Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

Бірінші шара – шағын  кәсіпкерліктің мүдделерін қорғайтын  салық реформасын жасау керек, атап айтқанда, біріншіден, экономиканың бұл  секторына мемлекет тарапынан таза фискальдық көзқарасты өзгерту; екіншіден, тиімді инвестициялар тарту үшін салық жеңілдіктерін енгізу.

Кәсіпкерлерді мемлекет қылмыстық құрылымдардан  қорғауы тиіс. Сонымен қатар, кәсіпкерлер  өздерінің қоғамдық ұйымдарын мемлекеттік, аймақтық, жергілікті деңгейлерде құрып, өз-өздерін кәсіби жүйе арқылы қорғай алса құба-құп. Құқық қорғау органдары  мен кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктерінің арасындағы тығыз қарым-қатынасты  жан-жақты қолдап – қорғаған жөн.

Шағын кәсіпкерлікті құқықтық қолдауда қолданыстағы заң құжаттары талаптарының сөзсіз орындалуын және олардың мазмұнының ведомстволық ережелермен бұрмаланбауын  қамтамасыз ету қажет [36].

Кәсіпкерлердің  тауар өткізу нарығын кеңейту  үшін мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға оларды тікелей қатыстыру керек. Мемлекет мұқтаж өнімдерді  шығаруға шағын кәсіпкерлік нысандары  үшін міндетті түрдегі кіші квота  енгізу – тауар өткізу нарығындағы  шағын кәсіпорындардың тұрақтылығын нығайта түседі. Сондай-ақ ойға қонымды  протекционизм мен импортқа квота  енгізу де шағын фирмалардың «тынысын кеңейте түспек».

Екінші  шара – шағын кәсіпкерлікке қаржылық жәрдем беретін арнайы қаржылық қорларды құру. Бұл қорлардың шағын кәсіпорындардың  қаржылық қауқары мен «ірге тасына»  қарай, тіпті, несие алуға кепілдік бере алатындығы мақұл.

Үшінші  шара – монополияға қарсы күрес, әділетті бәсекелестік орнату, тұтынушылар  құқығын қорғау, осыларды іс-жүзінде  жетілдіру үшін республика бойынша  шағын кәсіпкерлікті қолдаудың  жүйесін жасау.

Расында, шағын кәсіпкерлікті экономиканың мықты буынына айналдыру үшін оның қуатты инфрақұрылымдары ауадай қажет.

Шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдаудың  ең соңғы – үшінші Мемлекеттік  бағдарламасына байланысты пікірімізді  мейлінше жұмсақтап жеткізе отырып, еліміздің белгілі ғалымдарының ой-пікірлері негізінде әзірленген шағын кәсіпкерлікті қолдаудың  жүйесін ұсынып көрейік (5-сурет).

Әлемдік дамыған елдерінде шағын кәсіпкерлікті  дамытуды мемлекеттік қолдау саясатының басты мақсаты – қолайлы орта қалыптастыру. Бұл негізде мемлекеттің  экономикалық саясатының тұрақтылығы, нарық инфра-құрылымының дамуы, интеллектуалды меншікті қорғаудың тиімді жүйесі; жеңілдетілген әкімшілік шаралар, салық демалыстары тағы басқалары  басты нысанаға алынады [36].

Шағын кәсіпкерлік тиімді әрі ырғақты  даму үшін мемлекет тұрғысынан қаржылық-несиелік және инвестициялық қолдаудың қолайлы  саясаты алдыңғы орынға шығады. Шағын  кәсіпкерліктің гүлденуіне еліміздегі инвестициялық климаттың жағдайы  тікелей әсер етеді. Соңғы кезеңде  тәжірибеге енгізілген тура инвестициялар  тартудың рөлі зор. Мәселен, Астана, Алматы, Қарағанды, Шымкент қалаларында  жүзеге асырылған тура инвестициялар  тартудың тәжірибесі – бұл әдістің  өміршеңдігін көрсетті.

Қазақстандағы салық жүйесіне шағын кәсіпкерлікке  несие беретін инвесторлар мен  кредиторларға жеңілдіктер қарастырсақ, біздің пайым-дауымызша, іс оңға басар  еді [60].

Осы тұрғыда  шағын кәсіпорындарға оның қызметінің алдыңғы кезеңінде міндетті түрде  салық жеңілдіктерін беруді ойластырған  дұрыс.

Республикада    кәсіпкерлік  секторының  ары  қарай  дамуын  тежейтін  негізгі  кедергілердің  бірі-  қаржы  жеткіліксіздігі  мен  алдыңғы  қатарлы шет  елдік  технологияға  қол  жетерліксіз  болумен  сипатталатын отандық  тауар  өндірушілердің  төменгі  дәрежедегі  бәсеке  қабілеттілігі.  Бұл  жағдайларда  бизнес – инкубаторлар  өнімнің  бәсеке  қабілеттілігін  өсіруді  көздеп,  шағын  кәсіпкерлік  субъектілеріне  көрсетілетін  лизингтік  қызметтер  көлемін  ұлғайтуға  бағытталған  қызметін  кеңейтуге  көңіл  бөліну  керек. 

  Кесте 24–Кәсіпкерлерге  Халықаралық  стандарт  бойынша  бизнес – инкубатормен  көрсетілетін  қызметтер

*Дауранов И.  Малый  бизнес  Казахстана:  тенденции и проблемы  развития// Министерство  экономики и торговли  РК, Алматы, 2002- С167

Кәсіпкерлерді дайындауда бизнес-инкубаторлар, өнеркәсіп аймақтары және технопарктер, бұл тоқтап тұрған өндіріс қуат орындарында  ұйымдастыруға болады, бұл аймақтағы  экономиканың дамуына алкен үлесін қосады: біріншіден, жұмыс орындарын  құрады; екіншіден, өндіріс өнім көлемінің  өсу себебінен экономикалық өсуді  қамтамасыз етеді. Республикамызда  белгілі бір деңгейде қолданылмаған өндіріс қуат потенциалы бар, бұл көптеген кәсіпкерлерге өз ісін бастауға мүмкіндік көзі.

Салалық министрліктер мен комитеттердің  өз қызметтерін шағын кәсіпкерлікке  қатысты тиімді ұйымдастыруы арқасында  ведомстволық қолдау көрсетуге әбден  болады. Бұл шараға ірі отандық  кәсіпорындар мен трансұлттық компаниялар  да қатыса алады [37].

Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың  қажетті инфра-құрылымдарын құру мағынасы терең мәселе. Айталық, шағын кәсіпкерлікті  дамыту қорының тікелей міндеттерінің  бірі – осындай құрылымдар қа-лыптастыру болатын. Өкінішке орай, бұл Дамыту қоры халықаралық ұйымдардың қаржыларын тартумен ғана айналысуда. Ол-ол ма, бұл  Дамыту қоры кәсіпкерлердің қолы жетпейтін  «Қытай қорғанына» ұқсас құрылымға  айналды. Аймақтық және жергілікті кәсіпкерлерді  былай қойғанда, ірі қалалардағы  шағын кәсіпкерлік нысандары  – Дамыту қорынан консалтингтік  көмек те ала алмауда.

Біздің  ойымызша, Дамыту қоры өзінің тікелей  міндеттерінен алшақ-тамайды, мынадай  мәселелерді шұғыл шешу керек:

• жергілікті билік органдарымен қарым-қатынас орнату арқылы жылжымайтын мүліктер мен ғимараттар алу. Сол аймақтардан бизнес-орталықтарын ашып, кәсіпкерлерге нақты ақыл-кеңестер көрсету, бизнес-жоспарлар әзірлеуге жәрдемдесу және несиелер бөлу;
• шағын кәсіпкерлер басқа қаржы институттарынан несиелер алғанда, оларға кепілдік беруді тәжірибеге енгізу.

Дамыту  қорынан несие алуға қажетті  құжаттардың тізімін барынша  ықшамдау [38].

Шетелдік  нарық экономиканың тәжірибелері шағын  кәсіпкерлікті дамытуды қолдауда лизингтік  және франчейзингтік қарым-қатынастардың  қолайлылығын да дәлелдеді. Біздіңше, шағын кәсіпорынның ірі орталық  және шетелдік компаниялардың құрал-жабдықтарын, қаржы-қаражаттарын, технологияларын  пайдалану арқылы дамуы да тығырықтан шығудың бір жолы іспетті [37].

Шағын кәсіпкерлікті дамытуда лизингтік  несиелендіру көмегімен өндірісті  өндірісті қалыпқа келтіруге  болатыны шетел тәжірибелерінен  белгілі. Лизинг көмегімен кепілге  беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруге болады. Лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг объектісі  лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген  болмайды. Лизинг 100%  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді ұсынады, кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай-ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда  табуға мүмкіндік береді. Құрал-жабдықтың  лизинг берушінің меншігінде болатындығына  байланысты өнімнің құнына лизингтік  төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын  салықты жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады. Мұның барлығы шағын кәсіпкерлікті дамытуға өз үлесін қосады.

Шағын кәсіпкерліктің табысты дамуы елдегі қолайлы әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және саяси еркі қалыптасқанда  ғана мүмкін болады. Өз кезегінде ерікті қолдау мен нығайту шағын кәсіпкерліктің кең ауқымды дамуына жол ашады [39].

Шағын кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік қолдаудың іргетасы қалана бастады, оның басты бағыттары  мынадай:

• ұтымды құқықтық-нормативтік база;
• мемлекеттің реттеуші құрылымдарының айқындылығы, ал, реттеуші қағидалардың қарапайымдылығы;
• қолданыстағы заңдардың қатаң сақталынуы;
• бұл сала жөніндегі мемлекеттік саясаттың жариялылығы;
• мемлекеттік реттеу формаларының икемділігі;
• шағын кәсіпкерлік мәселелерін іргелі ғылыми зерттеулермен қамтамасыз ету;
• шағын кәсіпкерлік қолдау жөніндегі арнайы мемлекеттік орган-дардың кәсіби деңгейінің жоғары болуы;
• шағын кәсіпкерлік нысандарының жүйелі мониторингін жасау;
• шағын кәсіпкерлік саласындағы үгіт-насихат жұмыстарының кешен-ді жүргізілуі.

Өтпелі  экономикада шағын кәсіпкерліктің біртіндеп қалыптасуы заңды құбылыс. Мемлекет тарапынан жіберілген кемшіліктер  мен қателіктерді уақыттың өзі түзеп  отыратыны да белгілі. Дей тұрғанмен, шағын кәсіпкерлікті дамытудың  мемлекеттік қолдаудың біз ұсынған  үш деңгейлі жүйесі бүгінгі күні маңызды  көрінеді. Республикалық, аймақтық және жерлілікті деңгейдегі мемлекеттік  қолдау механизмдері нарық экономикасының ең беделді бөлігінің – шағын  кәсіпкерліктің дамуына жол ашады [40].

Шағын кәсіпкерлікті аймақтық дамыту, ең алдымен, өндірістік секторды көтеруге, шағын кәсіпкерлікті қолдаудың  инфрақұрылымын дамытуға, жаңа жұмыс  орындарының неғұрлым көп санын  құруға, жергілікті атқарушы органдардың  кәсіпкерлік орта мен неғұрлым жоғары деңгейде өзара іс-қимыл жасауына бағытталатын болады. Қазіргі несие  дағдарысымен байланысты болып тұрған әлемдік қаржы дағдарысы коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті несиелендіру барысына қайта қарауын  қажет етіп отыр. Несиелік саясатты қайта қарамаса банктердің кез келгенінің банкротқа ұшырау қаупі бар. Кейбір шешімдер банктің табысына және имиджіне нұқсан келтіргенмен, оның болашақтағы  табысты қызмет атқаруына мүмкіндік  берері сөзсіз.Сондықтан, банктер өздерінің  несиелік саясатының бағыттарын қазіргі  жағдайға байланысты қайта қарағаны дұрыс болар. Біздің зерттеуіміздің  нәтижесі ретінде келесі мәселені ұсынамыз.

Коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  тәжірибесі талданып, оны жетілдіру  ұсыныстары беріді:

1. Қаржылық қиыншылық көріп отырған коммерциялық банктердің  акциясының белгілі бір бөлігін мемлекеттің сатып алуы арқылы несие ресурсымен қамтамасыз ету;

2. Мемлекеттің «Қазына» қоры арқылы шағын және орта бизнесті несие ресурстарымен қамтамасыз ету;

3. Қазақстанның  «Инвестициялық  компаниясы» арқылы банктердің шағын және орта бизнес инвестициялық жобаларын  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруі үшін қажетті қаржылық ресурстармен  қамтамассыз ету;

4. Шет елдік компанияларға және ұйымдарға  банктердің акцияларын сату арқылы несиелік ресурстармен қамтамассыз ету;

5. Халықтың  және заңды тұлғалардың  депозиттерін  тарту;

6. Банктіктің бағалы қағаздарын шығаруы арқылы қаражаттарды тарту;

       7. Міндетті түрде  қарыз алушының несиелік қабілетін  математикалық коэффиценттерді  пайдалана отырып анықтау керек. (несині қайтару коэффиценттері  автормен «Еркін» ЖШС материалдары  негізінде анықталған)

Қазіргі жағдайда мемлекеттің көмегінсіз ешқандай ел әлемдік дағдарыстан шыға алмайды. Өйткені алып мемлекеттер болып  саналатын АҚШ, Англия, Германия және тағы басқа да мемлекеттер өз банктеріне миллиардтаған қаражаттар бөліп  отыр және Орталық банктері қайта  қаржыландыру ставкаларын 0 пайызға  дейін төмендетуде(Жапония). АҚШ  ел экономикасын жандандыру мақсатында Конгрестен 700 млрд доллар көлемінде  қаражат сұрап алды.Бұл қаражат  АҚШ экономикасын дағдарыстан шығаруға жеткіліксіз болып отыр. Сондықтан  Қазақстан Республикасы әлемдік  қаржы нарығының қатысушысы болғандықтан мемлекет тарапынан шағын және орта бизнесті қаржыландыруға қажетті қаражатпен қамтамасыз етіп отыруы керек. 

3.2 Қаржы ұымдарының шағын және орта бизнесті   шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді жетлдіру мәселелері

Тәуекелдің  дәрежесін анықтауға банк қажетті  ақпарттарды жинау үшін СREVСО мен CRESCO комитеттерінің қызметкерлері  арнайы талдау жұмыстарын жүргізеді. Несиелік саясатта несиелерді беру тәртібі, несие  алуға деген ұсынысты қарастыру, несиелік талдау процесін жүргізу, басқа  банктермен несиеге байланысты ақпараттарды ауыстыру тәртібі қарастырылады .

Несиелік  тәуекелді төмендетуге арналған бағыттарға қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауды жатқызуға  болады. Қарыз алушының несие қабілетін  балл бойынша бағалау әдісі қазіргі  кезде көп елдерде қолданылады. Бірақ әр банкте несие қабілетін  бағалау критерийлері әр түрлі болып  келеді .