Коммерциялық банктерді рейтінгін бақылау

     Қазақстан банктерін ресейдегі әріптестері  сияқты несие беруді белсенді жүргізуде. Қазақстан банктері активтерінің ең үлкен өсуі,  клиенттерге ұсынылған  займдар портфельдерінің  өсуімен  шарттас. Активтер құрылымында несиелер үлесі 40 пайыздан 70 пайыз аралығында толқып  тұрады. Рейтингте алдыңғы  тұғырларды Казкомерцбанк пен Тұран  Алем банкі иеленді. Ал үшінші орында бұрынғысынша Қазақстанның Халық банкі  Ресей банктері арасында займдар  мөлшері бойынша бұл банктер 6,7 және 14 орындарды иеленер еді.

     «Экспертпен»  алдын-ала қабылданған Қазақстан  банкілерінің рейтингтік сараптамасы  банктік жүйенің жоғары деңгейде топталуын және олардың озаттарынан  жедел өсуде екенін айқындап берді.

     Берілген  жарияланымда, біз, Қазақстан Республикасы банктерін арнайы шолу жобасын  бастаймыз. Банк нарығындағы түйінді беталыстар мен  маңызды оқиғаларды жүйелі түрде  қадағалап, сараптап отырамыз  сонымен  қатар, Қазақстан банктері қызметінің маңызды көрсеткіштерінің рейтингтік кестесін дайындаймыз.

     Бізде Ресей банктік бизнесінің түйінді  көрсеткіштері бойынша рейтингтер құрудан жеткілікті тәжірибеміз  бар. «Эксперттің» алғашқы банктік  рейтингі 1996 жылы жасалды. Бұл өнім мамандар  арасында да, банк, компания клиенттері мен жеке тұлғалар арасында да қажетті қолданысқа ие. Рейтингтер несімен қызық? Рейтингтер, ең алдымен,  қаржылық көрсеткіштер бойынша саралауға  негәізделген, қызығы сол, ол нарықтың тұтас көрінісіп және банк секторы  сегментіндегі жеке банктің орнын  көрсетіп береді.

     Ал  динамиканың болуы, нарық  динамикасының  банкпен салыстырғандағы өзгерісін  айқындауға және басқа рейтингке  қатысушылардың қаржылық көрсеткіштер динамикасының 

     Өз  тәжірибемізді біз Қазақстандағы  банк секторында рейтингтер құруға бағыттауды шештік. Біздің көзқарасымыз бірнеше  себеппен қызық болады деп үміттенеміз. Біріншіден, бұл Қазақстанның банк саласына сырттан, тәуелсіз көзқарас. Екіншіден, бұл ресей банктерімен  салыстырмалы статистика. Қазақстан  мен Ресейдің қаржылық нарығына қарсы  өктемдік кезеңінде біздің рейтинг  дер кезінде іске асады.

     Қазірдің  өзінде, ресей нарығына көптеген қазақстан  банктері тікелей немесе дәнекершілер арқылы келгенін ашық айтуға  болады. Ресей нарығындағы қазақстан  капиталының үлесі өсе береді. Ресей банктері де қазақстанның қаржы  нарығына қызығушылық танытуда.

     Сонымен, біздің зерттеулер нені көрсетті, Қазақстан  банктерінің жиынтық активтері 2004 жылдың бірінші жартыжылдығында 22 пайызға, 1598 млрд. теңгеден (11,8 млрд. АҚШ) 1952 млрд. теңгеге (14,4 млрд. АҚШ) дейін өсті. Салыстыру  үшін: ресей банктерінің жиынтық  активтері 2004 жылдың 1 шілдесіне 212,3 млрд. долларды құрады. Ең үлкен өсу Қазақстанның индустриалды банкінде тіркелді. Бұл  банктің  активтері бірінші жартыжылдыққа  1,57 есе өсті. Бұл банк рейтингте  активтер мөлшері бойынша 19-шы тұғырдан көрінді.

     2004 жылдың 1 шілдесінде Қазақстанның  ең ірі банкі казкоммерцбанк  болды. Біз зерттеп отырған   банктердің жиынтық  активтерінің  ішіндегі бұл банктің үлесі  25 пайыз,  ал ресейдің ең ірі  банкі – Сбербанк России үлесі  29 пайыз болды. Алайда, қазақстанның  банктік секторында тағы бір  ірі банк бар,  ол активтері  бойынша екінші орында – ол  Тұран Әлем банкі. Бұл екі  банк арасындағы айырма үлкен  емес.

     Ресейде екінші ірі банк жоқ болып шықты, себебі бірінші Сбербанк активтері  екінші Внешторгбанк активтерінен 5,7 есе  жоғары. Ресей банкілерімен салыстыру  кестесінде актив мөлшерлері бойынша  қазақстанның екі ірі банкі сәйкес 6-шы және 9-шы тұғырларды иеленеді. Осылайша, Қазақстанда алғаш рет үш банк нарықтың шамамен 63 пайызына келеді, осы  кезде Ресейде тек 39 пайыз. Бұл  Қазақстанның банк жүйесі, қаражат  көзі көптеген банктер  арасында  ******* Ресейге қарағанда көбірек  шоғырланған.

     Қазақстан банктерінің  капиталға айналуы 2004 жылдың бірінші жартыжылдығында 19,6 пайызға, 168 млрд.  теңгеден (1,2 млрд. АҚШ) 201 млрд. теңгеге (1,5 млрд. АҚШ) өсті. Ресейдің банк секторының капиталға айналуы 2004 жылдың 1 шілдесінде 29,4 млрд. долларда құрады.

     Ең  үлкен капитал өсімі 2004 жылдың бірінші  жартыжылдығында 1,7 есе АТФ Банкінде тіркелді. Бірінші жартыжылдықта  «темірбанк» АҚ-ның меншікті капиталы 7,8 пайызға өсті. Қазақстанның үш ірі  банкінің үлесіне Қазақстанның барлық  банк жүйесінің капиталға айналуының 57 пайыз келеді. Ресейде жағдай басқаша. Онда үш ірі банк үлесіне жиынтық  капиталдың 31 пайыз келеді.

     Тек жалғыз ғана қазақстандық банк 2004 жылдың бірінші жартыжылдығын  шығынмен аяқтады. Қалған банктердің пайда көрсеткіштері  жақсы. Ал, оның  ішінде бесеуі бірінші  жартыжылдықта 1 млрд-тан астам пайда  тапты. Ресейлік әріптестер сияқты Қазақстан  банктері белсенді несие беруде. Активтер құрылымында  несие үлесі 40 пайыздан 70 пайызға дейінгі аралықта ауытқиды Рейтингте Казкоммерцбанк пен ТұранАлем  алдыңғы тұғырды иеленеді. Үшінші орында Қазақстан Халық банкі. Ресей  банктері арасында бұл банктер заем көлемі бойынша сәйкес  6-шы, 9-шы және 14-ші орындарды иеленер еді.  Барынша  қызықты көрсеткіш  болып «Банкаралық  позиция» көрсеткіші табылады, ол банкте орналасқан қаржылар мен есеп беру күніне банктен тартылған  қаржылар арасындағы айырмашылық ретінде  саналады. Бұл 2004 жылдың 1 шілдедегі  жағдай. Ресейдің осыған ұқсас көрсеткіштерінен айырмашылығы Қазақстан банктеріне қолданылған мәндер, шетел банктері тарапынан, сонымен қатар мақсатты қаржыландыру мен синдикаттауға  батыстық банк-серіктестердің қатысуы  артылған сенімнің дәрежесін көрсетеді. Сондықтанда тізімнің соңғы жағында  еліміздің ірі банктері Қазақстан  Халық банкі мен ТұранАлем  банкі тұр.

     Рейтинг деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар.

     Позитивті:

• бұрынғыша қолайлы макроэкономикалық жағдайлар және өсудің болашағы  барынша жақсы, алайда әрі қарай жетілдіруді талап ететін банк қызметін реттеу принциптері;
• банк қызметінің әртараптандыруды өсіру - әсіресе жеке-бөлшек қызметін дамыту бағытында;
• міндеттерін атқару мерзімін созуға мүмкіндік беретін, ірі банктердің халықаралық капитал  нарықтарына қол жеткізе алу;
• бизнес өсуінің бірқалыптылығынан  тәуелді болса да, барынша жеткілікті банктердің пайда  тапқыштығы.

    Негативті:

• Шикізат тауарлар  бағасының  ауытқуларына және  сыртқы сілкіністерге сезімтал  кішігірім әрі жақсы күші шоғырланған экономика;
• Айқындықтың жетіспеушілігіне байланысты қатерлер және жекеменшік құрылымының жоғары топтасуы;
• Активтердің тез  өсуінен  болған  банк капиталына қысым;
• Несие берудің едәуір  өсуі-несиелердің қайтарылуы экономикалық  және саяси  стрестық жағдайларда, экономиканың құлдырау кезеңіне тексеруден өтпеген.
• Ресурстық қор мен несиелік портфельдердің жоғары топтасуы.