцця пісьменства і кнігадруку. Пад яго апекай і пільным наглядам дзейнічалі навучальныя ўстановы, працавалі манастырскія скрыпторыумы і друкарні. Мітрапаліт спрыяў падрыхтоўцы шэрагу куцеінскіх кнігадрукаў (Трыфалагіён, 1647; Дыёптра, 1651, 1654; Псалтыр, 1650; Новы Запавет з Псалтыром, 1652; Буквар, 1653; Лексікон, 1653), выданняў Магілеўскай друкарні (Буквар, 1648 і 1649), а таксама Віленскай брацкай друкарні (Малітоўнік, 1652; Буквар, 1652).

На працягу ўсяго жыцця Сільвестар Косаў заставаўся не толькі добрасумленным хрысціянінам, але й самаахвярным патрыётам Бацькаўшчыны. У гэтым ён і сёння - прыклад для праваслаўных герархаў Беларусі. У сярэдзіне ХVІІ стагоддзя С.Косаў паўстаў супраць памкненняў маскоўскіх свецкіх і царкоўных уладаў падпарадкаваць сабе нашу мітраполію. Шмат аб чым гаворыць і той факт, што мітрапаліт адкрыта асудзіў тагачасную агрэсію Масквы, адным з першых выкрыў дэмагогію «единения трех славянских народов», за якой хаваліся звычайная хлусня ды прага чужога дабра.

 

79. Ці былі ў Беларусі казакі?

 

Слова казак  цюрцкага паходжання. Па-турэцку яно  азначае «разбойнік», а на мове полаўцаў - «вартавы». У славянскіх жа мовах  так называлі вольнага чалавека, зуха. Казацтва з'явілася ў ХV стагоддзі ў нізавіне Дняпра, на свабоднай, нічыйнай зямлі - гэтак званым Дзікім полі. У пошуках лепшага жыцця сюды збягалася нямала сялянаў, бедных месцічаў не толькі з Украіны, але і з Беларусі ды іншых, больш аддаленых земляў, а таксама авантурнікі і проста злачынцы, якія хаваліся ад дзяржаўных уладаў. Дзеля абароны ад ардынцаў яны арганізоўваліся на вайсковы лад, а неўзабаве і самі распачалі рабаўнічыя набегі на туркаў і татараў.

Як добрых ваяўнікоў казакоў ахвотна наймалі  на службу князі і магнаты. Яны  служылі ў гарадах і замках, асабліва на ўскраіне нашай дзяржавы. У часе цяжкой абарончай вайны з Маскоўскім царствам гаспадар Жыгімонт Аўгуст афіцыйна прыняў пэўную колькасць запарожскіх казакоў на дзяржаўную службу. Так з'явіліся рэестравыя казакі, званыя ў дакументах Запарожскім, або Нізавым, войскам.

У Расеі казацтва з'явілася ў ХVІ стагоддзі і  арганізавалася, праўдападобна, паводле  ўзору дняпроўскіх ватагаў (перш данское, потым волжскае, яіцкае, церацкае, сібірскае).

Беларускіх  жа казакоў не было. Існавалі толькі вайсковыя фармаванні казацкага тыпу, якія ўзніклі ва ўзброеных сілах Вялікага Княства Літоўскага ў ХVІ стагоддзі. Гэта былі аддзелы конніцы, узброеныя «па-казацку». Звычайна яны мелі панцыр, прылбіцу, сагайдак (лук з калчанам), шаблю, рагаціну. З ХVІІ стагоддзя, каб не блытаць з украінскімі казакамі, іх часта называлі панцырнымі.

Гэтакім парадкам, вайсковая казацкая арганізацыя  была народжаная спецыфічнымі ўмовамі - вольным, бязлюдным стэпам і заўсёднай  небяспекай. Беларусь жа здавён была заселеная сталым жыхарствам, мела густую сетку гарадоў і мястэчкаў, жыла «па-старыне». Казацтва тут проста не магло з'явіцца. (Асобны выпадак - «беларускі» полк Канстанціна Паклонскага, фармаванне якога ў 1654 годзе было інспіраванае маскоўскай акупацыйнай уладаю і не было добраахвотным. Да таго ж, трываў ён нядоўга: калі гэты полк распачаў дзеянні супраць акупантаў, царскія ўлады зліквідавалі яго.)

Ад казакоў  беларусы шмат нацярпеліся. У 1595 годзе - ад Налівайкі, які паліў Магілеў  і без літасці выразаў яго  жыхароў, у 1602-1603 гадах - ад Дубіны, загон якога, вяртаючыся на Ўкраіну, шкоду чыніў «горш за ліхіх непрыяцеляў або злых татараў». Баючыся казацкіх наездаў, беларускія месцічы трымалі зброю напагатове. Прыкладам, як толькі магілеўцы ў 1618 годзе пачулі, што ў Падняпроўе прыйшлі казакі атамана Сумы, яны адразу ж выставілі на гарадскія валы гарматы.

Яшчэ ў 1648-1649 гадах сярод кіраўніцтва казацкай старшыны Запарожскага войска паўстала ідэя інкарпарацыі ўсходняй часткі Беларусі ў склад казацкай дзяржавы. З гэтаю мэтай Багдан Хмяльніцкі засылаў сюды казацкія загоны, каб падбухторваць сялянаў, рабаваць гарады, паступова далучаючы беларускія паветы. Пасля 1654 года, калі на Пераяслаўскай радзе Ўкраіна была задзіночаная з Маскоўскім царствам, гэтая палітыка стала па сутнасці прамаскоўскай.

Такім чынам, казацтва - чужая для Беларусі з'ява.

80. Хто такі Андрэй Баболя?

 

Гэта адзін  з святых, якога найбольш шануюць  беларусы-каталікі і вуніяты. Нарадзіўся ён ў 1591 годзе. Паходзіў з старажытнага беларускага шляхоцкага роду. Бацькі, імкнучыся даць сыну каталіцкае выхаванне і добрую адукацыю, накіравалі яго ў езуіцкую школу. Пасля заканчэння школы Андрэй Баболя наважыўся і надалей звязаць свой лёс з Таварыствам Ісуса і таму папрасіў прыняць яго ў Ордэн езуітаў Літоўскай правінцыі. Пад час вучобы ў езуіцкіх калегіуме ды акадэміі ў Вільні добра авалодаў прадметамі філасофска-тэалагічнага цыклу, што пазней вельмі дапамагала яму ў прапаведніцкай працы, дазваляла выходзіць пераможцам у нярэдкіх на той час тэалагічных дыспутах.

Святарства Андрэй Баболя атрымаў у 1622 годзе з рук віленскага біскупа Астафея Валовіча. Працаваў у Вільні, Нясвіжы, Бабруйску, Пінску. Ад 1643 года кіраваў навучаннем у  Пінскім езуіцкім калегіуме. Высокі ровень адукацыі, што даваў калегіум, вабіў не толькі каталіцкую моладзь. Нават праваслаўная шляхта часта аддавала сваіх дзяцей вучыцца да езуітаў. Самааддана і шчыра працаваў А.Баболя на ніве прапаганды каталіцкае веры, за што яго назвалі «пінскім апосталам».

Знаходжанне Андрэя Баболі на Палессі прыпала на гады вялікіх пагрозаў вуніяцкай царкве, прыхільнікам якой ён быў. Пад час аднаго з казацкіх наездаў на Піншчыну А.Баболя быў схоплены. У мястэчку Янаў (цяпер горад Іванава) казакі ўчынілі з яго крывавыя здзекі, прымушаючы вырачыся каталіцкае веры. Выразалі на яго скуры арнат і тансуру. Жудасныя катаванні доўжыліся блізу дзвюх гадзінаў. Адбывалася тое 16 траўня 1657 года (гэтая дата пазней стала днём ушанавання памяці пакутніка).

У 1853 годзе  папа Пій ІХ абвясціў Андрэя Баболю Багаславёным, а з 1938 года, згодна з дэкрэтам папы Пія ХІ, каталіцкі касцёл вызнае Андрэя Баболю за святога. Ягоныя мошчы ў розныя часы знаходзіліся ў Пінску, Полацку, Маскве, Рыме. Цяпер яны захоўваюцца ў Варшаве.

81. Што такое «лібэрум вета»?

 

Лібэрум вета (у перакладзе з лаціны азначае «свабода забароны») - гэта права кожнага пасла (дэпутата) супольнага Сойму Вялікага Княства Літоўскага і Польскага Каралеўства выказаць нязгоду з той ці іншай пастановай, і гэтага было дастаткова, каб адхіліць яе, нават калі ўсе астатнія дэпутаты прагаласавалі «за». Такім чынам аднаму дэпутату дазвалялася сарваць работу ўсяго Сойму.

Упершыню такое  здарылася ў 1652 годзе, і з таго часу да 1764 года (калі былі ўведзеныя  частковыя абмежаванні правоў шляхты) з 55 соймаў было сарвана 48. Шляхта лічыла «лібэрум вета» адным з галоўных сваіх набыткаў. Але на справе яно ў значнай ступені спрычынялася да праяваў палітычнай анархіі, прыкметна паралізавала дзяржаўную ўладу. Гэтым часта карысталіся суседнія дзяржавы (Расея, Аўстрыя, Прусія), зацікаўленыя ў аслабленні нашага гаспадарства.

Лібэрум вета канчаткова было зліквідаванае Канстытуцыяй 3 траўня 1791 года.

 

82. Якія былі прычыны заняпаду  Вялікага Княства Літоўскага?

 

Падзеі, што  прывялі да глыбокага заняпаду Вялікага Княства Літоўскага, пачаліся ў сярэдзіне ХVІІ стагоддзя. У 1654 годзе Маскоўская дзяржава, ажыццяўляючы свае даўныя планы захопу Беларусі, распачала пад сцягам абароны адзінаверцаў чарговую вайну. За 13 гадоў гэтай страшэннай вайны ў выніку баявых дзеянняў і акупацыйнай палітыкі маскоўскіх уладаў (дзікія спусташэнні, гвалт, масавы вывад людзей у няволю) краіна была ўвергнутая ў катастрафічны стан.

Бадай, ніводны  народ Эўропы не перажываў гэтакага дэмаграфічнага рэгрэсу, як беларусы: з 2,9 мільёнаў даваеннага жыхарства  ацалела толькі каля 1 мільёна 350 тысяч. Ва ўсходніх і паўночных паветах Беларусі не засталося і трэці насельніцтва. Гаспадарка краіны апынулася ў жудасным стане, а для аднаўлення яе не ставала ні людзей, ні сродкаў. Пусткаю ляжала палова ранейшага ворыва. На Віцебшчыне ды Амсціслаўшчыне закінутымі былі ледзьве не ўсе землі.

Зруйнаваная Беларусь не паспела акрыяць, як зноўку, на самым пачатку ХVІІІ стагоддзя, стала пабаявішчам чарговай вайны, цяпер ужо Расеі са Швецыяй. Паўночная  вайна 1700-1721 гадоў забрала яшчэ блізу 800 тысяч жыццяў беларусаў. Ізноў пуставалі ворыўныя землі, стаялі разбураныя і бязлюдныя гарады, дзічэлі і зарасталі лесам вёскі. Вытворчыя сілы нашае краіны былі такім чынам зведзеныя на нішто.

У тым становішчы глыбокі заняпад ахапіў усе сферы  жыцця. Абвастрыліся міжканфесійныя канфлікты. Да таго ж наша праваслаўная царква дыскрэдытавала сябе супрацоўніцтвам з акупантамі. З другога боку, узмацняліся працэсы апалячвання, якія ішлі праз наш каталіцкі касцёл, што падпаў да таго часу пад моцныя польскія ўплывы і быў фактычна паланізаваны.

Акрамя таго, нутраны разлад у краіне паглыбляўся  ў выніку абсалютызацыі «шляхоцкіх вольнасцяў», якія жывілі палітычную анархію. Замест таго каб ратаваць знясіленую дзяржаву, магнаты і шляхта зрывалі  Соймы, стваралі палітычныя групоўкі ды ваявалі паміж сабою.

Усё гэта і  спрычынілася да заняпаду, а пазней і страты нашае дзяржаўнасці.

 

83. Якая роля ў нашай гісторыі  належыць Пятру І?

 

На пачатку  ХVІІІ стагоддзя, у часы Паўночнай  вайны, Беларусь зноў, у каторы ўжо  раз, зрабілася тэатрам ваенных дзеянняў. Вялікі князь літоўскі і кароль польскі, немец з паходжання Аўгуст ІІ дзеля сваіх дынастычных інтарэсаў стаў у гэтай вайне, якую Расея вяла са Швецыяй, хаўруснікам Пятра І. Частка ж беларускіх магнатаў незалежніцкага кірунку на чале з Сапегамі падтрымала шведскага караля Карла ХІІ і дапамагала яму войскам і грашыма.

Пётр І паслаў у Беларусь 70-тысячнае войска. Каб  пазбавіць шведаў правіянту і  фуражу, расейцы выпальвалі беларускія вёскі і рабавалі гарады. Яны паводзілі  сябе на нашай зямлі не як саюзнікі, а як сапраўдныя захопнікі.

У чэрвені 1705 года расейскі імператар прыехаў  у Полацак. У кафедральным Сафійскім  саборы ён з Меншыкавым ды іншымі прыдворнымі  ўласнаручна ўчыніў нечуванае злачынства: тут былі закатаваныя і забітыя  пяцёра вуніяцкіх святароў і манахаў. Найстаражытнейшы беларускі храм Святой Сафіі цар зрабіў парахавым сховішчам. Напярэдадні адыходу расейцаў з горада, 1 траўня 1710 года, порах узарвалі, і сабор ператварыўся ў руіны.

Расейскія войскі вызначыліся жорсткасцю ды рабункамі і ў іншых беларускіх гарадах. Чорныя ўспаміны засталіся ад «саюзнікаў» у Магілеве. Горад, які лічыўся тады адным з найпрыгажэйшых местаў Эўропы, быў зрабаваны і выпалены дашчэнту. На загад Пятра І казакі спалілі і Віцебск. Згарэлі замкі, ратуша, крамы, 4 касцёлы, 12 цэркваў. Менавіта Пётр І загадаў знішчыць замак у Смалянах пад Воршай, руіны якога і сёння нагадваюць нам пра тое злачынства. У Менску царская кавалерыя разам з казакамі і калмыкамі абчысціла вуніяцкі кляштар Святой Тройцы, Святадухаўскую царкву на Высокім рынку ды іншыя вуніяцкія і праваслаўныя манастыры і храмы. Менскае праваслаўнае брацтва заклікала месцічаў да зброі, і на Нямізе нашы продкі далі адпор расейскім зладзеям.

Падзеі Паўночнай  вайны, гаспадаранне на нашай зямлі  расейцаў, звязаныя з гэтым эпідэміі і голад сталіся сапраўдным няшчасцем для Беларусі. За тыя гады беларускі народ паменшаў амаль на траціну - блізу на 800 тысяч чалавек.

Пад час царавання  Пятра І нібыта дзеля абароны  рэлігійных правоў насельніцтва пачалося актыўнае ўмяшанне Расеі ў нутраныя справы Вялікага Княства. З 1717 года Пётр І фактычна кантраляваў колькасны склад нашага войска. Ён дамогся па сутнасці і падпарадкавання праваслаўнай царквы Беларусі маскоўскай патрыярхіі.

Такім чынам, як сведчаць факты, роля Пятра І у беларускай гісторыі бясспрэчна адмоўная, бо ён доўгі час бязлітасна рабаваў нашыя землі і шмат у чым спрычыніўся да заняпаду беларускае дзяржаўнасці.

84. Хто такі Тадэвуш Рэйтан?

 

У жніўні 1772 года манархі трох суседніх дзяржаваў - Расеі, Прусіі ды Аўстрыі, скарыстаўшыся з заняпаду і нутраных міжусобіц, што скаланалі Рэч Паспалітую Абодвух Народаў, дамовіліся паміж сабою аб першым падзеле яе тэрыторыі. 18 верасня таго ж года яны давялі да ведама ўладаў Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага, што факт падзелу адбыўся. Да Расейскай імперыі далучаліся ўсходнія беларускія землі з Полацкам, Віцебскам і Магілевам. Акупанты запатрабавалі склікання надзвычайнага Сойму, каб фармальна пацвердзіць «законнасць» сваіх захопаў, заснаваных нібыта «на гісторыі і праве».

19 красавіка  1773 года ў Варшаве распачаў  працу вальны Сойм Рэчы Паспалітай, які пазней атрымаў назоў «падзельнага».  Краіны-захопніцы разлічвалі не  толькі на сваю вайсковую сілу  і слабасць Рэчы Паспалітай. Выкарыстоўваючы  пагрозы, шантаж і подкуп, яны дамагліся перавагі на Сойме згодніцка-прадажнай бальшыні на чале з кухмістрам польскім А.Панінскім.

Быў распрацаваны і адпаведны сцэнар Сойму: перад  яго пачаткам з ліку здраднікаў утваралася «канфедэрацыя» (гэтак даўней называўся  часовы вайскова-палітычны хаўрус шляхты), што рабіла немагчымым ужыванне пасламі (г.зн. дэпутатамі) права «лібэрум вета», каб заблакаваць прыняцце ўмоваў захопнікаў. Маршалкам канфедэрацыі і Сойму павінны быў стаць Панінскі, марыянетка расейскага пасольства.