Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

Нақты референцияда белгісіз мәнде жұмсалған зат есім бұрыннан белгілі зат жаңа қырынан танылғанда қолданылады.

Тани  кетті Аќбілек: етегін кірмен зерлеген, тµбесін ‰кі сєндеген басында найза аќ таќия; ќолында шањкіш асасы: асасыныњ µн бойы шыѓыршыќ, кебшік, сылдырмаќ; ‰ші ќозы жауырын, мойнында ж±мыр тєсбісі; танауы тањќиѓан, омырауы ањќиѓан, кењірдегі сорайѓан, жіліншегі сидиѓан, саусаќтары шибиѓан, ‰ркек малша оќшиѓан, бес тал саќалы шоќшиѓан, шынжау етті, шыњ бетті, жаѓына пышаќ жанитын, бір кµргеннен танитын – Іскендір екен кєдімгі. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 181б).

Шашбауын  сылдыр еткізіп, сып етіп т‰регелгені , тізесімен аќ кµйлегін серпе таста, аяњшыл бедеудей кербездене аяќ басќаны, тысќарда ж‰ріп, жењгесімен сыбырлап сµйлесіп, дауысы к‰містей сыњѓырлап тєп-тєтті к‰лгені; єнтек жымиып келіп, шєй жасап, µп-µтірік сызылѓансып, ‰ш саусаѓыныњ ‰шімен шыныаяќ єпергені, салалы, ќою кірпігін салмаќпен ќаѓып, анда-санда кµз астымен бір ќарап ќалѓаны; м±ныњ шыныаяѓына білдірмей бір ќант тастап жібергені; бір жолдасы сµз ќатќаны (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 263б)

Дескриптивті белгісіздік мәнінде  қолданылған зат есім нақты референцияда жұмсалады. Сөйлеуші мақсатты түрде оны белгісіздік мәнде қолдануы мүмкін:

Олардың артынан  солбырайып, көн шалбары көтіне қатқан бала молда жүрді… Бала молда үйге кіріп келді… Кемпірдің серейген сүйектері білеуленіп, сорайған түрінен шошып, бала молда кіруін кірсе де, босағада қалшиып тұрып қалды… Жіпті аларын да, алмасын да білмей, бала молда аңырайып, ала сақалға қарады… «Алдым-алдым» деп бала молда сасып-пысып ала жіпті ұстай алды… Бала молда тотыша тақылдап, «Алдым-алдымды» қағып, «Қашан бітер екен?» дегеннен басқаны ұмытып кетті.

«Дәуір» бітті. Кісілер тысқа шықты. Арасанға түскендей, пысынап, қошқыл маңдайынан, қоңқақ мұрнынан шып-шып тер шығып, бала молда да тезірек далаға ұмтылды. Сонда ғана ауыр күрсініп, демін алды. Осы бала молданы оқушылар өзі танымас па екен? Танымасаңыздар, бұл өздеріңізге мәлім Қартқожа еді. 

Келтірілген мысалда жазушы Қартқожаны әдейі  бейтаныс адам ретінде суреттеп отыр. Мақсаты – Қартқожаның ендігі күйін суреттей отырып, бұл кейіпкердің  кім екенін оқырманның өзіне таптыру.

Көмескі (нақты емес) референцияда белгісіздік мәнде жұмсалған зат есім таныс заттардың ішіндегі «әлдебіреуі», «кез келгені», «көптің бірі» ретінде жұмсалып, оны нақтыламай, жалпы күйде беріледі.

Ауаланғыштар, бұзақылар, күшпен тартып алушылар жайынан  қаралап сөз айтып, көтеріліс анық басылады, майдандағы әскер жояды деп қорқытты (А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Сондықтан түйе, жылқы, сиыр, қой, ешкі, құлан, киік сияқты шөп жейтін хайуандардың тістері  ет жейтін мақлұқтардың тісінен басқарақ болады (А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Нақты емес референцияға сөйлеуші затты өзіне ұқсас заттардың  бірі ретінде сипаттайды:

С±лу ќыз артына б±рылып  “Келші ќалќам!” дейді. Ќалќасы  алдына кеп селтиіп т±ра ќалады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 250б)

Ќонаќтардыњ т‰скенін естіген соњ, уездіњ сорпаѓа  шыѓарымыз деп ж‰рген, шалбарларыныњ  тізесі ќалталанѓан, пенжегініњ артќы  етегі жымырлаѓан шолаќ кемесерлер де Тµлегендікіне Мекеден ќажы келгендей  аѓылды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 317б)

Жолдастары ‰ш-тµрт к‰ннен бері Балташты ќонаќ ќылып, бауѓа, аралѓа бірге ќыдырып ж‰рсе де, єлі де ќамтамасы ќалѓандай, пароход ‰стінде єњгімелерін аяќтатып ж‰р еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 313б)

Нақты емес референцияда зат есім сілтеу есімдіктерімен тіркесіп келуі мүмкін:

Д‰ниеде дос деген  болса, сондай шын дос Бекболат пен Аќберген еді. Б±ларды дос ќылѓан екеуініњ де ќ±марлыѓы, єуесі – ањшылыќ еді; екеуініњ де с‰йегінде де жалќаулыќ, серілік бар еді; екеуі де шаруаѓа ќырбай еді; єкесі Бекболат екеуін “Екі єуейі” деуші еді. Алтайда екеуініњ жаратылысы екі басќа еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 231б)

Мана, алѓаш кµргенде-аќ, денесі жиіркеніп  еді, енді апасыныњ тµсегіне жататынын  кµргенде, б±л бµтен ќатын Аќбілектіњ асыл нєрсесі не озбырлыќ ќылѓалы, бірдењесін ±рлаѓалы келгендей кµрінді; µзіне де, осы ‰йге де оны жау деп т‰сінді. Б±рын тµргі ‰йге жататын Аќбілек, бµтен ќатын келген соњ, екі бауырын алып, ауыз ‰йге жатты. Бµтен ќатын келе, бєрін айдап шыѓып, єкесін жеке иемденіп кеткені де Аќбілекке ауыр тиді; єкесінен біржола айырылѓандай кµрді. Ас ішіп, ж±рт тараѓан соњ, ќатындар тµргі ‰йге тµсек салуѓа кірісті. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  І том 274б)

Б±л бір баланы кµп тауып, жалѓызынан басќаныњ бєрі ±затылып, µліп таусылѓан, ауыл ‰йдіњ жібін иіріп, жабуын, сырмаѓын сырып, сабасын тігіп... к‰н кµріп отыратын кµњілшек тєуір кемпір еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  І том 281б)

Б±  келген тµрт жігіттіњ бірі: ќошќар туѓан ќозыдай келбетті, бітімді Аќбала еді; енді бірі келбетті де, киімі де ќоњырлау, ж‰ріс т±рысы да солапаттау Балташ деген жігіт еді (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  І том 271б)

Сол тамырлар бойынша қан бойымызға_ тарап, денемізде бармайтын жері қалмайды(«Тіс», 302 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Сілтеу есімдіктері затты нұсқап көрсету арқылы ол туралы мәліметтің, деректің болуын қажет етпейді. Олар бұрын-соңды сөз болмаған затты да білдіре алады.

Зерттеуге алынған материалдарды  талдау барысында заттың өзіндік  ерекшелігін сипаттауда жекелік  белгісіз мәнде немесе сілтеу есімдіктерімен қолданылатыны анықталды. Зат есімдердің тектік, нақты және нақты емес референциясы болуы мүмкін.

Белгісіз мәндегі зат  есім көптік те тектік, нақты және нақты  емес референцияда қолданыла отырып, даралау өрісіндегі жекелік сияқты, белгісіздік дескрепциясында жұмсалады. Белгісіздік дескрепциясында жұмсалған тектік референцияда өзара ұқсас заттардың ішінен бірнеше зат ерекшеленеді.

Нақты референцияда белгісіз мәнде жұмсалған көпше тұлғадағы  зат есім белгілі зат туралы жаңа, соны мәлімет беріп, осы белгіні жаңа қырынан көрсетеді.

Міндетсіз, сілетсіз, маќтансыз, ќаяусыз, айнымас  дос, болады дегенге сенбењіздер. ¤йткені  µзін ±мытып кететін адам табылмайды: єркімге алдымен тіршілік, керек, тамаќ керек. Єр µз басыныњ, єр досыныњ  пайдасы бірдей табылѓан соњ адам шын дос боп ж‰реді (єлде “шын ±лтшыл”, “шын єлеуметшілер” де сондай ма екен?). Бекболат пен Аќберген сондай достар еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 232б)

Шымылдыќтан сыѓалап ќарасам – к‰йеуімді  екі жігіт ±стап ж‰р екен. Кµзі ќисайып, аќшиып кетіпті. Ќыли екенін сонда кµрдім. Ќолында мылтыѓы, т±ра-т±ра ±мтылады. К‰йеуімнен ќорыќтым, кµњілім ќалды. Мінезі жаман екен. Єлден уаќытта екеуін де ќойѓызып, ќонаѓы т‰скірлер тарады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  І том 288б)

Ањшы  бастанып киген брезент сулыѓымыз, мойында ќос ауыз, астымызда ќылан  ±рѓан, аѓылшын ертоќымды аттарымыз, артымызда сыњќылдап к‰ліскен ќыздар, мыќырайѓан Жєкімніњ бµксесі ерге сыймай, ќорбиып, пєлтесі тырысып, ‰рген местей ќоќиып, аяѓыныњ басын аттыњ ќолтыѓына тыѓып, атќа отырысы. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  І том 305б)

Нақты емес референцияда белгісіз мәнде жұмсалған көпше  тұлғадағы зат есім заттарды «кез келген», «біреу», «әлдебіреу» деп  көрсете отырып, сипаттайды.

Біраќ суыќ хабар естиді: Ресей жаќтан ќањѓып келген, атасын, жетесін білмейтін бір ноѓайдыњ ќызын алѓалы ж‰р деседі. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 244б)

Ауылды  ќыдырып ж‰ріп бірталай жанды ќ±лаќтандырѓан соњ ќасына екі ќыз, бір ќатын ертіп, енді “Бозінген” К‰мсінайдікіне тарты. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 190б)

К‰ндерден к‰ндер µтті. ‡немі кірген-шыќќан танымал  кісі, к‰њгірлеген біркелкі “Ќ±лех±лла”, “Олла h±йадх±у..” жаттап алѓан “ш±бар”, “т±мар”, есіктіњ алды..” дауыс ќылѓан сайын ¦мсынайдыњ ќашанѓы µлген Єбділдасын жоќтауы, µзі кім болса, соѓан кµріскені , ќатындардыњ айырѓаны, - бєрі де жапыраќтыњ сыбдыры, судыњ аѓыны, т‰йеніњ боздаѓаны тєрізді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 241б)

Мұндағы айтылым мақсаты - өзара ұқсас заттардың ішінен белгісіздік мәндегі затты көрсету.

Сабаќтан  босанса, жігіттермен жыртыњдасып, хат жазысып, ќолтыќтасып, ќ±шаќтасып ж‰ргені. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 294б)

Бір ж±мадан кейін сол жењгемізді алды. Оќыѓандардыњ ‰йленгені де бір т‰рлі ѓой. Ќ±да т‰сер, ќол ±статар, шаш сипар, ілу, жыртыс, киіт-сиіт, кєде-сєде дегенніњ бірі де жоќ. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  І том 291б)

Аѓаш-аѓаштыњ  саясы топ-топ адам. Ол топта пєремішін кєрзењкелеп, тєукеншіл самаурынын быќсытќан татар єйелдері де бар; орталарына ќымыз ќойып, ќой сойып, жер ошаќќа еттерін асып шымырлатып жатќан ќазаќ та бар; ќыз ќолтыќтаѓан, г‰л терген орыс та бар; араќ ішкен, мас болѓан, сырнай тартќан, µлењ айтќан орыс, татар да бар. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 284б)

Көпше тұлғада жұмсалған  белгісіздік мәндегі зат есімдердің ішінен нақты емес референция басымдық танытып, әлдеқайда көп кездеседі. Көпше тұлғадағы жұмсалумен қатар белгісіздік мәндегі зат есімдер жинақтау мәнін де білдіреді.

Х. ќазаќтары - єрќайсысы келіп, оны-м±ны айтады: маѓан сµзін сµйлетпек, мені керегіне жаратпаќ, µздеріне кісі ќып алмаќ, Ќапай меніњ жолдасым болѓанѓа, кµњілдегісін істеп береді деп дємеленеді. Ќазаќтыњ талай былыќ ж±мысы бар. Кімдікі д±рыс, кімдікі теріс екеніне кµз жетпейді. Кімніњ сµзін сµйлерсіњ?.. Келіп отырѓан соњ, тыњдайсыњ. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 302б)

Жолдасќа  опашыл, уєдешіл болѓандыќтан кейде шен ќ±марлардыњ соњында да еріп кететін еді. Біраќ ол ардыњ ќатесіне µз кµзі жеткен соњ, мына жеріњ д±рыс емес деп, айтар еді де, айырылып кетер еді. -(Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 314б)

Орыс  ќыздары ќасынан бозбала µтіп бара жатса, µлгенше ќызыќ сµз айтып келе жатќандай, бозбала ќарасын деп, сањќылдап сµйлесіп, ќањќылдап к‰летін еді. Жєкімніњ мына сањќылдауы аумаѓан солардыњ мінезі. -(Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 309б)

Ќонаќтар амандасып, жайланѓан кезде ‰лкен кµк дастарќан жайылып, бауырсаќ шµмеле боп тµгіліп, аќ тарелкамен екі жерден сары май ќойылып, сары бие самаурын к‰жілдеп ‰йге кірді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 263б)

Аќбілек тєуірлеу ‰йге барѓысы келмеді. Тєуірлеу ‰йдіњ ќатын-ќалашы да тањырќайды: єркім кµржерді  с±рап мазасын алады; тєуірлеу ‰й сарылтып, жуырда тамаќ та бермейді; ондай ‰йде сыпайы отыру керек. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 186б)

Бір к‰ні Аќбілек пен ¦рќия кµл  жиегіне барып жуынып отыр еді. Сара бар, К‰лікен, Іскендір бар, ауылдыњ µњшењ ±саќ балалары суѓа шомылып, жиекте ж‰гіріп, жарысып ойнап ж‰р еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 324б)

Жинақтау мәні өзінің мағыналық  ерекшелігіне байланысты көптік және жалпылау мәндерінің арасында орналасқан. Жалпылау мәні тектік референцияда белгісіз мәнде жұмсала алады:

Кейбір өсімдіктер ұрығының дәні ішінде тұрады, я сыртында серіппелі қанаты болады. Жел соқса, жандық тиіп кетсе серіппелі қапшықтары ішке жиырылып кетіп, ішіндегі дәндерін атып келіп жібереді (Өсімдіктің жер жүзіне таралуы», 314 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Бидай, тары,  сұлы,  арпа,  арыш, жүгері — атам заманнан бері адамның тамақ  қылып келе жатқан  өсімдіктері. («Астық», 314 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Бидай көтерген салқынды күріш көтере алмайды. Арыш, арпа, сұлы салқын жақта кеп егіледі, бидай, тары жылы жақта, күріш, жүгері ыстық жақта көп егіледі. («Астық», 315 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Апам  басы ауырып ауыз ‰йде жатып ќалды. Ќонаќтары келді саусылдап. Орталарына ет ќойып: - Келіншегіњ ќ±тты болсын! – деп айѓайласып, стаќанды салдырлатып араќ ішті. Аќан аѓам ішпеп еді, бєрі жабылып, ќоярда ќоймай оѓан да ішкізді. Мен шымылдыќтыњ ішінде жалѓыз шошайып отырмын. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 288б)

Белгісіздік мәнді білдіретін мағыналардың ішінен жалпылау мәнді немесе жинақтау мәнді зат есімдерді ерекшелеуге болады. Дерексіздік мұнда контекске байланысты болады, яғни ұғымның, айтылымның дерексіздігіне негізделеді. Белгісіздік мәнінің өзіндік ерекшелігі туралы Сәрсембаева Н. былай дейді: «Белгісіздік көптеген семантикалық категориялармен аралас-құраластық қатыста болады. Оған қарамастан, олар арқылы белгісіздік пайда болады, нақтыланады. Оларға абстрактілік, жалпылық, дәлдік, білмеушілік, таныс еместік, жақындық, анықсыздық, болжамдық, жалпы ұйғарымдық, жалпы бағалық, екі ойлылық, жинақтылық, көптік, көрінбеушілік, алыстық, жоқтық және т.б. сияқты категориялар жатады. Белгісіздіктің семантикалық категория ретінлегі шектерінің  тұрақсыздығы; көптігі аралас-құраластығы белгілілік категорияларының көптеген құбылыстарының семантикалық мәртебесінің белгілілікке жеңіл түрде жиі ауысуын көрсетеді» /***, 42/.

Логикалық тұрғыдан алғанда, белгісіздік  жалпы мәнде осы  ұғымның бір элементін білдіре  алады, яғни бір зат осы ұғымға қатысты барлық белгілерге ие болады.

Жалпылау мәні белгісіз жекеше тұлғадағы зат есім арқылы берілуі мүмкін. Мұнда зат есім тұтас бір топтың мүшесі ретінде, осы топқа тән барлық белгілерді бойына жинақтаған кез келген затты  білдіруі мүмкін.

Олай  болса, апасыныњ орнына балалардыњ ‰стін-басын ќарастырар еді, ‰йді ‰њірейтпес, ќуартпас еді: ќашан бір ќатын алып, т‰йлігін т‰зеткенше, шаруаѓа да бас-кµз болар еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 246б)