Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

ә) ілік септігі  аффиксінің түсіп қалуы арқылы:

Қартқожа өзгерді. Бұрынғы соқыр нанымнан, діншілдіктен, ісім ағзамнан тазарды. Елді надан қып  жүрген, құлқынның құлы, өзі надан  қожа-молдалар екенін білді. Бұрынғы жабығу, уайым-қайғының бірі жоқ. Қартқожа талапты, жігерлі, жалынды жігіт болды. Бұрын жуаннан қалай теңдік алудың жөнін біле алмай жүрген Қартқожа енді тап тартысы не екенін білді. Тап тартысына Маркстің көзімен қарап, қазақтың шаруа жайын, өнеркәсібін, өндіру қатынасын зерттейтін болды. Қартқожаның  жалғыз-ақ арыла алмай жүрген нанымы – «Тағдыр». Талай жаны күйіп зарыққанда, Андрей, Қасен, Полидуб сықылды адамдар ұшырап, көз жасын игені, әжесінің аян бергені, төңкеріс боларда, жеңгесін аларда, ақшасынан айрыларда түс әлі де шешусіз. Әлі де пәннен тірек тауып, түсіне алмайды. Тосыннан, қиқудан кездескен талай уақиғаны Қартқожа тағдырға жориды. Қартқожа «Тағдырдың» не екенін ұқсам деп іздеуде.

«Іздесең, табасың» деген нақылды ойында сақтайды (Ж.Аймауытов, Шығ. 141-142 б.)

б) табыс септік жалғауының түсіп қалуы арқылы:

Ашылмаѓан ќауын, жарылмаѓан ж±мыртќа іздейтін баяѓы бейбітшілік шаѓымыз бар ма? Елдіњ не ќымбаты, не асылы ќ±рбан болмай жатыр? – деп Бекболат жолдасын дєлелмен жењбек болды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 234б).

Кешке таман ќанжыѓаларына ќатарлап ќаз, ‰йрек байланып, бедеу мініп, ќаршыѓа ±стаѓан к‰йеулері келе жатќанда, Аќбілек аќ отаудыњ жанында ќарап т±рады... (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 234б).

Маѓан жолыќпай ма? – деді де: - Жоќ, жоќ, болмайды екен, - деп, µзін-µзі тоќтатты. Аќберген бір т‰рлі жылы кµрініп кетті; µйткені ол жарынан хат єкелді ѓой. Кµргісі келсе де, басы ќаралы екенін, жолыѓу жењілдік болатынын ойлады: - Енді ќайтеміз? – деді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. 1- том 314б)

Септік тұлғаларының түсірілуі үнемдеу заңына, сөздің айқындылығына, белгілі нәрсенің айтылмай түсіріліп қалуына, актуалсыздану  құбылысына, десемантизация құбылыстарына  байланысты. 

А.Омарова «жалпы мағыналы объекті нақты мағынаға көшсе, ол объектіні қосымшалы табыс септігі білдіретінін  (мысалы, мына кітапты оқы, ертеңгі сабақты дайында, биыл егінді ерте сал, ана егінді ор, мына пианиноны тарт... ), бұл объектінің жалпылық мәнінен жекелік мәнге көшуімен байланысты екенін айта келіп: «Деректі зат атаулары қимылдың объектісі қызметінде нөлдік тұлғада қолданылатыны анықталды.  Объектінің келешек мағынасында дерексіз мәнді зат есімдер  табыс септігінің ауыспалы нөлдік морфемасымен, нөлдік тұлғада қолданылады.  Мысалы, үміт білдір, ақыл бер, жәрдем көрсет, айла жаса, тілек тіле, үлгі көрсет, тәрбие бер, наз айт, қызық көр, салмақ сал, жауап бер, ырыс бақ....   /**, 174/», – дейді.  

Сондай-ақ табыс септігінің нөлдік тұлғасы ойды, қысқа айтуға да қызмет етеді.  Ол сөйлеуде, оқуда уақытты үнемдейді, жазуда орынды үнемдейді және түсінуді жеңілдетеді. Тілдің дамуында да ол заңдылық үлкен қызмет атқарған.  Міне, тілдің тарихи дамуында да, тілдің күнделік қолданысында да үлкен қызмет атқаратынын ықшамдау заңдылығының талабына сай табыс септігінің нөлдік тұлғасы қызмет етеді. Бұл екінші жағынан, стильге де байланысты, өйткені ол сөйлеуге көркемдік мәнерлілік беріп, түсінуді жеңілдетеді.  Демек, табыс септігінің нөлдік тұлғасының стильдік қызметі де бар /**, 179/.   

в) белгісіздік, болымсыздық есімдіктерінің қолданылуы арқылы:

Бєрін де осындай ќуанышты, баќытты болса  екен дейді. Ешкімді ренжітетін, ешкімге жамандыќ ойлайтын т‰рі жоќ.“Неге пысады?” деп ќойшыныњ ќоњырайѓанын да жарастыќты кµрді. “Ќайтсін паќыр! Шаршап келеді ѓой!...” деп ойлады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 257б)

Жењіл-саяќ біреу килігіп, бозбаламен жыртыњдаѓанын кµрсе, одан µлгені артыќ ќой. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 247б).

Кµп к‰ліп жатќанда, біреу сазарып отырса, оныњ жаны ж±мбаќ ќой. Кµп м±њайып отырѓанда, біреу к‰ліп отырса, оныњ жаны ж±мбаќ ќой. Кµп м±њайып отырѓанда, біреу к‰ліп отырса, оныњ ажары да кµњілді б±рмаќ ќой. Ж±мбаќ нєрсе адамды ќ±штар ќылмаќ ќой. Ќарќылдасќан, ќайѓысыз, ќамсыз кµп орыс ортасындаѓы ќара м±рттыњ лебі де Аќбілекке ж±мбаќ болып кµрінді (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 247б).

Арутюнова Н.Д. белгісіздік  мәнін білдіретін есімдіктердің  күн санап көбейіп келе жатқанын айтады: «Важно подчеркнуть, что в ходе эволюции русского языка возможности выражения значения неопределенности расширились и их употребление возрастала по своей частотности. Напротив, числа местоимений со значением определенности постепенно сокращалось. /45, 814-815 б./Сәрсембаева

г) деген көмекші етістігінің қатысуымен: Естай деген бір жарамсаќ таз ќойшы бар еді. Байына жаѓынам деп, сол иттіњ б‰лдіргені. Шабанбай екі ќой, екі киім аќымды шыѓарда бермей ќалды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 154б).

Єйел  деген жарыќтыќ µмірі таусылмайтын , адамды жалыќтырмайтын ќызыќ єњгіме ѓой. Єсіресе біздіњ “Екі єуейі” єйелдіњ єњгімесіне жалыќќан бар ма? Ауыздарынан сілекейі кµздерінен жасы аќќанша к‰лісіп мєз-мєрам болды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 235б)

ғ) екен көмекші етістігінің қатысуымен: Аќбілек жања шешесіне кµз ќырын салды. Кµзі тікшіген, ж±ќа ќабаќ ќаймаќ ерін, тањќы м±рын, тымырайѓан, ќайќањдау, ќара с±р адам екен. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 273б)

Белгілілік мәнді зат  есімнің денотаты ретінде осыған ұқсас басқа заттардан ерекшеленетін  нақты зат, нәрсе қолданылады. Мұнда  ұғым сөйлеу әрекетіне қатысушылардың екеуіне де – сөйлеушіге де, тыңдаушыға да белгілі болуы керек. Белгісіздік мәнді зат есімнің денотаты басқа заттардың ішінен ерекшеленбейтін, белгісіз зат болып табылады. Тыңдаушы затты осыған ұқсайтын басқа заттармен салыстырмайды. Себебі  ол олардың арасында қандай ұқсастық барын да білмейді. Белгісіз мәнде қолданылған зат есім оқыс, аяқасты, жаңа, тосын осы жағдаятта ғана пайда болған затты білдіреді.

Кешке бір кекселеу ќазаќ  ќатыны келді. Бєйке деген бір  мелисенердіњ шешесімін деді. Отырѓан соњ: - Жаушы боп кеп отырмын, - деді. Менімен жаќын болѓысы кеп (маѓан тигісі кеп), пєленше деген байдыњ ќызы жіберіпті. К‰йеуін менсінбей, ќаладаѓы Єбікен деген учитель аѓасыныњ ‰йіне келіп жатќан. Жасыраќ аќ ш±наќ ќыз еді... лаќ секілді. Єлде Єбікенніњ маѓан ќатын алу туралы сµйлей беретіні: µз ќарындасын бергісі келді ме екен?.. Єлгі ќатынныњ сµзіне сенер-сенбесімді білмедім. Х-ныњ бір ќулыѓы ма деп, саќтандым: - Ќыздан белгі хат єкеліњіз, - дедім. Ќулыќ болса, білінер. Єйтпесе шын шыѓар. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 305б).

Белгілілік мәні сияқты, белгісіз мәнде жұмсалған зат  есімнің де екі жағы болады, олар: сапалық және сандық қасиеті. Оның сандық жағы нақты даралаудық (ерекшелеуші) қызметіне байланысты. Белгісіз мәнде  жұмсалған зат есім нақты затты білдірмей, осыған ұқсас заттардың ортақ ерекшелігін, сипатын білдірсе, ол өзіндік қызметінде жұмсалады. Белгісіздік мәнде жұмсалған зат есім жаңа, тыңдаушыға бейтаныс затты білдіру үшін қолданылады.

Б±  келген тµрт жігіттіњ бірі: ќошќар туѓан  ќозыдай келбетті, бітімді Аќбала еді; енді бірі келбетті де, киімі де ќоњырлау, ж‰ріс т±рысы да солапаттау Балташ деген жігіт еді; одан соњѓы дµрдек ерін, жалпаќ м±рын, бір кµзін аса, бір кµзін баса ќарайтын, Доѓа деген ќара б±жыр жігіт еді. Тµртінші – Доѓаныњ жанында ершіктей, Балќаштыњ жанында шаппа шоттай жылмырайѓан Жорѓабек деген кісі еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 216б)

Сµйткенше болмады, киімдер сымдай, белдерін ќылмита  буынѓан, ќылыштарын асынѓан екі  орыс сып етіп кіріп келіп, ќаќиып т±ра ќалып, жирен орысќа келте-келте бірдеме айтты. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 158б)

Басында жіњішке жиек аќ пике панамы, аяѓында  еркек µкшелеу аќ брезент, башмаќ, ‰стінде аќ кенеп пєлте, бойына киімі  ќ±йып ќойѓандай, аќ ќ±ба, ќара кµз  єйел палубаныњ шарбаѓына с‰йеніп, пристаньдаѓы жыбырлаѓан ж±ртќа кµз салып т±р еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 311б)

Без белді ќара б‰ркіттей, айыр саќал, ќылыш  м±рт, ќабаќты ќасты, м±рынды, айбынды, арѓымаќ аќсары кісі; келбеті б±рынѓыныњ батырындай. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 263б)

Сол себепті белгілілік – зат есімнің сөйлемде уәжді  қолданылып тұрғанын білдіреді, яғни контекспен байланысы байқалады, ал белгісіздік  мағыналық байланыстың жоқтығын білдіріп, уәжділіктің жоқтығын көрсетеді. Мысалы:

Буржуазия дегеніміз жұмысшыларды қанаушылар, жұмысшыларға неғүрлым ақыны аз төлеп, жұмысты артық істетіп, басқаның сыбағасын өзі иемденушілер; нәрсенің нарқы мен жұмысшының ақысының арасындағы айырмашылықты қалтасына салып баюшылар («Қара шекпен мен жұмысшылар төңкерістері», 281б. Н. М. Покровский. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Ел  құлағы елу, хабар жата ма, қалаға келген соң, жұрт қазақтан соғысқа қара малай  алады екен, гүбірнатұр соны есіттіруге келіпті деген суық сөз дүңк ете қалды («1916-жылдың көтерілісі», 283 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Белгісіз  мәнде жұмсалған зат есім жекелік (единичность) пен көптік ұғымдарын  да білдіріп, бұл ұғымдарды өзара  біріктірумен қатар қарсы да қоя  алады. Осыған байланысты З.Сабитова былай дейді: «Определенным является имя (именная группа), обозначающее единственный в данной ситуации предмет (множество предметов), который может идентифицировать слушающий на основе предупоминания, указания, знания.  Неопределеным является имя (именная группа), обознаящие единственный в данной ситуации предмет (множество предметов), который еще не идентифицирован, не выделен из класса подобных, неизвестен слушающему» /**, 29/. саб

Белгісіздік мәнде жұмсалған зат есімді өзіне  ұқсас басқа заттармен теңестіргенде, олардың жалпы ұқсастықтарын ғана негізге алады. Жалпы тіл білімінде бұл туралы Т.П.Ломтев /86/, И.И.Ревзин /87/, В.Г.Гак /88, 89, 90, 91, 92, 93/, Ю.А.Рылов /1/, Т.М.Николаева /94/, М.И.Алехина /95/, Л.И.Ильин /96/, Р.Г.Пиотровский /23/ еңбектерінде сөз болған.

Белгісіздік мәнін білдіретін лексикалық құралдар ретінде белгісіздік есімдіктері мен сұрау есімдіктерін атауға болады. Олар:

1. белгісіздікті білдіруі мүмкін:

Туған жердің қадірін туғалы түзге шықпаған елдегі адам қайдан білсін? Туған жердің қадірін алыс жерге ұзатқан, ұзатқанына әлде талай жыл өткен қыз білмесе, кім білсін? Туған жердің қымбатын ғылым іздеп, шет жайлап, кітап қарап сарылып, көзінің майын тауысқан, көшенің шаңын көп жұтқан шәкірт білмесе, кім білсін? Туған жердің артығын, жазатайым іс етіп, күштілерге күш етіп, еріксіз елден айырлған, шеттен дәмі бұйырған, жаттан сыйлау көрмеген ер білмесе, кім білсін? Туған жердің асылын қараңғы үйге қамалып, қара нан мен қара шай жүрегін кесіп жатқанда, қазы, қарта, сар қымыз бір-бір ұшып көзінен есіл елін сағынған, бір көруге зар болған тұтқын білмесе, кім білсін? Туған жердің қадірін әлеуметтік ісіне басын байлап жегілген, қағаз кемірген, күйіп-пісіп, көбелек боп, еңбегінің жемісін көрсем-ау деп телміреген, тар көше мен тар үйде бойы бір сергіп көрмеген азамат білмей, кім білсін? Ыстық қой, шіркін, туған жер! Туған жерге жеткенше, қайтіп дәтің шыдайды? Кім сағынбас өз қағын? Кім сүймесін өз жерін? Сүймесе сүймес зердесіз, шерсіз жүрек, тілеуі бөлек жетесіз... Туғалы ұзап шықпаған, бауырмал әжесінің бауырында еркелеп өскен, үлбіреген балапан жүректі Қартқожа қайтіп сүймесін? Қартқожа туған жерін жанындай сүйеді. Туған жер еске түскенде, іші-бауыры елжіреп, өртенгендей күйеді. Еліне жетуге ұшарға қанаты болмайды. Қартқожамен бірге біз де асығамыз. Аялдағымыз келмейді. Елін сүйген оқушылар, жүріңдер, туған жерге жетейік! Қартқожаның алдынан шығайық! (Ж.Аймауытов, Шығ. 102 б.)

2. заттың беймәлім сапасын:

Іскендірдің қабақ шытқанын жан көрген емес, қашан көрсең де жайраңдап, жымиып отырғаны. Іскендірдің не ғып мұндай боп жаралғанын, оның кеудесінде не қылған жүрек, тамырында қандай қан, бойында неткен қайрат барлығын ойлайтын бір адам жоқ. Ел тек оны: «дуана, дуана» дейді, «бір алуан адам» дейді. Іскендірдің өмірі жұмбақ. Қалайда Іскендір – адам. Бұл неткен адам?..

Әлгі Ақбілекке  кез келген Іскендіріңіздің жайы осы еді. Дуана Ақбілекке жетіп  келіп:

• А, балақайым, алақайым, шырақайым... Қайдан келесің? – деп басын сипады.

Акбілек не дерін  білмей күмілжіп, міңгірлеп қалды

    - Дуана-еке,  мен...мен... Мамырбай ақсақалдың... – деп беріп еді. Орыстардың алып кеткенін айтуды ұят көрді, үндемеудің тағы жөні жоқ, қалайда бірдеңе айту керек болды. Маңдайын сипап, көзін жыпылықтатып, төмен қарап: - Мен Мамырбай ақсақалдың баласы едім... ауылымнан адасып... ауылымды таба алмай жүрмін... – деді  (Ж.Аймауытов, Шығ. 189 б.)

3. тұтастық мәнін білдіруі мүмкін: 

Єлдебіреу Ыќањныњ шылым тартќаныныњ осынша сµз ќылѓаны несі дер-ау! Десе жетпегендігі де. М±нда ‰лкен мєн бар. Кµњілді  ќына, кµзіњді торта басса, к‰йінсењ, µкінсењ ќайѓыњды ±ѓар, сµзіњді тыњдар жан болмаса, ќайѓыѓа ќарсы т±руѓа ќайратыњ жетпесе, ішке толѓан ќапырыќты шылым, насыбай, апиын, араќ болмаѓанда немен сейілтер едіњ? (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 215б)

Қазақ тілінде белгілілік/белгісіздік  категориясын білдіретін арнаулы артикльдер болмағанмен, осы мағынаны білдіру үшін қолданылатын бірқатар тұлғалар бар. Олардың негізгі қызметі – белгілілік/белгісіздікті білдіру болмағанмен, олар тілдің дамуы барысында осындай қосымша қызмет те атқара бастаған.  Біреу белгісіздік есімдігі немесе бір сан есімімен тіркесіп келген есімдер белгісіздікті білдіруде маңызды қызмет атқарады. Ғалым Ы.Маманов еңбектерінде де бір, біреу есімдіктері белгісіздік мағынаның көрсеткіші ретінде көрсетілген. Мәселен, Ж.Аймауытов «Қартқожа» романында негізгі кейіпкерді оқырмандарына алғаш былай таныстырады:

… Сол кезде қожадан талай бала оқиды. Сол балалардың ішінде босаға жақта – астында бір жапырақ тай тері, мұрнын қос-қостан тартып, қожасының ақ сабауына қарай түсіп, шиге шанышқан бір жапырақ қағазына үңіліп, құнысып, бір бала отыратын еді. Жасы 10-11 шамасы болар ма екен, қалай… Екі жеңі де сауыс, бетінің бір жағы сатпақ, көзінің былшығы да жөнді тазармайды. Сол баланың қақ-соқпен ісі жоқ, момақан, аңқау, көзі бажырайып, аузын ашып, мұрны қоңқиып отырғаны. Жасында болпиған, сүйкімді бір бала болады ғой, тап сол бала осы еді. Құдай оңдап, аты да түріне сай бола кетер ме? Қартқожа…