Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

Б±рыштаѓы карнезді нар пештіњ ќуысында ќаз  мойын жез шєугім; пештіњ алдында  ‰лкен жез шылапшын. Тµрдегі кµлденењ сырыќта ќызыл ала тек жайнамаз, екі с‰лгі. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 262б)

Осында  бір жаман ‰йі бар екен... мені µз ‰йіне єкелген жоќ, бір жолдасыныњ ‰йіне т‰сірді. Ноѓай ќатыны, екі-аќ ‰рпік баласы бар екен. Шєй ќайнатты. Бір мезгілде бір ш±бар мат‰шке келіп, ентігіп, с±рланып, ерні дірілдеп есік кµзінде т±ра ќалып еді. Бєрі де ‰н-т‰н жоќ, тµмен ќарады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 289б)

Кімніњ басына к‰н  туса, соны табалауѓа, м±ќатуѓа, одан єрі  батпаќќа батыруѓа ќ±мартып т±рады: табаласа, аяѓымен таптаса, сонда айызы  ќанады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 280б)

Сонымен қатар сипаттау мәні синтаксистік жолмен де берілуі мүмкін. Мысалы, анықтауыш мәнді сөйлемдермен:

Ауыл  к‰ткен сайын, “Ќараѓым, шыраѓым!”  деген сайын єнеугі ауылына таянып келе жатќандаѓы, µзінен-µзі именген, µзін ит тиген астай кµріп жиренген, д‰ниеніњ ќайѓысын бір µзініњ басына орнатќан, µмірге ќол серметкен ќалыњ ой, ауыр сезімдер бірте-бірте алыстап, ‰стін тот басып, ±мытылып бара жатќандай болды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 241б)

Лек-лек  болып ж‰гіріскен ќозы, ойнаќтаѓан бота, желі басында ќ±лын ±стаѓан, бие ќуѓан бала-шаѓа, тезек терген єн салѓан ќыз-келіншек... соларѓа, ќарап, Аќбілек аќырын аяњдап келіп отауына кіреді. ¤зі дєрет алып болѓан соњ, к‰йеуініњ ќолына су ќ±йып, шымылдыќ бауындаѓы кестелі орамалын єперді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 255б)

Сол сияқты лексикалық жолдармен  де беріле алады. Оларды

а) заттың негізгі ерекшелігіне байланысты:

Торшолаќ  кµзіне кµрінгенін к‰йедей соѓа бермегенде, не бітірсін: ‰йірі иесіп ќап  бара ма? Кµп жылќыдан, бос ж‰рістен к‰дер ‰згелі ќашан. Ќ±нан болѓалы  тор шолаќ ќойшыныњ астынан т‰скен жоќ. Б± к‰нде Торшолаќтыњ ќаншаѓа келгенін ж±рт ±мытып та кетті, тек “Торшолаќты” біледі. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 267б)

Сары  далада сары уайым жамылып, Аќбілек  келеді толарсаѓы б±лтылдап. Тышќан аулап к‰йкентай ж‰р, ќыранымсып шыњќылдап. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 179б)

Ќолындаѓы ќамшыѓа, тізгінге ие болмай, ќолбаѓын кие алмай келе жатќаны, К‰лєнніњ ќазаќша ыќшам к‰пі, т‰лкі тымаќ  киіп, атќа ерекше ќаздиып отырып, атын шаужай ќаќтырып аяњдатќаны, жарысќанда таќымы ќозѓалмай, етегі шашырамай, артымыздан жетіп, басып озып, бірдеме деп тісі аќсиып к‰ліп µткені. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 305б)

ә) анықтауыштармен тіркесуіне қарай:  

Б±л аранѓа бес-алты ж‰з жылќы сыйып  кетеді. Теріскейдегі ±зын ќораныњ к‰нгей беті жаѓалай есік, м±ныњ бєрі ќойѓа, т‰йеге, сиырѓа, ботаѓа, тайыншаѓа арнап соѓылѓан бµлек-бµлек мал ќора. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 262-б)

Тіс ќаќпаѓан бала ќойшыны ана ќойшылар “ќолды аяќты бала” кµріп, оѓан-б±ѓан  ж±мсай беруші еді. Ќойтеке де жасынан кµп ж±мсалѓан, кежір бала ѓой. Єйтсе де, тіл алмаса, ‰лкен ќойшылар тоќымаш сыйлап ќоятынын білген соњ, жазѓан Ќойтеке тепењдеп т‰йеге тартты. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 267б)

Ќонаќтардыњ т‰скенін естіген соњ, уездіњ сорпаѓа шыѓарымыз деп ж‰рген, шалбарларыныњ тізесі ќалталанѓан, пенжегініњ артќы етегі жымырлаѓан шолаќ кемесерлер де Тµлегендікіне Мекеден ќажы келгендей аѓылды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 317б)

Жіктеу дегеніміз –  нақты ұстанымдар негізінде жеке зат не құбылыстың өзара байланысын ашу немесе заттар мен құбылыстарды өзара ұқсастықтарына қарай біріктіру. Жіктеу мәні белгілілілік референтінің жоқтығын көрсетеді.

а) заттар мен құбылыстар тегінің ұқсастығына байланысты жіктелуі мүмкін

  Єлдебіреу Ыќањныњ шылым тартќаныныњ осынша сµз ќылѓаны несі дер-ау! Десе жетпегендігі де. М±нда ‰лкен мєн бар. Кµњілді ќына, кµзіњді торта басса, к‰йінсењ, µкінсењ ќайѓыњды ±ѓар, сµзіњді тыњдар жан болмаса, ќайѓыѓа ќарсы т±руѓа ќайратыњ жетпесе, ішке толѓан ќапырыќты шылым, насыбай, апиын, араќ болмаѓанда немен сейілтер едіњ? (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 215б)

Х. ќазаќтары - єрќайсысы  келіп, оны-м±ны айтады: маѓан сµзін  сµйлетпек, мені керегіне жаратпаќ, µздеріне кісі ќып алмаќ, Ќапай меніњ жолдасым болѓанѓа, кµњілдегісін істеп береді деп дємеленеді. Ќазаќтыњ талай былыќ ж±мысы бар. Кімдікі д±рыс, кімдікі теріс екеніне кµз жетпейді. Кімніњ сµзін сµйлерсіњ?.. Келіп отырѓан соњ, тыњдайсыњ. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 302б)

Еті уыздай аппаќ, білектері, сандары оќтаудай ж±п-ж±мыр, мойны ќ±йѓан шамдай, аќ етіне ќара шашы салбырап, ќос алмасы ‰рген торсыќтай делдиіп т±рѓанда, ж±тып ќойѓыњ келеді екен! (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 75б)

ә) заттар мен құбылыстардың  қандай да ұқсастығына байланысты жіктелуі мүмкін.

Аѓаш-аѓаштыњ  саясы топ-топ адам. Ол топта пєремішін  кєрзењкелеп, тєукеншіл самаурынын быќсытќан татар єйелдері де бар; орталарына ќымыз ќойып, ќой сойып, жер ошаќќа еттерін асып шымырлатып жатќан ќазаќ та бар; ќыз ќолтыќтаѓан, г‰л терген орыс та бар; араќ ішкен, мас болѓан, сырнай тартќан, µлењ айтќан орыс, татар да бар. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 284б)

Б±л к‰нде насыбайы, ќалжыњы, ескі сµзі. “Ондай ќыл, м±ндай ќыл” деген ойыны  болмаса, µзге µнерінен ж±рдай боп, дау  ќуып, ет ањдыѓан, екі к‰рек тісінен айырылѓан, саптамасыныњ ќонышы салпылдањќырап кеткен с±ќымдау шал еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 248б)

б) зат не құбылыстың басқа  зат не құбылысқа тән болуы:

Ањшы  бастанып киген брезент сулыѓымыз, мойында ќос ауыз, астымызда ќылан ±рѓан, аѓылшын ертоќымды аттарымыз, артымызда сыњќылдап к‰ліскен ќыздар, мыќырайѓан Жєкімніњ бµксесі ерге сыймай, ќорбиып, пєлтесі тырысып, ‰рген местей ќоќиып, аяѓыныњ басын аттыњ ќолтыѓына тыѓып, атќа отырысы. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 305б)

 в) уақыт ұқсастығы: 

Аттарын єкеліп кейбіреулері байлады. Енді біреулер жаюлы терлігін уќалап, ат ерттеді. Біреулер айырдан айырылып, “ќап ќай  атањныњ аузын ѓана... алып ќойды  екен!” деп жаппай боќтасќа салып  ж‰р. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 70б)

г) локальді (шектік)белгісі:

“Ѓазиз  кµргушіні”, “Баѓдында хал-ахуал  с±расањызды” б± да жазды. Содан кейін  аузына сµз т‰спейді. Сµз самсап-аќ т±р, біраќ ќайсысын жазарын білмеді. Біресе бєрін айтќысы, кµп жазѓысы келеді? біресе єдепті ойлады. Ќанша жазса да, ойдаѓыныњ мыњнан бірін жеткізе алар емес. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 254б)

ғ) орны, мекені:

Аќбілек тєуірлеу ‰йге барѓысы келмеді. Тєуірлеу ‰йдіњ ќатын-ќалашы да тањырќайды: єркім кµржерді  с±рап мазасын  алады; тєуірлеу ‰й сарылтып, жуырда тамаќ та бермейді; ондай ‰йде сыпайы отыру керек. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 186б)

д) өзара қатынасы т.б.:

¤йткені ол Аќмола, Семей, Орал, Бµкей губернелерініњ бєрінде ќызмет етіп, жалпы ќазаќ  жайымен, єр алуан жаѓдайымен, оќыѓандарымен єбден танысып, аќыл ауданы, д‰ние тануы кењейген еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 313б)

Категориялды жағдаяттарда жіктеу морфологиялық және лексикалық құралдардың көмегімен де жүзеге асады.

 

3.3 Белгісіздік мәнін білдіретін жинақтау жағдаяттары

 

Жинақтау мәні белгісіз мәнді зат есімдер арқылы беріледі.

Аќсаќалдыњ  µшті-ќасты кісілерін ќылѓа тізіп, он-он беске апарып, біреуі ‰й –  деп, біреуі – б‰й деп жорыѓанмен, байлаулы т‰йін шыќпады. ¤йткені  біреу партиялыќпен, біреу жекжаттыќпен, біреу алымсаѓы, біреу берімсегі ‰шін, біреу ±рланѓан малы тимегені ‰шін, біреу ќатыны кеткені ‰шін немесе ќатынына, ќызына барѓаны ‰шін, ењ болмаса тілі тигені ‰шін біреуді айыптап, біреуді ќорѓаѓаннан басќа, єркім µз есебін ойлап, б‰йрегі б±рѓаннан басќа, дєл жанашырлыќ ќылып, єділ ќаѓушы, єділ тексеруші жоќ болды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 168б)

Балалар ±йыќтаѓан кезде, Аќбілек мєре  кµйлегін, таза камзолын киіп, ж±пар  исін ањќытып, биќасап, шапанын жамылып, аяѓын ептеп басып, есікті ептеп  ашып, дірілдеп, табалдырыќтан аттады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 258б)

Бұрынғы ерте замандарда адам баласының бұл күнгідей от арба, от кемемен жердің ол шеті мен бұл шетіне айналып шығу қолынан келмеген. Жел кеме, ескекті қайықтарымен үлкенірек теңіздерге шығып жүзейін десе, толқын мен дайылдың олжасы болып, қырылып қалады («Жердің домалақтығы», 382 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Сонымен қатар жинақтау мәні тәуелдік жалғаулы зат есімдермен де беріледі.

Анау  кµлденењ µњшењ ат ќора. К‰нгейдегі ±зын ќора байдыњ ‰йлері: µзі отыратыны  бір басќа, екі ќатынныњ ‰йі екі  басќа, баласыныњ отауы ќонаќ ‰й, малшылардыњ ‰йі, шошала, еттік, астыќхана. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 262б)

Белгісіздік функционалды-семантикалық өрісінің жинақтау жағдаяттарының саны өте аз, олар жалпылау жағдаяттарымен тығыз байланысты болғандықтан, олардың  ара-жігін айыру қиын.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТҮЙІН

 

1. Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы жағдаят сипатымен тығыз байланысты. Мұнда әсіресе сөйлеушінің орын ерекші мәнге ие, себебі айтылымдағы сөйлеуші позициясына байланысты, оның объектіге қатасы, тыңдаушысына қалай әсер етуіне байланысты айтылымдағы белгілілік деңгейі анықталып отырады.
2. Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының мәндері түрлі тілдік бірліктердің көмегімен жасалады. Қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы күрделі құрылымды категория болып табылады. Оған морфологиялық, синтаксистік, лексикалық құралдар жатады. Тілдің түрлі деңгейіне жататын құралдарды бір ғана белгілілік/белгісіздік категориясына қатысты сөз ету тіл фактілерін функционалды тұрғыдан қарастырғанда ғана мүмкін.
3. Қазақ тіліндегі сөздердің тұрақты орын тәртібі, бастауыштың сөйлемнің басында келуі коммуникативті талаптарға сай және сөйлемнің коммуникативті мүшелену сипатына байланысты. Мұнда зат есімдер сілтеу есімдіктерімен тіркесуі мүмкін. Алайда кейде рема сөйлемнің соңында келуі де мүмкін. Мұнда зат есім белгілілік мәнінің атрибутивті референтті қолданысында келуі немесе белгісіздік мәнінің тектік референциясында келуі мүмкін.
4. Белгілілік/белгісіздік мәндері басқа мәндермен тоғысуы мүмкін. Атап айтқанда, сандық, сапалық, посессивтілік, сілтеу, компаративтілік т.с.с. Әсіресе қарым-қатынас жағдаяты (сөйлеуші позициясы, тыңдаушының орны, заттың сөйлесушілерге қаншалықты таныс екендігі) мен сөйлеу нысандарының сипаты басты орын алады.
5. Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының тілдің түрлі деңгейлеріндегі берілу сипатын тексеру нақты жағдаяттарды зерттеуде ауыспалы кезең болып табылады. Бұл - тіл фактілерін функционалды тұрғыдан зерттеудің негізгі мақсаты.
6. Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы тілдің түрлі деңгейлерінде көрініс табады. Атап айтқанда, ол тәуелдік жалғаулары, сілтеу есімдіктері, лексикалық және синтаксистік құралдардың көмегімен беріле алады. Тәуелдік жалғаулары белгілілікті білдіруде кеңінен қолданылса, сілтеу есімдіктері белгіліліктің де, белгісіздіктің де берілуінде қолданылады.

 

 

 

 

 

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы

 

Жұмыс белгілілік/белгісіздік  категориясын функцио-налды грамматика ұстанымдары негізінде зерттеуге  арналған. Ол грамматикалық бірліктер, топ, категорияларды қамтитын грамматикалық категориялдылық ұғымымен тығыз байла-нысты.

Қазақ тілінде белгілілік/белгісіздік  мәселесі ең күрделі, таласы көп мәселелер  қатарына жатады. Бұл категорияны  функционалды грамматика ұстанымдары тұрғысынан қарастырудың мәні зор.

Соңғы кездері функционалды зерттеулерге ерекше мән беріліп  жүр. Осындай мәселелердің бірі –  белгілілік/белгісіздік категориясына  да қатысты. Белгілілік/белгісіздік  категориясын зерттеу айтылым мазмұнымен тығыз байланысты. Ол үшін ең алдымен, белгілілік/белгісіздік категориясының семантикалық белгілерін анықтау, оның берілу жолдарын айқындау, контекст пен коммуникативті міндет сипатын анықтау, белгі-лілік/белгісіздік мәндерін білдіретін тілдік құралдарды анықтау қажет. Осыған байланысты белгілілік/белгісіздік категориясы мен референция теориясының ара қатысын айқындау, белгілілік/белгісіздік категориясы мен мәтін прагматикасының, коммутикативті міндет арақатысын айқындау қажет. Бұл орайда әсіресе белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының қазақ тіліндегі сипатына, айтылым құрамындағы грамматикалық бірліктердің қызметіне ерекше мән берілді.

Белгілілік/белгісіздік  функционалды-семантикалық ка-тегориясын зерттеу барысында нақты қызметке жұмсалған түрлі тілдік құралдарды жүйе ретінде алып, оны функционалды-семантикалық категориясы ретінде қарастырдық. Белгілілік/белгісіздік категориясының ортақ мәндерін анықтау барысында олардың тілдегі көрінісі, берілу жолдары, олардың нақтылық, көптік, тұтастық, жинақтау, жалпылау т.с.с. мәндері айқындалды.

Қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік  функционалды-семантикалық категориясының үлгілері осы мәннің басқа да берілу жолдарын айқындауға мүмкіндік берді. Атап айтқанда, сілтеу есімдіктері  мен тәуелдік жалғауларының қолданысы, сөздердің орын тәртібі сияқты синтаксистік құралдар, лексикалық құралдар анықталды. Аталған категориялар дәстүрлі грамматикада бөлек-бөлек сөз болатын да өзара белгілілік/белгісіздік категориясына байланысты біріктірілмейтін.

Зерттеу барысында қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының берілу жолдарының иерархиясы анықталды. Олардың негізгі көпшілігі есімдіктермен жасалатыны, яғни белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының өрісін сілтеу есімдіктері мен жалпылау, белгісіздік есімдіктері құрайтыны анықталды. Ал белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының перифериясын, шет мүшесін тәуелдік жалғаулары, табыс септігі, көптік жалғаулары, синтаксистік құралдар құрайтыны анықталды.