Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

Еті уыздай аппаќ, білектері, сандары оќтаудай ж±п-ж±мыр, мойны ќ±йѓан шамдай, аќ етіне ќара шашы салбырап, ќос алмасы ‰рген торсыќтай делдиіп т±рѓанда, ж±тып ќойѓыњ келеді екен! (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 75б)

Репрезентация жағдаятында сөз бір сөзбен ғана алмастырылмай, кейде тұтас контекспен берілуі де мүмкін. Ол жалпы мәнде жұмсалуы, бағалауыш реңкте болуы мүмкін.  Репрезентация жағдайында  жекелеген мынадай белгілерді: заттың белгілілігі немесе белгісіздігі жағдайына қатысушыларға арналған құбылыс, заттың не құбылыстың дара көрінісі, оның сапалық сипаттамасы т.с.с көрініс табады. Репрезентация жағдайлары мейлінше нақтылаулар жасауда қолданылады.

Белгілілік функционалды-семантикалық өрісінің жалпылану жағдаятына «санның  белгісіздігі, нақты болмауы» негіз болады.

Ќолындаѓы ќамшыѓа, тізгінге ие болмай, ќолбаѓын кие алмай келе жатќаны, К‰лєнніњ ќазаќша ыќшам к‰пі, т‰лкі тымаќ  киіп, атќа ерекше ќаздиып отырып, атын шаужай ќаќтырып аяњдатќаны, жарысќанда таќымы ќозѓалмай, етегі шашырамай, артымыздан жетіп, басып озып, бірдеме деп тісі аќсиып к‰ліп µткені. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 305б)

Ќызара  бµрткен неше т‰рлі тєтті бауырсаќ, парамыш, самса, кємпит, мємпєсилер, шекілдеуік, пісте, жањѓаќтар, печениялар тарелкаларда саусылдап, ±лыстыњ ±лы к‰ні болатындай ‰лкен ‰стел лыќ толып, аќ дастарқанмен беті жабылып, ќ±рметті ќонаќтарды к‰тіп т±р еді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 315б)

К‰йлі ќобызѓа бір шерткен де ќанаѓат: ол шертісте к‰йлі ќобызѓа ‰н (тон) беріледі; ќобыз ‰н шыѓаруы-аќ м±њ; м±њды тєтті к‰йін ќозѓап ала жµнеледі; талай ќияѓа соѓады, тербетеді, єлдилейді ж‰ректі. К‰й дєуірлейді, сорѓалайды, жаяулайды. Бейне ќ±йып ж‰рген су ж‰зіндей толќындап, жыбырлап, сыбырлап барып басылады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 307б)

Мұндай сөйлемдердегі  жалпылау жағдаятын анықтау үшін К.Г.Крушельницкая сөйлемнің коммуникативті міндетін ескеру керектігін айтады /111/. Бұрын сөз болған немесе жаңа сөз  болып отырған белгілілік және белгісіздік  мәндерінің арасындағы байланысты ескеру белгілілік және белгісіздік мәндерінің ара қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БЕЛГІСІЗДІК МӘНІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

 

3.1. Белгісіздік мәнінің имплицитті берілу жолдары және оны білдіретін лексикалық құралдар

 

Зат ұғымы үнемі өзгеріп, дамып отыратындықтан, бір кездері белгісіздік мәнінде қолданылған зат уақыт өте келе белгілілік сипат алады. Белгілілік пен белгісіздік мәндерін өзара салыстыра келіп, Н.Сәрсембаева: «Белгісіздік категориясы белгілілік категориясына қарағанда өзінің нақтылығы мен тілдік  құралдарының ауқымдылығыммен ерекшеленеді. Өйткені оның мазмұндылығы белгілілікпен салыстырғанда мазмұндық түрленуі, модальдылығы күрделілеу. Ол көп аспектілі, объективтік, барабарлық, дәлдік, нақтылық, білім, танысу, танымидылық, біліктілік және т.б. сияқты белгілермен, семантикалық категориялармен өзара байланыста, ара қатыста», – дейді /**, 44-б./. 

Белгілілік мәнімен  салыстырғанда, белгісіздік алуан  түрлі болып келеді. Зертеушілердің пікірі бойынша тілдің дамуы барысында белгілілік мәнімен салыстырғанда, белгісіздікті білдіретін тілдік құралдардың көбейіп, әлеуеті артып келе жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты Арутюнова Н.Д. былай дейді: «Достаточно сказать, что попадая в позицию вводного слова, почти все предикаты истинности, необходимости, восприятия и знания получают значение предположительности, т.е. модальной неопределенности: наверное, наверняка, верно, конечно, видно, по-видимому, видимо, слышно, очевидно, точно, определенно, знать, надо быть, должно быть, известно и др. В мышлении человек движется от предположения к знаниям, в языке, напротив, семантика модальных слов имеет тенденцию к деградации в сторону неопределенности. В русском языке этот процесс протекает интенсивно и охватывает почти всю систему истинностных оценок. Модальная определенность также согласуется с некоторыми чертами национальной ментальности, в частности, с ее дистанцированностью от действительности» /**45/ сәрсембаева 

Тілдегі нақты  жағдаяттық шарттарда зат белгісіз мәнде жұмсалады. Мысалы, зат алғаш рет сөз болуы мүмкін. Мұнда зат сөйлеушіге таныс болғанмен, тыңдаушысына беймәлім болуы немесе екеуіне де белгісіз болуы мүмкін. Осыған байланысты З.Сабитова былай дейді: «Неопределенной оказывается именная группа, которая обозначает единственный в данной ситуации предмет (или мноежство предметов), не идентифицированный, не выделенный из класса подобных, не известный слушающему. Это значит, что, употребляя то или иное имя (выражение) в составе высказывания, говорящий должен проявить заботу о слушающем, иными словами, учесть, является ли референт, соответсвующий этому имени, известным или неизвестным слушающему. Таким образом, изветность/неизвестность предмета речи представляет инвариантное значение категории О/НО» (определенности/неопределенности – А.Т.). Белгісіздік бірнеше ұқсас заттардың ішінен біреуін көрсетеді.

 

Мысалы:

Киіз  тебу дегеннің мәнісі киізді шиге орап алып, ши сыртынан арқанмен шандып, арқанның екі ұшын екі кісі ұстап тұрып, басқалары аяғымен теуіп домалатып, киізді пысытады. Киіз шисіз ұстауға келіп пысқан соң, шиден шығарып, ұзыннан орап, жыртылып кетпеске әр жерден байлап, білектейді. Еркек, әйел қатар жүгініп отырып, білектерін сыбанып алып, алдына алжапқыш байлап алып, киізді білегімен баса береді, білекпен екі-үш ірет, әр жерден басып алып, көтеріп тастап, қайтадан білектейді (А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы», 233-б.).

Малма деп айран, сүтке араластырып, ағаш самарға құйған кебектен, үннан істеген быламықты айтады. Терінің қалың-жұқалығына қарай малмада жату мезгілі де түрліше болады. Мәселен, қоян, түлкі сияқты жұқа терілер бір күнде де малмадан шығарылады. («Тері илеу», 236 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

¤йткені аѓасыныњ алып отырѓан ќатыны да партия таќырыпты атастырѓан бір жетесіздеу адамныњ шажа байтал бейнелес кілбиген маймаќ кєрі ќызы. Ќарны шермиіп борбайы шыт-шыт боп, тек жыл сайын бір баладан ќоздата беруді білуші еді. О жењгесін Бекболат пен Аќберген дєйім мазаќ ќып, ашуландыра беруші еді. ((Ж.Аймауытов, Шығармалар, І том 234б).

Бұрыннан белгілі зат, нәрсе жаңа қырынан көрінген кезде:

Екінші  басќыштыњ балалары ‰йірме ашып, іс ќылмаќ екен. Іс ќылмаѓан соњ б±рынѓы басќармасын т‰сіріп жањадан сайлаѓан екен, б±рынѓылар орыс балаларын, самагон беріп, азѓырып алып, жања басќарманыњ жиылысын ќуып таратыпты. Тµбелесе жаздапты. Б±рынѓы басќармадаѓы бай балалары болса керек. Б±лардан ќандай жаќсы адам шыѓар екен?.. (Ж.Аймауытов, Шығармалар, І том 251-б.).

Сөйлеуші затты мақсатты түрде  нақтыламай, белгісіз мәнде қолдануы мүмкін. Кейде жазушы оқырманға әбден таныс кейіпкерді қатысты да белгісіздік  мәнде қолданып, шығарманың коммуникативтік әсерін күшейтеді. Мәселен, Ж.Аймауытовтың талдауға негіз болып отырған «Қартқожа» романында 80-ге келген кемпірдің підиясына кірмек болған Қартқожаны суреттегенде, автор кейіпкердің атын көпке дейін атамай, оның кім екенін жасырын ұстап, орнына «бала молда» деп қолданады:

Олардың артынан  солбырайып, көн шалбары көтіне қатқан бала молда жүрді… Бала молда үйге кіріп келді… Кемпірдің серейген сүйектері білеуленіп, сорайған түрінен шошып, бала молда кіруін кірсе де, босағада қалшиып тұрып қалды… Жіпті аларын да, алмасын да білмей, бала молда аңырайып, ала сақалға қарады… «Алдым-алдым» деп бала молда сасып-пысып ала жіпті ұстай алды… Бала молда тотыша тақылдап, «Алдым-алдымды» қағып, «Қашан бітер екен?» дегеннен басқаны ұмытып кетті.

«Дәуір» бітті. Кісілер тысқа шықты. Арасанға түскедей, пысынап, қошқыл маңдайынан, қоңқақ мұрнынан шып-шып тер шығып, бала молда да тезірек далаға ұмтылды. Сонда ғана ауыр күрсініп, демін алды. Осы бала молданы оқушылар өзі танымас па екен? Танымасаңыздар, бұл өздеріңізге мәлім Қартқожа еді /Ж.Аймауытов «Қартқожа»/.

 Жазушы Қартқожаның үй іші кедейленіп, апасының аулында бала оқытып жүрген кезін, кедейліктің кесірінен 80-ге келген кемпірдің підиясын көтермек болған әрекетін суреттеу үшін Қартқожаның атын атамай, белгісіздік  мәнде қолдана отырып, бала молданың бейшара халін суреттей отырып, оның кім екенін оқушының өзі танып алуына жетелейді. Яғни оқушыларға етене таныс Қартқожаны «бала молда» деп атауы суреткердің шеберлігін, оқиға желісін құрудағы ерекшелігін көрсетіп, оқырманмен сырласқандай, сөйлесіп, кеңесіп отырғандай әсер береді. Қартқожаны белгісіздік  мәнде суреттеу арқылы жазушы оған сырт көзбен, басқа адамның көзқарасы тұрғысынан қарайды.   Мұндай жағдайда заттың өзіндік ерекшеліктері тыңдаушы үшін маңызды болмайды.

Белгісіздік категориясы  сөйлесушілердің зат туралы түсінігі әртүрлі екендігін білдіреді. Зат сөйлеушіге таныс болғанмен, тыңдаушыға бейтаныс болуы мүмкін. Мұндай жағдайда сөйлеуші затты басқа заттардың ешқайсысымен теңестірмей, белгісіз мәнде жұмсайды. Мысалы:

Аќсаќалдыњ  µшті-ќасты кісілерін ќылѓа тізіп, он-он беске апарып, біреуі ‰й – деп, біреуі – б‰й деп жорыѓанмен, байлаулы т‰йін шыќпады. ¤йткені біреу партиялыќпен, біреу жекжаттыќпен, біреу алымсаѓы, біреу берімсегі ‰шін, біреу ±рланѓан малы тимегені ‰шін, біреу ќатыны кеткені ‰шін немесе ќатынына, ќызына барѓаны ‰шін, ењ болмаса тілі тигені ‰шін біреуді айыптап, біреуді ќорѓаѓаннан басќа, єркім µз есебін ойлап, б‰йрегі б±рѓаннан басќа, дєл жанашырлыќ ќылып, єділ ќаѓушы, єділ тексеруші жоќ болды. (Ж.Аймауытов, Шығармалар. І том 168б)

Х. ќаласындаѓы азаматтардыњ бір µзгеше мінезі: саты арќылы болмайтын нєрсе жоќ деп біледі. Ісініњ аќтыѓына сенетін кісі жоќ, сатыѓа сенеді. Жауыздыќтыњ тиылмауына б± да бір себеп (Ж.Аймауытов, Шығармалар. І том 168б)

Ќырындап, тµмен ќарап сµйлесіп отырѓан  екі ќазаќ жалт ќарады. Ел ќазаѓы н±сќынды біреуі: “Єлік” алды. Аяѓында орысша етігі бар ыќшам шапанды, жекей ќара тымаќты, аузы-басы пияздай, ќожаѓа айтќан нияздай, ќара с‰р жігіт ойнаќы кµзі жалањ етті де, ернін ќыбырлатты, Бекболат амандасты. (Ж.Аймауытов, Шығармалар. І том 197б).

Осылайша, белгісіздік  мәнді білдіру үшін заттың өзіндік  болмысы, қызметі негіз болады:

Аќбілек жања шешесіне кµз ќырын салды. Кµзі тікшіген, ж±ќа ќабаќ ќаймаќ ерін, тањќы м±рын, тымырайѓан, ќайќањдау, ќара с±р адам екен. (Ж.Аймауытов, Шығармалар. І том 273б).

Әдетте заттың басқа  заттардан ерекшелігін білдіретін бір немесе бірнеше белгісі негізге  алынады.

Марќакµлдіњ шыныдай т±ныќ суы да, кµл жиегіндегі ‰йірім-‰йірім ауыл да, барылдап, кісінеп, оќыранып, µріске тартып бара жатќан жылќы да, жылќышыныњ ќызыл ала тысты тымаѓы да, анау ќозы алып ж‰рген ќайќы тµс келіншектіњ жасыл кµйлегі де, аттыњ жалы да, жењгесініњ басындаѓы к‰лді-бадан орамалы да – батар к‰нніњ сарѓылтым сєулесіне шомылып, жер д‰ние сар кµзілідірікпен ќараѓандай жымыњдап, сањѓырап т±рѓанда. (Ж.Аймауытов, Шығармалар І том 319 б)

Заттардың әр тобы бірнеше  белгіге ие болады. Алайда айтылым  мақсатына сәйкес олардың бірі не бірнешеуі негізгі болып, ерекшеленеді. Коммуникация мақсатына сәйкес зат туралы алғаш рет сөз болғанда, ол белгісіздік мәнде қолданылады.

Б±  келген тµрт жігіттіњ бірі: ќошќар туѓан ќозыдай келбетті, бітімді Аќбала еді; енді бірі келбетті де, киімі де ќоњырлау, ж‰ріс т±рысы да солапаттау Балташ деген жігіт еді (Ж.Аймауытов, Шығармалар І том 271б).

Кідірмей  ‰ш жігіт тысќа шыќты. ‡шеудіњ  ортадаѓысы Балташ еді. Ќасындаѓы екеуі: б±рын бірге оќып, бірге ќызмет етіскен, б±л к‰нде єр жерде ќызметте ж‰рген Сєулебек, Ќанаш деген жігіттер еді. Анау аќ киімді єйел Аќбілек еді. (Ж.Аймауытов, Шығармалар І том 312б).

Без белді ќара б‰ркіттей, айыр саќал, ќылыш  м±рт, ќабаќты ќасты м±рынды, айбынды, арѓымаќ аќсары кісі; келбеті б±рынѓыныњ батырындай. (Ж.Аймауытов, Шығармалар І том 263б)

Белгілілік мән де, белгісіздік  мән де жалпы мәнде жұмсалады, яғни алдымен заттың сол сияқты басқа  заттармен ұқсас жақтары сөз  болады:

Көк шөп арасында көбелектер мүше алып қашқандай бірін-бірі қуалап, біріне-бірі тиіп кетіп қалбаңдап, ұшып жүр («Ақтабан шұбырынды», 275 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Ауылда  қатын-қалаш, еңбектеген жас, еңкейген кәрілер ғана қалды. Мал бағу, ел күзету, жан-жаққа құлақ түріп  тұру солардың міндетінде қалды. («Ақтабан шұбырынды», 277 б. А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы»).

Табиғат сондай тамылжып, сондай сәулетті боп  тұрған кезінде, қай ауылға көзің  түсіп кетсе де жатқан әбір-жәбір, топтанып, ауыл сыртында, қалың ойға батып сөйлескен ақсақал шалдар. («Ақтабан шұбырынды», А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы «Оқу құралы», 275 б.).

Зат не адам туралы алғаш  сөз болғанда, бір сан есімінен басқа дейтін, деген сияқты көмекші етістіктер қолданылады:

Сол жақта  қатарласып, кемпірдің баласы, тағы да бір-екі қожа, тағы бір кемпір, Алтын дейтін молда отыр (Ж.Аймауытов «Қартқожа» 39-бет).

«Окоп» дегені ор екен /Ж.Аймауытов «Қартқожа» 39-бет/

Сонымен, зат  есімдердің белгісіздігі

а) бір, біреу конституенті арқылы  беріледі:

Ќырындап, тµмен ќарап сµйлесіп отырѓан  екі ќазаќ жалт ќарады. Ел ќазаѓы н±сќынды біреуі: “Єлік” алды. Аяѓында орысша етігі бар ыќшам шапанды, жекей ќара тымаќты, аузы-басы пияздай, ќожаѓа айтќан нияздай, ќара с‰р жігіт ойнаќы кµзі жалањ етті де, ернін ќыбырлатты, Бекболат амандасты. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 197б)

Аќсаќалдыњ  µшті-ќасты кісілерін ќылѓа тізіп, он-он беске апарып, біреуі ‰й – деп, біреуі – б‰й деп жорыѓанмен, байлаулы т‰йін шыќпады. ¤йткені біреу партиялыќпен, біреу жекжаттыќпен, біреу алымсаѓы, біреу берімсегі ‰шін, біреу ±рланѓан малы тимегені ‰шін, біреу ќатыны кеткені ‰шін немесе ќатынына, ќызына барѓаны ‰шін, ењ болмаса тілі тигені ‰шін біреуді айыптап, біреуді ќорѓаѓаннан басќа, єркім µз есебін ойлап, б‰йрегі б±рѓаннан басќа, дєл жанашырлыќ ќылып, єділ ќаѓушы, єділ тексеруші жоќ болды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 168б)