Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

Кәсіпкерлік  ортаны  одан  әрі  нығайту мәселесіне  Қазақстан  халқына  арналған  таяудағы  Жолдауда  да  айрықша  көңіл  бөлінген. Бүгінде  біздің  елімізде  кәсіпкерлікті  дамытудың  перспективасы  айқындалды.  Қазіргі  уақытта,  Мемлекет  басшысының  халыққа  жолдауы  негізінде  шағын  және  орта  кәсіпкерлікті  2006 – 2008  жылға  дейін  дамыту жөніндегі  жеделдетілген  шаралардың  жаңа  ауқымды  бағдарламасы  әзірленуде.  Бизнес  құру  жолындағы  бюрократялық  кедергілер  азайтылды.  Тек  соңғы  жылдары  ғана  лицензияланатын  қызметтердің  350 – ге  жуық  түрлері  қысқартылды.  Кейбір  лицензияларды  беру  өңірлік  деңгейге  көшіріліп,  процедуралар  айтарлықтай  қарапайымдандырылды. 

Елбасымыз  Жолдауында  басты  міндетіміз – ұлттық  экономиканы  инновациялық  технологиялар  негізінде  диверсификациялауды  жүзеге  асыруда  жеке  бизнеске  жетекші  рөл  бөлетінімізді  атап  көрсеткен: ”Бірлесе  отырып  бізге  экономиканың  шикізаттық  емес  дамытуға  қол  жеткізу  қажет.  Болашақта  экспорттық  әлеуетті  ұлғайтатын  басты  көз  де  солар  болу  тиіс”.[5]

Ол  мақсатқа  жету  үшін  қажетті  ресурстарымыз  бар.  Арнайы  құрылған  даму  институттары – Қазақстанның  инвестициялық  қоры,  Қазақстанның  даму  банкі,  Инновациялық  қор,  Экспортты  сақтандыру  жөніндегі  корпорация,  Инжиниринг  және  технологиялар  трансферті  орталығы  осы  жылды  қоса  есептегенде  120  млрд.  тенгеден  астам  қаржы  жинақтауға  жағдай  туғызды.  Өзі  өмір  сүрген  қысқа  мерзім  ішінде  даму  институттары  жалпы  сомасы  1  триллион  570  миллиард  теңге  болатын  760 – тан  астам  жобаларды  қарады.  Қазіргі  уақытта  сомасы  60  млрд.  теңгеден  асатын  90 – ға тарта  жоба  қаржыландыруда.  Шағын кәсіпкерлікті  дамытудың  арнайы  қоры  жұмыс  істейді,  ол  шағын  және  орта  бизнеске  атаулы  көмектер  көрсетуде.

 Кәсіпкерлікті мемлекеттік   қолдауға   Елбасымыз  үлкен   назар  аударуда.  Ол:  „Даму   банкі  мен  Инвестициялық   қорға  барлық  кәсіпкерлердің  қолы  жете  бермейді.  Сондықтан   „Шағын  кәсіпкерлікті  дамыту  қоры”  өзіндік  бір  „үлкен  қаржылық  маркетке”  айналуға  тиіс...”  демекші,  Қорға   биылғы  жылы  республикалық   бюджеттен  қосымша  10  млрд.  теңге  бөлінетін  болды.  Ол  қаржы  біріншіден,  микрокредиттік  ұйымдарды  құру  мен  олардың   ресурстарын  ұлғайтуға – 3 млрд.  теңге,екіншіден,  шағын   бизнес  субъектілері  үшінбанк  кредиттері  бойынша  кепілдіктер   беруге  – 4 млрд. теңге ,  үшіншіден   қаржы  лизингін,  франчайзингті   шағын және орта бизнесті несиелеуді  басқаруді,  халықаралық  стандартты  енгізуді  қоса  алғанда,  жобалық   шағын және орта бизнесті несиелеуді  басқаруге  3 млрд.  теңге  көлемінде   бөлінеді.  Нәтижесінде  шағын   бизнесті   шағын және орта  бизнесті несиелеуді басқару  мүмкіндігі  25  млрд.  теңгеге   дейін  артады. Әрине  бұл  –   шағын  кәсіпкерлікті   дамытудағы  мемлекет  тарапынан   жасалған  үлкен  қолдау. [4]   Мемлекет  тарапынан    кәсіпкерлікті қолдау  қорының бағдарламалары  арқылы  жеке  кәсіпорындардың халықаралық сапа  стандарттарына  көшуіне септесетін  және  бұл жолда оларды  енгізу  үшін  жұмсаған  шығындарының  50 % - н өтеп  беретін  болады. Мемлекет  басшысы  мемлекеттік  деңгейде  де,  облыстарда  да таңдаулы  кәсіпкерлерге  баға  беретін  конкурстар  өткізуді  ұсынды.  Еңбек  өнімділігі  жоғары  және  экспорттық  әлеуетті  мықты  сапалы  өнімдерді  шығаратын  кәсіпкерлер  мен  өндіріс орындарының  беделін  барынша  биіктете  беру  керек,  деді  Президент.  Кәсіпкерлік  субъектілерішаруашылық  кешеннің  барлық  салаларында және  республика  өңірлерінде  құрылып,  қызмет  етеді.  Олардың  көпшілігі  тұтынатын  әр  түрлі  тауарларды  өндірумен  айналысады,  қызметтердің  кең  спекторын  өсіреді,  сауда  делдалдық,  коммерциялық, және  қаржылық  қызметпен айналысады. 

        Кәсіпкерлік   қызметін  белсендетудің  негізгі   нәтижелері  23–кестеде  көрсетілген

Кесте 23 -  2008 жылға  есептелген  аймақтар  бойынша    шағын  бізнес кәсіпорындарының саны

	Тіркелгені		Жұмыс істеп тұрғандары
	Бірлік	Қорытын-дысына, %	Барлығы		Олардан белсенділері
			Бірлік	Қорытын-дысына, %	Бірлік	Қорытын-дысына, %
Қазақстан Республикасы	145087	100,0	103291	100,0	51339	100,0
Акмола	4790	3,3	3534	3,4	2473	4,8
Ақтөбе	5487	3,8	4298	4,2	1952	3,8
Алматы	6108	4,2	4574	4,4	3084	6,0
Атырау	3735	2,6	3245	3,1	1375	2,7
Шығыс Қазақстан	9569	6,6	6838	6,6	3845	7,5
Жамбыл	4206	2,9	2990	2,9	1161	2,3
Батыс Қазақстан	3039	2,1	2586	2,5	1141	2,2
Қарағанды	9129	6,3	6649	6,4	3116	6,1
Костанай	5551	3,8	4332	4,2	2275	4,4
Қызылорда	2762	2,0	2349	2,4	1513	2,9
Маңғыстау	3936	2,7	3282	3,2	1181	2,3
Павлодар	6962	4,8	4749	4,6	2635	5,1
Солтүстік Қазақстан	3496	2,4	2725	2,6	1442	2,8
Оңтүстік Қазақстан	13248	9,1	9194	8,9	4407	8,6
Астана қаласы	11953	8,2	9950	9,6	5010	9,8
Алматы қаласы	51116	35,2	31996	31,0	14729	28,7

*Мәлімет көзі: Қазақстан Республикасы  мен  оның  өңірінің  әлеуметтік–экономикалық  көрсеткіштері, Алматы, 2008, ҚР  Статистика  жөніндегі  Агенттігі.

Статистикалық  тіркелім  деректеріне  сүйенсек,  республика  бойынша  2008  жылы  қаңтар  айының 1  жұлдызына  дейін  шағын  кәсіпкерлікпен  айналысатын  145,1  мыңнан  астам  шағын  кәсіпорын  тіркелген,  бұл  көрсеткіш  2007  жылғы  қаңтар  айының  1  жұлдызындағы  деңгейден 10,9  пайызға  жоғары.  Тіркелген  кәсіпорындардың  71,2  пайызға  жақыны  жұмыс  істейтін  (экономикалық қызметті жүзеге  асырған немесе  жүзеге  асыра алатын)  кәсіпорындар.  Осы кәсіпорындардың әрбір екіншісі,  яғни  51  мыңнан  астамы  белсенді  жұмыс істейтін  (экономикалық  қызметін  нақты жүзеге  асырған)  кәсіпорындар  қатарын құрайды. Өңірлер бойынша белсенді кәсіпорындардың басым көпшілігі Алматы қаласына (29,1%) және Астана қаласына (9,8 %),  сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан (8,4%) және Шығыс Қазақстан (7,4%) облыстарының  үлесіне келеді.        

Сонымен қатар, біздің ойымызша, шағын кәсіпкерлікті  Қазақстанда дамытудың бірден-бір  жолы – бұл салааралық шағын кәсіпорындар құру, аймақтық салалық құрылымды  жетілдіруде шағын кәсіпкерліктің ролін көтеру арқылы олардың арасындағы сапалы біркелкі үйлестіру жұмыстарын ұйымдастыру, шағын кәсіпкерлікті  дамыту көрсеткіштерін қалыптастыру, нарықтық экономикасы тұсында көп  деңгейлі шағын кәсіпкерлікті дамытуды жеделдету шараларын дайындау жатады [53].

Шағын кәсіпкерлікті қолдауда кешендік көзқарастың  қажеттілігі ұзақ мерзімдік тұрақтылықтың  кепілі бола алады. Әрбір кәсіпкердің  іс-әрекеті мен жағдайы әрқалай  болғанымен, мемлекеттік қолдау мен  реттеуді бір ізді әлеуметтік әділеттік  принципі орнығуы тиіс. Шағын кәсіпкерлік  өзінің дамуына байланысты  алғышарттар  мен мүмкіндіктерге қарай ырғақты  дами отырып, әрдайым мемлекет тарапынан  қолдауға мұқтаж [30].

Шағын кәсіккерлікті мемлекеттік қолдау жүйесінің құрылымы үш деңгейде қалыптасады.

• республикалық деңгей;
• аймақтық деңгей;
• жергілікті деңгей.

Әрбір деңгей өзіндік жүйе құрып, үш блокқа бөлінеді:

1. Концептуальды-бағдарламалық;

2. Ұйымдық-ресурстық;

3. Функционалдық.

Концептуальдық-бағдарламалық  блок шағын кәсіпкерлікті қолдаудың  мақсаттарын, әдістерін, принциптерін, тұжырымдамалары мен бағдарлама-ларын  қамтиды [11].

Ұйымдық-ресурстық  блок шағын кәсіпкерлікті қолдаудың  арнайы мемлекеттік басқару органдары  мен қоғамдық бірлестіктерін, сондай-ақ, тиісті ресурстармен және мамандармен  қамтамасыз етілген инфрақұрылым нысандарын біріктіреді.

Функционалдық блок шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдау жүйесінің негізгі бағыттарын қарастырады. Басқаша айтқанда, бұл дегеніміз:

• шағын кәсіпкерліктің сыртқы ортасының факторларын басқару;
• жекелеген шағын кәсіпорындарды тікелей қолдау;
• қолдау жүйесінің ұйымдастырылуы мен жетілдіруі [19].

Шағын кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық шарттарын жетілдіруде кәсіпкерліктің құқын қорғау жөніндегі заңдарды түсіндіретін аймақтарда арнайы семинарлар жүргізу, кәсіпкерлер арасында анкета жүргізу, фермерлер, шағын және орта бизнес өкілдері, шаруашылық субъектілерінің  басшылары үшін еңбек туралы, монополияға  қарсы заңдар жөнінде түсініктемелер беруді ұйымдастыру қажет [54].

Шағын кәсіпкерлікті ақпараттармен және мамандармен қамтамасыз ету үшін кәсіпкерлік негізін жастарға үйрету, ақпараттық-түсіндірме және әдіснамалық  көмек көрсету, шағын кәсіпкерлікті  тіркеу, қаржыландыру және салық салу курстарын бизнес-инкубаторларда ұйымдастыруда  өз жалғасын табуы керек.

Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымын дамытуда өнер-кәсіпте, саудада, құрылыста, көлік шаруашылығында, жалпы алғанда  экономиканың барлық секторларын жандандыру, халықтың қолөнері, туризмді дамыту шараларын  әзірлеу және жүзеге асыру маңызды  орында болуы тиіс [4].

Импорт  алмастыру бағдарламасына сәйкес кәсіпорынның босаған алаңдарында шағын бизнес кәсіпорындарын орналастыру арқылы тауар-лардың жаңа түрлерін өндіру жөнінде  ұсыныстар кәсіпорын бағдар-ламаларына енгізілуі тиіс [55].

1. Шағын кәсіпкерліктің сыртқы ортасының факторларын басқару дегеніміз – шағын кәсіпорынның қызметіне аса қажетті  сыртқы ортаның жаңа элементтерін (мысалы, ірі және кіші бизнес арасындағы кооперациялық байланыстар жүйесі) құрып, бүгінгі күнге дейін қалыптасқан факторларының озығын жетілдіру және келеңсіздеріне тосқауыл қою.

2. Жекелеген шағын кәсіпорындарға тікелей қолдау көрсету – арнайы инфрақұрылымдардың көмегімен жүзеге асырылады. Атап айтқанда:

а) қаржылық институттар (шағын кәсіпкерлікті қолдау қорлары, арнайы банктер, қаржы сақтандыру қорлары);

ә) лизинг компаниялары;

б) бизнес-инкубаторлар, технопарктер, кластерлер, өнеркәсіп компа-ниялары және тағы басқалары;

в) шағын кәсіпкерлікті дамытудың агенттіктері мен орталықтары;

г) технологияларды тарату орталықтары;

д) ақпараттық қамтамасыз ету қызметтері;

е) оқу орталықтары;

ж) бухгалтерлік, аудиторлық, жарнамалық, маркетингтік, көлік және басқа да қызметтер көрсету жөніндегі арнайы фирмалар, мамандар таңдауға жәрдемдесетін агенттіктер.

3. Қолдау жүйесінің ұйымдастырылуы мен жетілдірілуі-қолдау көрсетудің нақты стратегиялық бағыттарын анықтаумен тығыз байланысты. Қолдау жүйесін ұйымдастыруда мемлекеттік бақылау құрылымдары мен олардың қызметіне бақылау жасаудың тәртібін белгілеп алудың маңызы ерекше. Жүйенің басым бағыттарын ырғақты дамыту арқылы кең қанатты интерациялық өркендеуге қол жеткізуге әбден болады [31].

Шағын кәсіпкерлікті қолдау жүйесінің  жоғарыда қарастырылған үш деңгейінің арасында да тығыз байланыс бар. Республикалық  деңгейдегі шағын кәсіпкерлікті  қолдау құрылымдары құқықтық-нормативтік  және әдістемелік көмек көрсетіп қоймай, аймақтық, және жергілікті деңгейдегі қолдау құрылымдарына тікелей қаржылар аудару арқылы да жәрдемдесуге тиіс.

Республикалық шағын кәсіпкерлікті  дамыту шараларын жетілдіру үшін:

• салықтық есеп қағидалары мен төлеу процедуралары, салық салу базасын, салықтың түрлерін анықтауға қатысты салық заңдарына өзгерістерді жылына бір реттен жиі емес мемлекеттік бюджетті қабылдауға байланысты енгізуді шектеу және оны күнтізбелік жыл басына енгізу;
• қаржы операцияларын қолма-қолсыз есеп айырысу жөніндегі барлық қаржы операцияларын жүргізуге мұрындық болатын салық ставкаларын азайту және соған сәйкес тиісті салықты төлеуді жетілдіру [56];
• несие беру мерзімдерін ұзарту және аймақтық мәні зор шағын өндірістік кәсіпорындар үшін пайыздық ставкаларды төмендету арқылы отандық өндірістерді ынталандыру және сапасы төмен арзан қолды тауарларды тасып әкелуге тосқауыл қою;
• шағын кәсіпкерлікті несиелендіру механизмдерін жетілдіру үшін лизингтік несиелерді, венчурлық қаржыландыру, факторинг, сонымен бірге, кепілдік қорларды құру және өзара несиелендіруді қалыптастыру жолдарын ұсынамыз [33].

Мемлекеттік қолдаудың бүгінгі күнге жүйесіз  іс-әрекеті шағын бизнес нысандарының жабылуын жылдамдатты.

Шағын кәсіпорындардың өмір сүру мерзімінің қысқа болуына әсер етуші факторлар:

1. Қаржының жетіспеушілігі.

2. Ресурс қорының әлсіздігі.

3. Салық қысымдары.

4. Қылмыстық құрылымдардың қысымы.

5. Әкімшілік кедергілердің көптігі.

6. Заң құжаттарының жетілдірілмеуі, тұрақсыздығы және әрекет етпеуі.

7. Тауар өткізу нарығының таралуы.

8. Монополияның қысымы.

Жасыратыны  жоқ, шағын фирмалардың деңгейінің қаржылық нашарлауына халықтың басым  көпшілігінің кедейшілік халге жетіп, төлем қабілетінің құлдырауы  тікелей әсер етуде [34].

Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың негізгі  мақсаты – олардың әлеуметтік-экономикалық қызметін тиімді атқаруына мүмкіндіктер жасап, өмір сүру мерзімінің неғұрлым ұзаруына ықпал ету. Біздің пікірімізше, мемлекеттік қолдаудың бағыттары бойынша бірнеше нақты шараларды іске асыру қажет.