Коммерциялық банктерді рейтінгін бақылау

    5-рейтинг  (қанағаттанарлықсыз):

    -   қызметінің нәтижелері  сөзсіз  нашар;

    -   мәселелері асқынған және тез  арада шаралар қолдануды талап  етеді;

    -   егер кемшіліктерді жою бойынша  шаралар қолданбаса, банктің банкртқа  ұшырау қаупі бар.

    Капиталдың  жіктілігі. Капитал салымшылардың құралдарын қорғайтын ең басты құрал болып табылады. Тұрақты капиталы бар банктің өзінің салымшыларына қауіп төндірмей үлкен шығындарды өз мойнына алу мүмкіндігі болады.

      Сонымен қатар, банктердің халықаралық  стандарттарға өтуі бойынша оларды  бірінші немесе екінші топқа  жатқызуға байланысты әрбір банк  үшін белгіленетін жеке бақылау  белгілері бар.

    Меншікті  капиталдың (МК) жеткіліктігіне қатысты  сапалы көрсеткіштерді талдау үшін төмендегідей көрсеткіштерді есептеуге болады:  

 

     

       Дивидендтердің                                                  Дивидендтер

              Пайдаға                               =                              Пайда

            қатынасы 

             Пайданың                                                       Дивидендтер

        меншікті капиталға                 =                             МК

              қатынасы 

        CAMEL жүйесі бойынша капиталдың  рейтингісін жүргізудің жалпы  принциптері мынадай:

        1 – рейтинг (тұрақты):   

        - банктің меншікті капиталының  жеткіліктілік  коэффициенттері  (k_1, k₂) белгіленген минималды белгілерден екі немесе одан көп есе жоғары болса, яғни 12% және 24%-ға тең немесе жоғары;

        - банктің меншікті капиталының  корсеткіштері басқа банктермен  салыстырғанда жоғары;

        Осы рейтингтегі банктер сәйкесінше  капитализацияланған және болашақта  жақсы капитализацияланған деп  есептелінеді.

        2 – рейтинг(қанағаттанарлық):

        - k_1, k₂ коэффициенттері 8%- пен 14%- ға тең;

        - банк капитал корсеткіштері  бойынша банктерді салыстыру  тобында ең бір жақсы банктердің  бірі болып табылады;

        - инспекциялаудың нәтижесі бойынша  банктің активтерінің сапасы  қанағаттандырылған немесе орташа.

        Бұл деңгейдегі банктер қазіргі  кездегі капиталдарды жеткілікті  және оны болашақта да сақтайды  деп айтуға болады.

        3 – рейтинг (орташа):

        - k_1, k₂ коэффициенттерінің көрсеткіштері белгіленген нормативтерге сәйкес, яғни 6% және 12%- ға тең;

        - капитал көрсеткіштері бойынша  банктерді салыстыру тобында  ең аз дегенде орташа жағдайда  орналасатын банктер;

        - инспекциялық тексерулер нәтижесінде  анықталған активтердің сапасы  орташа банктер.

        4 – рейтинг (шекті):

       - белгіленген нормативтердің (k_1, k₂) ең болмаса біреуін орындап жүрген немесе капитал жеткіліктілігі көрсеткіштері 6% және 10%- ға тең банктер;

        - банктерді капитал көрсеткіштері  бойынша салыстыру тобында соңғы  орындардың бірінде орналасқан  банктер;

        - инспекциялық тексерудің нәтижелері  бойынша әлсіз немесе активтердің  сапасы жағынан проблемалары  бар банктер.

        Бұл рейтингтегі банктердің капиталы  жеткіліксіз және оның жағдайы  банктің өмір сүруі төлем қабілеттілігіне  қауіп төндіреді.

        5 – рейтинг (қанағаттанарлықсыз):

        - капитал жеткіліктілігінің көрсеткіштері  белгіленген нормативтерден төмен  немесе теріс көлемді капиталы  бар  банктер;

        - банктерді капитал көрсеткіштері  бойынша салыстыру тобында нашар  банктердің қатарына жататын  банктер;

        - инспекциялық тексерудің қорытындылары  бойынша активтерінің спасы шекті  немесе қанағаттанарлықсыз болған  банктер.

        Бұл рейтингтегі банктерге акционерлер  немесе басқа да қолдау көздері  жағынан жедел жәрдем жасау  талап етіледі.Қаржылық және басқа  да әлсіз жақтары банктің төлем  қабілеттілігіне қауіп төндіреді.

        Активтердің сапасы. Банктің активтерінің  сапасын талдаудың мақсаты болып  банктің есеп беруінде олардың  өмір сүру қабілеттілігі мен  құны дұрыс көрсетілгенін анықтау.Тәуекел  деңгейін анықтауда активтердің  әр деңгейдегі тәуекелінің бар  екенін ескеру қажет. Белгілі  бір активтердің түрлері тәуекелмен  ешбір байланыссыз болады. Мысалға,  касскдағы қолма - қол ақша  немесе Ұлттық банктегі корреспонденттік  шоттағы қалдық. Бұл активтерге  қарама – қарсы 100% тәуекелі  бар активтер бар. Мысалы, оларға  банктен берілетін несиелер жатады.

        Активтердің сапасын талдау барлық  активтердің түрлерін, сондай –  ақ баланстан тыс активтер  мен проблемалы активтердің негізгі  бөлігі ретінде несие портфелін қамтиды. Сондықтан несие портфелінің сапасын талдау көп көңіл бөлуді қажет етеді. Бұл талдаудың негізгі принципі несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуді талдау болып табылады. Біріншіден, инспектор келесі жақтарына көңіл аудару керек:

1. несиені өтеу келісімшартқа сәйкес жүргізіліп  жатыр ма, әлде төлемдер кешіктірілген бе?
2. қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты ма, әлде қаржылық жағдайы нашарлап қалды ма?
3. қарыз алушы несиені қайтара алмаған жағдайда банктің несиенің орнын жабу үшін қосымша қамтамасыз ету қаражаттары немесе несиені қайтарудың басқа түрлері бар ма?

        Егер банк несие бойынша шығындарды  жабуға провизиялар құрған болса,  онда құрылған провизиялардың  сомасын активтердің жіктелуіне  дейінгі сомасынан алынып тасталынады.

        Активтердің сапасын талдау жіктелінген  активтердің орташа құны мен  банк капиталының қатынысына  негізделеді. CAMEL жүйесі бойынша  активтердің сапасын бағалаудың  негізгі принциптері 5 – кестеде  келтірілген. 

    Активтер  сапасын бағалау принциптері 

 

        1 – рейтинг (тұрақты). Мерзімі  кешіктірілген немесе жіктелінген  активтердің саны аз, несиенің  нашар орналастырылуына қарсы  тұру үшін ішкі бақылау жүйесі  мен басқару механизмдері жеткілікті  банктер.

        Бұл рейтингтегі банктердің диверсификацияланған  несиелік портфелі болуы және  бір қарыз алушыға келетін  тәуекелдің ең жоғары мөлшері  мен банкпен ерекше қатынастағы  тұлғаларға байланысты талаптарды  орындауы керек.

        2 – рейтинг(қанағаттанарлық).1 –  рейтингке жатқызылған банктерге  қарағанда, бұл рейтингтегі банктердің  мерзімі кешіктірілген немесе  жіктелінген активтерінің мөлшері  үлкен болады, бірақ проблемалы  активтердің көлемі орташа, ал  жалпы активтердің сапасы қанағаттандырарлық  болады.

        Несие саясаты мен ішкі бақылау  жүйесінің саясаты жалпыға сәйкес  деп бағаланады, сондай-ақ кез  келген айқындалған шығындарды  жұмыс тәртібінде түзетуге болады.

        Бұл рейтингтегі банктердің де  диверсификацияланған несиелік  портфелі болуы және бір қарыз  алушыға келетін тәуекелдің ең  жоғары мөлшері мен банкпен ерекше қатынастағы тұлғаларға байланысты талаптарды орындауы керек.

        3 – рейтинг (орташа). Бұл рейтингтегі  банктердің мерзімі кешіктірілген  жене жіктелінген активтердің  көлемінің жоғары болып келуі  қауіп төндіреді. Жалпы жіктелінген  активтердің деңгейі әзірше банктің   капитализациялануын қажет етпейді,  бірақ жағдайдың нашарлап кету  мүмкіндігі бар. Мұндай банктер  берілген несиелердің қайтарылуын  талап етуді жеткілікті деңгейде  қамтамасыз етпеген.

        Банктің жағдайын жақсарту үшін  бақылау әдістерін жетілдіру  қажет.

        4 – рейтинг (шекті). Бұл рейтингтегі  банктердің мерзімі кешіктірілген  және жіктелінген активтердің  көлемі шығынды және активтердің  сапасы нашар деп бағаланады. Жағдайды түзетуге байланысты  жедел түрде шаралар қолданбаса, проблемалы активтердің деңгейі  мен ауыртпалығы – болашақта  банктің төлем қабілетіне қауіп  төндіруі мүмкін.

           Мұндай банктердің несиелерді  басқаруы нашар, несие саясаты  мен ішкі бақылау механизмі  әлсіз болады және басқару  мен иемдену мәселелері бойынша  заңсыз іс - әрекеттердің де болуы  мүмкін. Бұл банктердің несиелік  портфелі банкпен ерекше қатынастағы  тұлғалардың белгілі бір санымен  ғана шектеледі.

          Банктер мен ерекше қатынастағы  тұлғаларға байланысты талаптардың  орындалмауын сипаттайды.

         5 – рейтинг (қанағаттанарлықсыз). Бұл рейтингтегі банктердің мерзімі  кешіктірілген және жіктелінген  активтердің көлемінің нашар  жағдайы және банктің төлем  қабілеттілігіне нақты қауіп  туғызады.

          Сауықтыру бойынша бірнеше механизмдерді  іске қосып және ағымдағы шығындары  қысқартуға байланысты жақын  арада шаралар қолданбаса, банктің  банккротқа ұшырау қаупі бар.

          Табыстылық. Табыстылық пен рентабельдік банк жұмысының маңызды көрсеткіштері болып табылады.

          Табыстылықты талдауда ең алдымен  мынандай факторларды ескеру  қажет:

• банкте уақыт сайын өзінің құнын жоғалтатын активтердің (құралдар, негізгі құралдар) амортизациялау тәжірибесі бар ма?
• салық бойынша қарыздың есептелуі дұрыс жүргізіле ме?
• Салықты төлегеннен кейін акционерлерге дивиденд түрінде төленген сомалардың есеп баптарында көрсетілуін тексеру.