Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

Қарыз алушылардың төлем қабілеттілігін дұрыс талдау мен бағалау қабілеті; қарызды жедел іздестіру бойынша  дұрыс бағытталуын; активті, пассивті операцияларға нормативтер жүйесін  қолдану. Олар  орталық банкпен  бекітіледі және міндетті түрде орындалуы  қажет.

Лимиттерді  бекітіп, банктер өздерінің стратегиясына  сай тәуекелдерін шекті қабылдауға болатын деңгейін анықтауға қатысты  лимиттерді бекіту. Бұл лимиттер негізінен  банктің ішіндегі инструкциялар  және әдістемелерінде, жарғыларында көрсетіледі .

Банк  өзінің өмір сүруінің бастапқы кезеңінен  өткеннен кейін  банк қызметінің маңызды  бағыттары бойынша бөлімдерді қосатын  стратегиялық жоспарды жасауы қажет. Өз кезегінде банк қызметінің жеке бағыттары  бойынша жедел жоспары және стратегиялық пен жедел басқару бойынша  фунцияларды жүзеге асыратын басқа  құжаттар арқылы стратегиялық жоспарлар  жасалынады. Бұл құжаттар тізімі банк жұмысшыларының әдістемелік негізін  құрайды және нақты операцияларды  жүзеге асыру үшін қажетті лимиттер мен  бақылаудың жалпы жүйесін  құруға бастама болып табылады [99].

Бұл жүйе басшының тәуекелді қалайтын деңгейіне  жұмысшыларды бағыттайтын кезде  ғана тиімді. Мысалы, егер лимиттер қатаң  және консервативті болса, банк басшылары  тәуекел деңгейі төмен операцияларды  жасауға талпынады. Керісінше, егер лимиттер ауыспалы болса, ал шектеулер  қатаң болмаса, банк жұмысшылары  тәуекелі жоғары операцияларды жасауға  бағытталады.

Банктің ішкі құжаттары жалпыланған лимиттері  бар болуы  жағдайы да кездеспейді . Жеке  банктік операциялар бойынша  тәуекел деңгейінің банк капиталы немесе табысы (мұндай бағыттың нағыз мысалы, қарыз алушылардың несиелік рейтингі негізінде банк капиталының өтімділігінің жоспарлы бағытталуына және банк капиталының жеткіліктілігі негізінде несиелер бойынша пайыз мөлшерлемесін анықтау әдістері) арасындағы қатынаспен анықталады. Мұндай әдістер жетілдірілуде және олар тәжірибелі түрде қолданылуды көлемі бойынша несиелік ұйымдарды кездестіруге болады, бірақ олар ірі банктерде кездеседі .

Осылай, банк операцияларына лимит жүйесін  құру оларды төмендетуге апаратын тәуекелдерді басқарудың маңызды бір әдісі.

Тәуекелді анықтау және өлшеу жеке операциялар, банк қызметінің бағыты, ұйымдастырушылық бағыттар, сонымен қоса бүтіндей қаржылық ұйымның мүмкін болатын тәуекел  деңгейінің сандық өлшемін анықтау  өте маңызды процедура. Бұл  жағдайда бар тәуекелді өлшемдеп қана қоймай  банк ісінің бағыты және операциялары жаңа нарықты игеру тәуекелін  бағалау да қажет. Берілген тапсырма маркетингтік зерттеулермен тығыз  байланысты. Тәуекелді өлшеу жүйесі оның үш компонентін анықтауы қажет: көлемі, әсер ету кезеңінің ұзақтығы, кері жағдайдың пайда болу тәуекелі.

Несиелерге  бағаның пайда болуы процесін тәуекелді ескере отырып сипаттайық. Тәуекелді анықтау процесі несиелік рейтингті құруды қажет етеді. Банк басшылары нақты несие бойынша  тәуекел деңгейі бағалау кезінде  пайыз мөлшерлемесін белгілей алатын болуы қажет, басқа сөзбен тәуекелді  қабылдағаны үшін төлем алу. Қарыз  алушылар үшін тәуекелді анықтауда  жеке бағыт қолданылады. Несиелік портфель шегінде тәуекелді анықтау әдісі  несиелердің әртүрлі бағыттары  немесе қарыз алушылар жататын салалар  бойынша (мысалы, өндіріс, сауда, жылжымайтын мүлік) рейтингтерін өзіне алу арқылы жетілдіруге болады [100].

Банк  қызметіне тән тәуекелдерді төмендету  мақсатында Ұлттық Банк Екінші деңгейлі банктер орындауға қажетті пруденциялдық  нормативтер, негізінен банктің  жарғылық капиталының ең төменгі  мөлшері, меншікті қаражаттардың жеткіліктілік  коэффициенті бір қарыз алушыға  ең көп тәуекел деңгейі, өтімділік  коэффициенті және т.б. құрылады және бекітіледі. ҚР ҰБ-ның пруденциялдық нормативтері негізінде екінші деңгейлі банктер  банк қызметін реттейтін ішкі құжаттар, сонымен қоса тәуекелдерді азайту мен  төмендету шараларын жасайды.

 шағын  және орта бизнесті несиелеуді  басқару және несиелік тәуекелдерді  басқару саласында банк стратегиясын  тиімді жүзеге асыру мақсатында  «Қазақстан Халық Банкі» АҚ  табыстарды жоғарылату мен тәуекелдерді  төмендету  арқылы  шағын және  орта бизнесті несиелеуді басқару  процесін арықарай жетілдіру  мақсатында «Қазақстан Халық  Банкі» АҚ-ның «ішкі несиелік  саясаты туралы» жарғы құрылған.

Берілген  жарғыда «ТұранӘлем Банкі» АҚ-ның  несиелік портфелі бойынша шектеулер  берілген:

Тәуекелдерді  бақылау функциясы  банктің жұмысшылары  тізімінің қызметіне, әртүрлі деңгеймен  ұйымдардың басшыларының қызметіне  қатысты . Банкте тәуекелді бақылау  функциясының қызметі жалпы тәуекелді  басқарудың  әртүрлі жүйелерін қолдану қорытындысымен және банктің нақты кіші бөлімдерінің күнделікті жұмысының жиынтығы болып табылады. Нақты қорытындыда жасалынған ұйымдық құрылым деңгейінен, персоналды таңдау дұрыстығы және соңғысы жеке операцияларды және жұмыс орындарында тиімді жедел бақылау деңгейіне байланысты болады. Тәуекелдерді дұрыс басқару үшін қажетті: өкілдіктерді дұрыс бөлу; жасалған мүделік инструкциялар; ақпаратты берудің жетілген арналары.

Көптеген  операциялардың тәуекелін дұрыс  есептеу үшін оларды әртүрлі позицилардан қарастыру қажет. Банктің әрбір  құрылымдық кіші бөлімдері сол немесе басқа операцияны жүзеге асыру барысында  барлық жақтық тәуекелді талдау үшін қажетті ақпараттың бір бөлігін  қамтиды. Бұл  тәуекелді бағалай  алатын  мамандарға да қатысты.

Тәуекелді бақылау менеджерлермен қоса, акционерлердің де (ең бірінші банк басшыларының) міндетіне  жатады. Егер біріншілері бақылауға  жауапты болса, банктің қызметін стратегиялық жоспарлау және оны  жедел басқаруды тек банк иелері ғана жасай алады. Егер банк басшылары  директорлар мәжілісі деңгейінде нақты  бақылау механизмдерін жасамаса және сол кезде банктің күнделікті басқармасында жұмыс жасамаса, онда олардың банке инвестицияланған қаражаттары күтілетін табыс  әкелетіндігі сенімсіз. Тәуекелді және несиелік ұйымның сенімділігіне  қажетті басқа да  шартын бақылау  әдістері мен  дұрыс жүйесінің  маңыздылығына қарамастан оның жоғарғы  басшысының жүйеге қызығушылығымен  оның іскерлік сапасы маңызды болып  табылады.

Біріншіден, жоғары буындағы банк басшысына ол басқаратын ұйымның ресурстық қамтамасыз етілуін дұрыс ұйымдастыру және кадрлерді орындарына дұрыс орналастыру. Банктің кіші бөлімшелерінің нақты  операцияларын кадрлық, материалдық-техникалық және қаржылық қамтамасыз ету толықтай болмаса, өз-өзін өтемеген тәуекелдің пайда болуына әкеледі [101].

Несиенің  қайтарылмауы немесе төленбеуі тәуекелінен  қашу немесе төмендету бойынша «ТұранӘлем Банкі» АҚ бір  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару программасын қарастыра  отырып, тәжірибелік ұсыныстар беруге болады. Жеке тұлғаларға тұтынуға  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  программасын алып қарастырайық.  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  программасы несиені берудің  келесі шарттарын қарастырады:

Бұлардың  ішінен ең тәуекелге әрине банктің  өзінде орналастырылған депозиттік салымдар болып табылады. Кепіл құжаттарын дұрыс жасаған кезде тәуекел  жоқ болады. Басқаша айтқанда –  бұл ең таңдамалы нұсқа .

Тәуекел деңгейі бойынша келесісі бұл  – қозғалмалы және қозғалмайтын мүлікті  кепілдендіру . Бұл нұсқа несиенің қайтарылуының сенімдірек кепілі , бірақ бұл нұсқа несие маманынан  немесе кепілдендіру инспекторынан  өз аймағындағы даму перспективасын терең талдауды талап етеді. Көбінесе несиелер жарты жылдан бір жылға  дейін беріледі. Бұл мерзім ішінде мүлікке баға төмендеуі немесе көтерілуі мүмкін. Несие қайтарылмаған жағдайда берілген несиелер бойынша барлық шығындарды кепіл қамтамасыз етпеуі мүмкін.

Тәуекелді төмендетудің келесі нұсқасы бұл  заңды тұлғаның кепілі. Кәсіпорынның тұрақты жұмысында бұл нұсқаның тиімділігі жоғары. Бірақ кәсіпорын  тұрақтылығына сенімді болу үшін аудиторлық тексеруден немесе банк жұмысшылары  жүргізетін талдаудан өтуі қажет. Аудитор  қызметінің бағасын кәсіпорын өзі  төлейді. Сондықтан да көптеген басшылар өзінің басшылығына кепілдік беруден  бас тартады. Сонымен қоса басшылар аудиторлардың ривизиясына немесе банктің қызметкерлерін талдауына  көнбейді, себебі жүргізетін келісімшарттармен  көптеген құжаттардың конфиденциялдығы сақталуы қажет.

«ТұранӘлем  Банкі» АҚ-ның  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару регламентіне сай  тұрақты кәсіпорында алатын жалақы түріндегі табысы бар және берілген кәсіпорында үш айдан кем емес жұмыс істеген 25 жастан жоғары тұлғалар, бірақ 63 жасқа жетпегендер [102].

Менің көзқарасым  бойынша үш ай мерзім аз. Себебі көптеген кәсіпорындар сынау  мерзімінен өткеннен  кейін ғана немесе еңбектік келісім шарт жасасқаннан  кейін ғана тұрақты жұмысшылар тобына қосады . Сынау мерзімі немесе келісімшарт  мерзімі жарты жылға созылуы  мүмкін , содан соң жұмысшы жұмыстан шығарылуы мүмкін . Бұл заң жеке тұлғаның кепілін жоққа шығарады. Менің ойымша мерзім бір жылдан кем  емес жалақы туралы және жұмыс орны туралы құжатында бейнеленуі қажет. Қазіргі уақытта жалақы туралы құжатта  жұмысшы тұрақты жұмыста ма немесе уақытша тартылған ба көрсетілмейді. Өзгерісті талап ететін келесі жағдай бұл отбасының жұмыс істейтін мүшелерінің және бірге тұратындардың  кепілі. Мұндай кепілдемелер аз кездеспейді, ерлі-зайыптылар бір-бірін кепілдейді, балалар әке-шешелерін және керісінше. Мұнда сонымен қоса несиенің қайтарылмау  мүмкіндігі бар. Логика бойынша жұбайлардың  табысы бір отбасылық  табыс. Және отбасында қосымша қаражаттар қажет  болса, онда жалпы отбасылық табыс  алынған сомалардың қайтарылу талабына жауап бермейді. Жұбайлардың бірінің  табысы жоғалған кезде (жұмыс) тәуекел  бірден көтеріледі. Яғни «Қазақстан Халық  банкі» АҚ-ның жалақы жобасына қатыспайтын  кәсіпорындарында  кепіл іздесе, онда кепілдің табысын банк бақылай  алмайды және қарыз алушының пайда  болған қарызын жабу үшін оның шотынан  ала алмайды.  Мұндай кепілдің шотынан  алу сот шешімі бойынша ғана болады. Сотқа шағымдану процедурасы  өте ұзақ және көп еңбекті қажет  етеді. Бұл уақыт өте банкке қарыздың сомасы мен мерзімін көбейтеді.

Осымен қоса тағы мынандай шарт ұсталынады . Мүмкін несие бойынша  әр айлық салымдардың жоспарланған сомасы және жалақы бойынша анықтама арқылы алынулар сомасы ( жеке табыс  салығы, зейнетақы ұсталымдары және басқалары ) жалпы сомада есептелген жалақының 50 %-нан аспауы қажет . Ол шарт қарыз алушымен қоса кепілде де сақталынады .

Бұл шарт несие сомасы несие  алушы жалпы жанұя табысына зиянсыз  өтетіндей болуы қажет [102].

 шағын және орта  бизнесті несиелеуді басқарудің  басқа шарты.

• берілген соманы мақсатқа сай орындауға жұмсау. Бұл несие сомасы қолма-қол ақшамен берілмей клиенттің өтінішіне сай белгілі бір ұйымға қолма-қолсыз аударылады. Мысалы :
• егер несиенің мақсаты емделу болса, Денсаулық сақтау минис-трлігінің ұйымына;
• несие мақсаты білім алу болса, Ғылым және білім министрлігінің ұйымына;
• несиені демалуға немесе емделуге алатын болса, әртүрлі дем алу орындарына, туристік агенттіктеріне беріледі;
• несиені халықтық тұтынатын тауарларды сатып алуға алатын болса, дүкендерге, сауда орындарына, тауардың белгілі бір түріне, кәсіпорындарға аударылады.
• қолма-қолсыз  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару кезінде несиені мақсатты тұтыну мониторингін жүргізу оңай, несиенің қайтарылмау тәуекелін төмендетеді .
• Бірнеше шарттарды былай сипаттауға болады:
• жеке тұлға куәлігі бойынша ғана несие беріледі. Резидент еместерге уақытша тұрғын куәліктері беріледі. Ұзартылған мерзімімен жеке тұлға куәлігі, басқа тегіне ( күйеуге шығумен байланысты және т.б.), басқа аймақта тұру орнымен жеке тұлға куәлігі, әскери билеттер және әскери жұмысшыларға қызмет куәліктері, шетел паспорттары, басқа елдердің паспорттары – бұл құжаттар бойынша несие берілмейді.
• несие салық төлеуші тіркелгеннен кейін ғана беріледі. Құжатта мерзімі, тегі, аты-жөні және мөр таңба болуы керек;
• жеке меншіктегі пәтерлер кооперативінен анықтама, ауыл әкімшілігі немесе басқа органның отбасының құрамы мен нақты тұрғын орнын растауы.

Эмиграциялық  полицияның мекен-жайлық анықтамасы сай  келмейді, себебі мұндай анықтама жазылу орнын көрсетіп нақты тұрғын орнын  анықтамайды.

Тұтыну  шығындарына несие беру тәжірибесін  қорытындылай келе «ТұранӘлем Банкі» АҚ-ның  аудандық филиалында  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  шартын ескере отырып, берілген соманың  қайтарылмау тәуекелін жабу мүмкін емес. Бұл қорытындыны несие беру шарттарын қарастыра отырып қана жасадық .  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару жұмысшыларының кәсіби деңгейі тәуекел деңгейін төмендетуге үлкен үлесін тигізеді. Сонымен қоса шарттар мен тұрғындарға  несие ережелерін өзгерту арқылы да жетуге болады. 

Бірінші кезеңде тұтыну мақсатында клиент несие  алу үшін есептік-кассалық бөлімдегі  бақылаушы кассирге өтініш жасайды. Бақылаушы кассир клиенттің құжаттарының несиелік шарттарына сай келуін тексере  отырып, келесі қызметтер тізімін  жасайды :

• несиені алу үшін өтініш жасауды талап етеді, онда мерзімі, сомасы, валюта түрі, несие алу мақсаттары және несиенің қайтарылуы қалай кепілденетіндігін көрсетеді.
• клиент туралы толық мағлұмат беретін  арнайы анкета жазуды талап етеді ( аты-жөні, жеке тұлға куәлігі, салық төлеушінің тіркеу нөмірі, мекен-жайы, нақты тұрып жатқан мекен-жайы, отбасылық жағдайы, жанұя құрамы, айлық жеке табыс көлемі және жанұялық ай сайынғы жиынтық табыс, жалақы алу орны, әр айлық  шығындар көлемі);
• жеке тұлға куәлігі және салық төлеушінің тіркеу нөмірі көшірмесін нақты салыстырып есептік кассалық бөлім мөрімен және жеке қолмен бекітеді;

Бірінші кезекте несиелік маман әлеуетті қарыз алушымен байланысқа түспейді. Сондықтан ол құжаттарды талдай алмайды  және клиентпен жеке сөйлесу арқылы оны бағалай алмайды. Тәуекелдерден  сақтанудың шет елдердегі және біздің еліміздегі бірден бір құралы ол несиелік бюролардың қызметін арттыру болып  табылады. Оған тоқталар болсақ мына жағдайларды  білуге болады.  Жалпы Қазақстан  Республикасындағы несиелік бюролар  және несиелік тарихты қалыптастыру туралы заңы Қазақстан Респуб-ликасында  несиелік тарихты қалыптастырудың  құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық негіздерін, несиелік тарихты қалыптастыру және оны пайдалану жүйесіне қатысушылардың құқықтық жағдайын айқындайды, несиелік бюроларды құруға, олардың қызметін жүзеге асыруға және тоқтатуға байланысты қоғамдық қатынастарды, осы саладағы мемлекеттік реттеу, бақылау мен  қадағалау ерекшеліктерін реттейді [103].

Несиелік  тарихты қалыптастыру және ақпаратты  пайдалану мынадай принциптерді ескере отырып жүзеге асырады: