Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

Шетелдік  банктердің тәжірибесінде қарыз  алушының несиелік қабілетін жете бағалау  несиелік тәуекелді төмендетудегі  басты шара болып табылады.

Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде  ағылшынның клирингтік банктерінде  кеңінен пайдаланылып келетін әдістердің біріне PARSER және CAMPARI әдістерін жатқызуға  болады.

PARSER:

P – Person – потенциалды  қарыз алушы туралы ақпарат,  оның беделі;

A – Amount – сұрайтын  несие сомасының негіздемесі;

R – Repayment – несиені  қайтару мүмкіндігі;

S – Security – қамтамасыз ету құралы;

E – Expediency – несиенің мақсаттылығы;

R – Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің пайыз мөл-шерлемесі.

CAMPARI:

C – Character – қарыз алушының беделі;

A – Ability – қарыз алушының бизнесін бағалау;

M – Means – несиеге деген қажеттілігін талдау;

P – Purpose – несиенің мақсаты;

A – Amount – несие сомасының негізделуі;

R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;

I – Insurance – несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.

Американдық банктер тәжірибесінде потенциалды  қарыз алушыларды дұрыс таңдай білуде «алти си ережесі» қолданылады .

• Character (қарыз алушының сипаты);
• Capacity (қаржылық мүмкіндігі);
• Cash (ақшалай қаражаты);
• Collateral (қамтамасыз етуі);
• Conditions (жалпы экономикалық жағдай);
• Control (бақылау).

Несиелік  тәуекелдерді басқаруды  банктік  тәуекелдерді басқару саласында  ең жақсы зерттелген мәселе ретінде  қарастыруға болады. Банктік тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ретінде  Америка Құрама Штаттарының банктерін  қарастырғанды жөн көрдім. Америка  Құрама Штаттарының банктерінде несиелік тәуекелді басқарумен несиелік комитет айналысады. Құрылымы жағынан қарастырсақ, несиелік комитет екі бөлімнен тұрады – несиелік саясат бөлімі (CRESCO) және несиені бағалау бөлімі (СREVСО).

СREVСО-ның  функциялары : несиелік тәуекелді анықтау  және бағалау, банктегі несиелік саясатты дайындау, несиелік лимиттерді белгілеу, несиелік портфельдің диверсификациялау  критерийлерін белгілеу. Оның негізгі  маңызды функцияларының бірі – несиені  табыс есебінен өтеу шешімін қабылдау, яғни оны үмітсіз деп тану болып  табылады. Осыған қоса, бұл комитет CRESCO-ға банктің  несиелік саясатына  өзгертулер енгізу туралы ұсыныс жасайды. Бұл комитеттер тұрақты негізде  жұмыс істемейді және айына бір  реттен артық құрылмайды.

Тәуекелге шағылған маржа – бұл несиелік тәуекелге жалпы пайыздық маржа. Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында маржа көрсеткіші болмағанмен  де шетелдік банктер оны несиелік тәуекел деңгейін бағалауда кеңірек  қолданылады. Бұл жерде статистикалық  мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің 3–3,5%-ды құрайтынын куәландырады.

Таза  пайыздық маржа = Таза пайыздық табыс / Активтер

Жалпы пайыздық маржа = Таза пайыздық табыс + Басқа да табыстар  
/ Активтер

• Проблемалық несиелер / Несиелердің жалпы сомасы.
• Бір қарыз алушыға келетін несие / Банктің меншікті капиталы.

Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір  қарыз алушыға келетін несиенің сомасы банктің меншікті капиталының 25% - нан аспауы тиіс. Бұл әрине несиенің үлкен мөлшерін білдіреді [95].

• банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға берілетін несиелер  
  / Банктің меншікті капиталы.

Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрыл-тайшыларын, директорларын, акционерлерін және банкпен тікелей  байланыста болып, несие алу барысындағы  жеңілдіктерді пайдаланатын басқадай қарыз алушылар жатады.

Несиелерді  сапасына қарай топтау және талдаудың  маңызы бар. Несиенің сапасы деп сол  несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі айтылады. Несие сапасының  көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне кері пропорционал (несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның қайтарылуы күмәнсіз және керісінше) болып келеді. Бұл жерде  несиелік тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің  несиелік портфелінің көрсеткіштерінің айырмашылығы – бұл банктің берген несиелері бойынша анықталатын  нақты шамасында. Несие сапасының  категорияларына байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы (соның ішінде: тұтыну, ипотекалық және басқа) бойынша проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік операциялар  бойынша жиындарды төмендетуге  бағытталатын шаралар қатарын жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.

Несиелік  тәуекелді басқару, реттеудің негізгі  әдістеріне мыналар жатады:

• несиелік портфельді диверсификациялау;
• қарыз алушының төлем қабілетін алдын ала талдау;
• несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв құру;
• несиелік портфельді оңтайлы (банк үшін) құрылымын талдау және
• қолдау;

Несиелердің қамтамасыз етілуін және олардың  мақсатты пайдалануын талап ету [70].

Несиелердің қайтарылмауын зиян шегу – кез  келген банк қызметінің қашса құтылмайтын  үлесі. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі мөлшерге жеткізуге  болады. Американдық коммерциялық банктерде  проблемалық несиелердің пайда  болу себептерін айқындауға көмектесетін, сол сияқты олардың пайда болуын болжайтын толық жүйе жұмыс жасайды. Бұл жүйеге сәйкес күмәнді несиелердің  пайда болуына әсер ететін банкке байланысты және байланысты емес факторлар  келтіріледі. Бірінші факторларға  несиелік процеспен байланысты, яғни несиелік өтінішке, несиелік құжаттарға және т.б. жасалатын талдауды қамтитын барлық аспектілері жатады. Екінші факторларға қолайсыз экономикалық жағдай және төтенше оқиғалар жатады.

Тәуекелдерді  төмендетуге бағытталған банк қызметінің тәуекелін басқарудың бірнеше әдістерін  қарастырайық . Оларға жататындар :

• банктердің өз қызметі туралы динамикалық және статистикалық ақпараттардың сенімділігін, олардың клиенттерін, контрагенттерін, делдалдарын, бәсекелестерін талдаудың болжамдық әдісі арқылы мүмкін шығындарды алдын ала бағалау. Бұл мақсат үшін банктерде тәуекел деңгейін талдайтын және маркетинг жүйесінде оларды басқару әдістерін жасайтын бөлімдер құрылуы қажет [96].
• пайыздық мөлшерлеме динамикасы, олар банктің тәуекелділік деңгейі көтерілген кезде жоғарылайтын және керісінше, яғни шектеулі алмастырылатын инструменттер пайызынан жоғары бос айналымдағы инструменттердің пайыздары; пссивті операциялар және банкаралық нарықтағы операциялар клиенттермен активтік және несиелік пайызынан төмен; қарыз алушы қаншалықты тұрақты болса пайыз мөлшерлемесі төмен болады; ұзақ мерзімділер қысқа мерзімділерге қарағанда өзгермелі; кепілдендірілген несиелер және қысқа мерзімді операциялар бойынша кепілдендірілмеген және қысқа мерзімді операцияларға қарағанда пайызы төмен;
• жағымсыз жағдайларға кепілдік ретінде несиені сақтандыру ;
• хеджирлеу (тәуекелді сақтандыру);
• тәуекел өте жоғары болған жағдайда қарыз алушының ұсынысын қабылдамау ;
• жеке несиелену және аз қарыз алған жағдайларда негізінен қолданылатын  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару шарттарын есептеу ;
• оның шоғырлануын бейнелейтін тәуекелді диверсификациялау.Ол әртүрлі түрде көрінуі мүмкін;
• шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарудің жалпы сомасын сақтай отырып көп клиенттерге аз сомада несие беру ;
• несие беру үшін бірнеше банктер консорциум құра отырып, үлкен көлемде несие сомасын беретін несиелерді консорционалдық негізде беру;
• депозиттік салымдар, бағалы қағаздарды көптеген салымшылардан аз сомада алу ;
• берілген несиелер бойынша толықтай қамтамасыз етілуді алу.

Қарыз алушыларды бағалаудың жоғарыда көрсетiлген жүйелерiмен қоса, батыс елдерiнде  соңғы он жылдықта потенциалды қарыз  алушылардың сапасын бағалауда  статистикалық  әдiстер қолданылуда . Мұндай әдiс ретiнде «Z» моделiн қарастыруға болады. Бұл модельдi американдық  экономистер жетпiсiншi жылдардың соңында құрастырған. «Зет»  моделі қарыз алған кәсіпорынның банкроттыққа ұшыpaу ықтималдылығын  бағалауға арналған. «Зеттiң»  мәні  бiрнеше айнымалылары бар теңдеу арқылы шешiледi.

Дамыған мемлекеттерде валюталық тәуекелдердiң  негiзгi үш түpi жиі

кездеседі:

• операциялық;
• трансляциялық;
• экономикалық.

Операциялық тәуекел сауда операцияларымен, қаржылық инвес-тициямен және дивидендтiк  төлемдермен байланысты. Операциялық  тәуекелге ақша қаражаттарының  қозғалысы мен табыс деңгейі  ұшырайды.

Трансляциялық тәуекел шетелдік инвестициямен  және шетелдік қарыздармен байланысты болып келедi. Ол табыстар мен шығындарды ұлттық валюта негізінде есептегенде  баланс баптарының көрсеткiштерiнiң көлеміне әсерін  тигізеді [97].

Ал экономикалық тәуекел  болса, болашақта жасалатын келісімшарттық мәмiлелермен байланысты тәуекелдiң түpi болып табылады: Ол ұзaқ мерзiмдi сипатта болады  және оны жорамалдау жеңiл.

Валюталық операцияларды кассалық және мерзімді деп екіге бөледі. Кассалық мәміле нарығы келісімшарт жасалғаннан  кейін екі күннің ішінде міндеттемелердің орындалуын талап етеді. Сондықтан  мұндай опе-рациялардың тәуекел  деңгейі өте төмен. Оларға спот пен  овернайт жатады . Мерзімді валюталық  мәмілелер бойынша тәуекелдер  инвестордың  несие қабілеттілігімен сипатталады. Бұл мерзім неғұрлым жоғары болса, соғұрлым бағамның өзгеру тәуекелі  де жоғары  болады. Клиенттер өз валюталық  тәуекелдерін хеджирлеу үшін осындай  мәмілелерді қолданады, ал банктер  өз клиенттеріне қызмет көрсету мақсатында осындай құралдарды қолдануға мәжбүр болады. Мұндай тәуекел жоғары болғандықтан, банк өз кезегінде өзі де мұндай операцияларды сақтандырады.

Мерзімді  валюталық мәмілелерге мыналар  жатады :

• форвардтық валюталық операциялар ;
• валюталық фьючерстер ;
• валюталық опциондар ;
• своп операциялары .

Валюталық тәуекелдерді басқарудың тағы бір әдісі  бағамдардың өзгерісін талдау болып  табылады. Мұндай талдау өз кезегінде  фундаментальдық және техникалық болып  екіге бөлінеді .

Валюта  бағамдарының өзгерісін фундаментальды талдау әдісі бойынша бағамның өзгерісі валютаны шығаратын елдің макроэкономикалық  факторына байланысты деп есептеледі. Сондықтан валюта бағамының өзгерісін  талдау үшін валютаны шығаратын елдің  экономикасының макроэкономикалық  дамуына талдау жасайды .

Ал  техникалық талдау әдісінің тұжырымдамасы  бойынша мемлекеттің қысқа мерзімдегі макроэкономикалық көрсеткіштері  бағамның өзгерісінде көрініс таппайды деп есептеледі. Мұнда математикалық  және техникалық есептеулер жүргізілу  арқылы нақты болжамдар есептеледі. Мұнда есептік база ретінде орта ғасырлардың математигі Фибоначи ұсынған  сандар қатары қолданылады.

Шетел тәжiрибесi ретiнде өтiмдiлiк тәуекелiн  басқаруды қарастырып өтейiн. Коммерциялық банктердiң өтiмдiлiгi мына үш элементтiң  дұpыc арақатынасы ретiнде қарастырылады: банктiң меншiктi капиталы, тартылған  және орналастырылған қаражаттар. Осыны  ескере отырып, шетел тәжiрибесiнде  коммерциялық, банктердiң өтiмдiлiгiн  сақтау мақсатында басқарудың экономикалық және әкiмшiлiк әдiстерi қолданылады. Осыған байланысты, әp мемлекеттiң, ортальқ  банктерi өтiмдiлiкке байланысты әдiстемелер жасап отырады. Банктерге сараптама  баға беруге мумкiндiк беретiн әдiстердiң  бiрi САМЕL болып табылады. Бұл –  әдiс AҚШ-тa және басқа да дамыған  мемлекеттерде қолданылады. САМЕL:

С – (capital adequaty), капиталдың адекваттылығы;

А – (assets quality), активтердiң сапасы;

М – (management), басқару;

Е – (earnings), табыс немесе рентабельділік;

L – (liquidity), өтiмдiлiк.

Әлемдiк  тәжiрибеде өтiмдiлiктi басқарудың мынадай  әдістері қалыптасқан:

• қорларды конверсиялау әдісі;
• қордың пул әдісі;
• резервтiк позицияны басқару әдісі;

• несиелiк позицияны басқару әдісі;

• портфельдi белсендi басқару әдiсi;
• қорлардың конверсия әдісі қаражаттардың тартылу көздері көп болған кезде қолданылады да, активтер мен пассивтер мерзiмi бойынша сәйкестендiрiледi;
• қордың пул әдiсi ақша нарығындағы операцияларға шек қойылған уақытта қолданылады. Бұл әдiс бойынша қажеттi өтiмдiлiк дәрежесi мен оның орнын толтыруға арналган банктiк қаражаттардың көзiн сәйкестендiру қолданылады. Яғни, оның негiзгi мақсаты өтiмдiлiктi қамтамасыз ету үшін қажеттi бiрiншi реттi және екiншi реттi резервтердi құpy;
• резервтік позицияны басқару әдісі былайша сипатталады: резервтік позиция анықталады, бірақ екінші ретті резервтер алдын ала құрылмайды .
• несиелік позицияны басқару әдісі бойынша банк өтімділігін сақтау үшін қысқа  мерзімді  несие арқылы өтейді;
• портфельді белсенді басқару әдісі. Бұл жағдайда секьюритизация жүргізіледі, яғни  несиелік ресурстарды орналастаыру тек келісімшарт негізінде ғана емес, сонымен қатар вексель мен облигацияны қолдану арқылы жүргізіледі;
• тәуекелдерді басқару жүйесі стратегиялық басқару деңгейінде, ұйымдастырушылық бөлімшелер деңгейінде немесе әртүрлі қиын операциялардың тәуекелдерін бақылайтын бөлімшелердің өзара әрекеті шегінде жүзеге асады.
• соңғы талапты жүзеге асырудың маңызда шарты кепілдік құқықтың болуы.