Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

Ќасындаѓы екеуі: б±рын бірге оќып, бірге  ќызмет етіскен, б±л к‰нде єр жерде  ќызметте ж‰рген Сєулебек, Ќанаш деген жігіттер еді. Анау аќ киімді єйел Аќбілек еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 312б)

К‰нгейдегі  ±зын ќора байдыњ ‰йлері: µзі отыратыны  бір басќа, екі ќатынныњ ‰йі екі  басќа, баласыныњ отауы ќонаќ  ‰й, малшылардыњ ‰йі, шошала, еттік, астыќхана. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 262б)

Марќакµлдіњ шыныдай т±ныќ суы да, кµл жиегіндегі ‰йірім-‰йірім ауыл да, барылдап, кісінеп, оќыранып, µріске тартып бара жатќан жылќы  да, жылќышыныњ ќызыл ала тысты  тымаѓы да, анау ќозы алып ж‰рген ќайќы тµс келіншектіњ жасыл кµйлегі де, аттыњ жалы да, жењгесініњ басындаѓы к‰лді-бадан орамалы да – батар к‰нніњ сарѓылтым сєулесіне шомылып, жер д‰ние сар кµзілідірікпен ќараѓандай жымыњдап, сањѓырап т±рѓанда. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 319 б)

Жалпылау мәні белгісіз көптік тұлғадағы зат есім арқылы берілуі мүмкін.

Х. ќаласындаѓы азаматтардыњ бір µзгеше мінезі: саты арќылы болмайтын нєрсе жоќ деп біледі. Ісініњ аќтыѓына сенетін кісі жоќ, сатыѓа сенеді. Жауыздыќтыњ тиылмауына б± да бір себеп. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 246б)

Ќызара  бµрткен неше т‰рлі тєтті бауырсаќ, парамыш, самса, кємпит, мємпєсилер, шекілдеуік, пісте, жањѓаќтар, печениялар тарелкаларда саусылдап, ±лыстыњ ±лы к‰ні болатындай ‰лкен ‰стел лыќ толып, аќ дастарханмен беті жабылып, ќ±рметті ќонаќтарды к‰тіп т±р еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 316б)

¤йткені ол Аќмола, Семей, Орал, Бµкей губернелерініњ бєрінде ќызмет етіп, жалпы ќазаќ  жайымен, єр алуан жаѓдайымен, оќыѓандарымен єбден танысып, аќыл ауданы, д‰ние тануы кењейген еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 313б)

Жалпылау мәні жекеше және көптік тұлғадағы белгісіздік мәнді зат есімдермен де беріледі:

Без белді ќара б‰ркіттей, айыр саќал, ќылыш  м±рт, ќабаќты ќасты м±рынды, айбынды, арѓымаќ аќсары кісі; келбеті б±рынѓыныњ батырындай. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 263б)

Шашбауын  сылдыр еткізіп, сып етіп т‰регелгені , тізесімен аќ кµйлегін серпе таста, аяњшыл бедеудей кербездене аяќ басќаны, тысќарда ж‰ріп, жењгесімен сыбырлап сµйлесіп, дауысы к‰містей сыњѓырлап тєп-тєтті к‰лгені; єнтек жымиып келіп, шєй жасап, µп-µтірік сызылѓансып, ‰ш саусаѓыныњ ‰шімен шыныаяќ єпергені, салалы, ќою кірпігін салмаќпен ќаѓып, анда-санда кµз астымен бір ќарап ќалѓаны; м±ныњ шыныаяѓына білдірмей бір ќант тастап жібергені; бір жолдасы сµз ќатќаны (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 263б)

Сол Айтжанныњ ќ±тты жеріне ќондырып, жалѓыз µзі іші пысып, ±рынарѓа ќара таба алмай ж‰ргенде, мына хабар  “Бозінгенге” Қ±дайдыњ ‰йге айдап  єкеп берген дєулетіндей кµрінді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 190б)

Белгісіздік функционалды-семантикалық өрісінің жалпылау жағдаятына «санның  белгісіздігі, нақты болмауы, бірақ  сөз болып отырған жағдаятта  оның кез келген мүшесінің қатысы болуы» негіз болады.

Кімніњ басына к‰н туса, соны табалауѓа, м±ќатуѓа, одан єрі батпаќќа батыруѓа ќ±мартып т±рады: табаласа, аяѓымен таптаса, сонда айызы ќанады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 280б)

Адамды с‰йгіш, ар-±ятты, кµргенді бала болсаќ, єкемізге бір  есе, анамызѓа он есе борыштымыз. Тєжім еттік бізді тєрбиелеген аналарѓа! Кµп жасасын аналар! Кµсегесін кµгертсін балалар!... (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 278б)

Ќанша аќылды, білімді, єдепті, есті болѓанмен, єйелге жарастыќты сипат – сезім  ѓой. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 304б)

Мысалдардағы кім, аналар, балалар, әйел сөздерін әр адам, әр ана, әр әйел, әрбір бала деп те қолдануға да болады. Жалпылау мәні жалпылау есімдіктері арқылы беріле алады. Әрқайсысы, әркім есімдіктерін барлық адам, барлық қатысушы деп те алмастыруға болады.

Белгісіздік мәнінің референцияларынан  туындайтын даралау нақты емес, нақты  және тектік болуы мүмкін. Даралау  жағдаяттары заттың бар екенін, пайда  болғанын немесе жоқ болуын, жойылуын білдіре алады. Даралау жағдаяттары  тұрмыстық және экзистенциалды айтылымдарда көрініс табуы мүмкін. Даралау мәні – тілімізде бар құбылыс. Онда белгілілік/белгісіздік грамматикалық категория ретінде көрініс табады. Тілдегі заттың даралануының бірнеше жағдаятттарын көрсетуге болады. Атап айтқанда:

а) бағалау жағдаяты. Мұнда бағалау түрлі анықтауыштардың көмегімен беріледі.

Бағалау жағдаяттарында даралау  мәні тұтас контекст зат не құбылыстың анықтамасы ретінде қолданылуы мүмкін:

Д‰ниеде дос деген  болса, сондай шын дос Бекболат пен  Аќберген еді. Б±ларды дос ќылѓан екеуініњ де ќ±марлыѓы, єуесі – ањшылыќ еді; екеуініњ де с‰йегінде де жалќаулыќ, серілік бар еді; екеуі де шаруаѓа ќырбай еді; єкесі Бекболат екеуін “Екі єуейі” деуші еді. Алтайда екеуініњ жаратылысы екі басќа еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 231б)

Аќбаланы  б±рында кµшеде бір-екі рет кµргенмін. Балалар шешен, білгіш деп маќтайтын. Орта бойлы, мањдайлы, аќќ±ба жігіт  еді. Кµз ќарасы, сµйлесі сабырлы  жігітке ±сайды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 296б)

Бағалау жағдаяттарында даралау  мәні лексикалық құралдармен де берілуі мүмкін. Яғни зат есімдермен, белгісіз мәнді сын есімдермен тіркесуі мүмкін.

Аќберген Бекболаттан  гµрі ќажырлыраќ, шыдамдыраќ, айлакерлірек, ќисыѓыраќ, кекшілірек еді. Бекболат одан гµрі аянкесірек, ќиялшыраќ, жасыѓыраќ, маќтаншаѓыраќ, єуесќойыраќ еді. Бекболат ќысылѓан, сасќан, кейіген жерде Аќберген аќыл тауып, тоќтау айтып, демесін болушы еді, жазаласа, Бекболат оныњ тілін кµбірек алушы еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 231б)

Міндетсіз, сілетсіз, маќтансыз, ќаяусыз, айнымас дос, болады дегенге сенбењіздер. ¤йткені µзін ±мытып кететін адам табылмайды: єркімге алдымен тіршілік, керек, тамаќ керек. Єр µз басыныњ, єр досыныњ пайдасы бірдей табылѓан соњ адам шын дос боп ж‰реді (єлде “шын ±лтшыл”, “шын єлеуметшілер” де сондай ма екен?). Бекболат пен Аќберген сондай достар еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 232б)

Заттың қолданылу сипаты бейнеленген жағдаяттар да даралау  мәнінің берілуінің категориялдық  жағдаяттарының біріне жатады. Мұндай жағдаяттарда заттың белгісіне, не үшін арналғанына ерекше мән беріледі.

Тәуелділік мәнді жағдаяттар белгілілік функционалды-семантикалық өрісінің берілу жолдарының негізгі  жағдаяттарының бірі болып табылады.

Молданыњ  ‰йініњ ‰лкен баќырын єкеп, алќымына кµсеу тіреп, ќоњырсытып бауырсаќ пісіріп отырѓанда, талталањдап, ќалталањдап, кµзін ашып, ж±мып, манаурап, жалањб±т Медеужаны да келді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 166б)

Кендір  ќамшы адыра ќалѓан соњ-аќ, Ќойтеке  мен Торшолаќтыњ басына бір алуан  жања дєуір туды. Б±л дєуір туысымен-аќ, Торшолаќтыњ мерейі ‰стем бола бастады: Сол тµпеудіњ ‰стінде кендір ќамшыныњ басы ±шып кетіп, сабы шолтањ ете т‰сті. Олай іздеді, б±лай іздеді. Шµптен айырѓысыз кендір ќайдан табылсын. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 268б)

Тер п±шпаѓынан аќты. Жыртыќ милыќ, жалбыр тымаѓын ќолына алды: жаман тонныњ белін шешті. А дегенде бойы єнтек сейілген тєрізденсе де, аздан соњ шекесіне ќыл б±рау салѓан адамдай, басы тарыла бастады. Тер ќатќанын біліп, жаман тымаѓын жалп еткізіп ќайта киді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 268б)

“Ќ±дањыз сізді керек  ќылмай кетті-ау” деп ж±рт Бµкетке  ќалжыњдаса керек. Сонда насыбайын  атып болып, Бµкет айтќтан екен: “Батыр мен батыр – мањайласќан жауда  бас ќосады; молда мен молда  жайнамазда бас ќосады; ит пен ит – жер ошаќта бас ќосады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 264б)

Алайда олар кейде белгісіздік  функционалды-семантикалық өрісінің берілу жолдарының бірі ретінде қолданылуы да мүмкін. Мұндай қолданыс аталған  белгінің (тәуелділіктің) семантикалық вариантына, яғни біреуге не бір нәрсеге тиеселі екі немесе бірнеше заттың біреуі болуына байланысты:

Ішектің төменгі басынан су жоғары атқаны – жоғарғы басындағы судың  деңеліне келуге ұмтылғандықтан («Шөл құдығы», 366 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Ылдидан құдық қазғанда да судың жоғары шапшитыны – ылдидағы су тас басындағы, төбе үстіндегі көлдердің, өзендердің деңеліне жетуге тырысқандықтан («Шөл құдығы», 366 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Мөлшер белгісінің түрлі  семантикалық варианттары болуы мүмкін. Ең алдымен, бұл – ұқсас бірнеше заттың біреуі. Мысалы:

Партия  болѓан соњ, біреуді біреу аяй  ма: біреуді-біреу м±ќатуѓа µтірікті, µсекті µрбіте берді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 279б)

¤йткені ол Аќмола, Семей, Орал, Бµкей губернелерініњ бєрінде ќызмет етіп, жалпы ќазаќ жайымен, єр алуан жаѓдайымен, оќыѓандарымен єбден танысып, аќыл ауданы, д‰ние тануы кењейген еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 313б)

Сонымен қатар зат сөйлеу әрекетіне қатысушылардың осы жағдаятқа  көзқарасы тұрғысынан да сипатталуы мүмкін. Мысалы:

Без белді ќара б‰ркіттей, айыр саќал, ќылыш м±рт, ќабаќты ќасты м±рынды, айбынды, арѓымаќ аќсары кісі; келбеті б±рынѓыныњ батырындай. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 263б)

Бір нәрсенің ақыры, шеті, шегі жоқ десек, сол нәрсе — дүниенің көлемдігі. Дүние көлемдігінің ұшы-қиыры, шегі жоқ. («Дүние көлемдігі», 374 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Ел  жатса да Аќбілек ояу, оныњ ќиялында келешектегі с±лу µмір. ¤зін ±затќан  екен дейді. Басында жібек желек, кигені ‰лде мен б‰лде. Жанында ¦рќия мен Сара, ауылѓа таяу жасыл сайда тамылжып, сызылып т±рѓанда, алдынан самалдай болып, ќызылды-жасылды ќыз-келіншектер келеді. Олардыњ кµйлегі де, кµк шалѓын да, к‰лкісі де судырлап, сыњѓырлап кетеді. Шекесіне тырс-тырс еткізіп, ќатындар шашу шашып, балалар аяѓыныњ астынан таласа-тармаса алып жатады... (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 254б)

Шашбауын  сылдыр еткізіп, сып етіп т‰регелгені , тізесімен аќ кµйлегін серпе таста, аяњшыл бедеудей кербездене аяќ басќаны, тысќарда ж‰ріп, жењгесімен сыбырлап сµйлесіп, дауысы к‰містей сыњѓырлап тєп-тєтті к‰лгені; єнтек жымиып келіп, шєй жасап, µп-µтірік сызылѓансып, ‰ш саусаѓыныњ ‰шімен шыныаяќ єпергені, салалы, ќою кірпігін салмаќпен ќаѓып, анда-санда кµз астымен бір ќарап ќалѓаны; м±ныњ шыныаяѓына білдірмей бір ќант тастап жібергені; бір жолдасы сµз ќатќаны (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 263б)

Тілді жүйе ретінде қарастыру, семантикалық зерттеулер белгілілік/белгісіздік  категориясын жан-жақты талдауға негіз  болады.

2-тарауда белгілілік функционалды-семантикалық өрісінің құрамына тұтастық мәні де енетінін сөз еткен болатынбыз. Тұтастық мәні жалпылау мәнімен тығыз байланысты. Тұтастық жағдаяттарын зерттеу барысында ол үшін ең маңыздысы – заттар мен құбылыстардың қандай да бір белгісі не сапасының негізінде оларды жинақтап, жалпылау емес, олардың әрқайсысын нақтылай отырып, оларды толық көлемде сөз ету. Тұтастық жағдаяты көбінесе жіктеу жағдаяттарымен сәйкес келіп, түйісіп, өзара байланысты болып жатады. Мысалы:

Дала  жерге шығып, жан-жағымызға көз салсақ, үстімізге тігілген бейне үлкен үй сияқты жоғарыда аспан; төменде үй орнындай дөңгелек, айналамыздағы жер, аспан мен жер айқасқан бетінде тартқан жиек секілді жер аламайы — көк жиегі. («Төрт түс», 399 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

 Сонымен қатар олар  сипаттау жағдаятымен де өзара  байланысты болып келеді:

Хайуандардың  артықша көзге түсерліктері: піл, мұйіз тұмсық, өркешті сиыр, түйе, жылқы, құлан, қодас, марал, бұғы, жүні қымбат ешкілер, терісі қымбат аңдар, маймылдар, арыстан, жолбарыстар, қорқау қасқыр, шақал. («Азия», 403 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Сол сияқты тәуелділік жағдаяттарымен де сәйкес келетін тұстары баршылық:

Азия  жерінің түгі түрлі болған соң, хайуандары да түрлі-түрлі. («Азия», 402 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы» ).

Еуропа  жерінің күншығыс беті мен қараңғылыққа қараған беті ойпат, түстік пен күнбатысқа қараған беті дөңес. (Еуропа», 404 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Тұтастық мәндері күнделікті қолданыстағы заттар мен құбылыстардың қарапайым ерекшеліктерінен де құралуы мүмкін.

Ағаштарының ішінде шай ағашы, тұт ағашы, құрма  ағашы, банан, бамбук, қампара ағаштары, қалампыр, қара күріш, түрлі дәрі-дәрмек болатын шөптер, бұталар, мақта, қант қамысы Азия жеріне шығады. («Азия», 402 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Олар белгісіздік мәнінде  есімдіктермен тіркескен зат есімдер болуы да мүмкін. Әр белгіні өз ішінен тағы да бірнеше семантикалық варианттарға жіктеуге болады. Олар өз кезегінде басқа жағдаяттарға негіз болады. Сипаттау заттың не құбылыстың ортақ қасиеттерін білдіруі мүмкін. Мысалы:

Д‰ниеде дос деген  болса, сондай шын дос Бекболат пен  Аќберген еді. Б±ларды дос ќылѓан екеуініњ де ќ±марлыѓы, єуесі – ањшылыќ  еді; екеуініњ де с‰йегінде де жалќаулыќ, серілік бар еді; екеуі де шаруаѓа ќырбай еді; єкесі Бекболат екеуін “Екі єуейі” деуші еді. Алтайда екеуініњ жаратылысы екі басќа еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 231б)

Уаќ-т‰йекті  айтса, байдыњ нµкерлері айтады; олар да байдыњ сµзі ќып айтпайды. “Елдіњ ќамы ‰шін...” пєлен-т‰ген деп жаќауратып, майдалап келтіреді. О т‰гілі елдіњ уаќ-т‰йек сµзіне де байдыњ µзі кіріспейді; ол тек: ананы ‰йтіњдер, мынаны б‰йтіњдер, - деп ќысќаша б±йрыќ ќылады. Сырдан сыњар аяќ µткен, ќ±ла ауыз билері, нµкерлері тілдіњ майын аѓызып, ќанын тамызып, єњгіменіњ иін єбден ќандырып, пісіріп, т‰сіріп єкеліп, “тоќ етерін” байѓа естіртеді. Бай не маќ±лдайды, не µз картасына келтіреді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 271б)

Сипаттау негізінен  морфологиялық жолдармен беріледі. Атап айтқанда, жекеше және көпше тұлғадағы тәуелдік жалғаулы зат есім зат не құбылыстың белгісін білдіретін сын есімдермен тіркесуі мүмкін.

С±растырып, ќаѓып келгенде, осыныњ бєрін ќылып ж‰рген М±ќаш екені кешікпей-аќ ашылды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 169б)