Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

• несиелік тарих субьектісі келісімінің болуы;
• барлық несиелік тарих субъектілерінің теңдігі;
• ақпаратты, несиелік тарихтың деректер базасын және ақпараттық жүйені мақсатты пайдалану;
• ақпараттың құпиялылығы;
• несиелік тарихтың деректер базасын және тиісті ақпараттық жүйелерді қорғауды қамтамасыз ету;
• азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмауы, азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау.

Несиелік бюролардың қызметін және несиелік тарихты қалыптастыруды мемлекеттік  реттеу мен қадағалауды уәкілетті  орган жүзеге асырады. Жалпы уәкілетті органның құзыретіне мыналар кіреді:

• несиелік бюролардың қызмет мәселелері бойынша нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау;
• несиелік бюролар қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиялар беру;
• Қазақстан Республикасының несиелік бюролар және несиелік тарихты қалыптастыру туралы заңдарының сақталу мәселелері бойынша несиелік бюролар қызметіне тексерулер жүргізу;
• Қазақстан Республикасының несиелік бюролар және несиелік тарихты қалыптастыру туралы заңдарының анықталған бұзу-шылықтарын жою туралы несиелік бюроларға жазбаша ұйғарымдар жіберу;
• несиелік бюроларға санкциялар қолдану;
• несиелік бюролардың қызметіне, соның ішінде несиелік тарихты қалыптастыруға байланысты мәселелер бойынша жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау жатады.

Сонымен қатар уәкілетті орган осы  несиелік бюроларға ақпарат беру тәртібінің шарттары мен ең төмен  талаптары туралы, несиелік бюроларды  лицензиялаудың және тексерудің шарттары мен тәртібі туралы нормативтік-құқықтық актілер қабылдайды.

Сонымен несиелік бюролар Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес құрылатын және жұмыс істейтін коммерциялық ұйымдар  болып табылады.

Несиелік  бюролар қызметінің негізгі түрлері  несиелік тарихты қалыптастыру және есептер беру болып табылса, қосымша  қызметіне:

• несиелік тарихты қалыптастыру және оны пайдалану жүйесіне қатысушылардың қызметін автоматтандыру үшін пайдаланатын мамандандырылған бағдарламалық қамтамасыз етуді өткізу;
• несиелік тарихты қалыптастыру және оны пайдалану жүйесіне қатысушыларды ақпараттық қамтамасыз ету;
• несиелік бюроның қызметіне қатысты арнаулы әдебиетті және өзге де ақпараттық материалдарды өткізу;
• несиелік тарихты қалыптастыру және оны пайдалану жүйесіне қатысушыларды ақпараттық қамтамасыз етуге байланысты консультациялық қызметтер көрсету;
• несиелік тарих субьектілерінің несие қабілеттілігін олар әзірлеген әдістеме негізінде жүзеге асырылатын бағалау;
• маркетингтік және статистикалық зерттеулер жатады.

Несиелік  бюроның қызметін дұрыс жолға  қою шағын және орта бизнес субъектілері үшін несиені тез алу мүмкіндігін  арттырары сөзсіз. Сондықтан барлық банктерді осы мекемеге мүше етіп, қарыз алушының несиелік тарихын  жүргізіп отыру қажет. Бұл өз кезегінде  қарыз алушыға және несие беруші банкке несиелік процесті ұтымды ұйымдастыруға  мүмкіндік береді.

Сонымен қоса, клиенттерді тартуға екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің жұмысшысы  сыйақы алады және ары қарай берілген несиелер екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің жалпы жағдайын жақсартады. Осыдан, адал емес қатынас нәтижесінде  құжаттарды жалған жазу, күмәнді клиентті алға тарту нұсқалары мүмкін. Сонымен  қоса белгілі бір себептерге байланысты несие беруден бас тарту клиент пен жұмысшы арасында қайшылықтарға алып келмейді. Барлық осы себептер несие беру кезінде оның тәуекелділігіне әсер етеді. Басқа нұсқа бар, онда клиент тәкелей несиелік маманға барады. Бұл жағдайда несие қызметкері клиентермен түсіндірме әңгімелерде уақытын бос жіберіп күнделікті жұмысынан қалып қою қауіпі бар.

Жалпы банк тәжірибесіндегі тәуекелдерді жетілдіру үшін шет елдердегі  жоғары рейтингті банктердің тәжірибесін  алған жөн. Сондықтан банк персоналын шет елдерде көптеп тәжірибеден  өткізген жөн.

 

 

 

 

Қорытынды

Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін   шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді дамыту мен жетілдіру  мәселелеріне байланысты теориялық  және әдістемелік зерттеулер негізінде  келесідей тұжырымдар мен ұсыныстар  жасауға болады:

1. Қазақстандағы шағын және орта  бизнес субъектілерін   шағын  және орта бизнесті несиелеуді  басқару тәжірибесін зерттей  келе бұл тәжірибелердің озық  шетел тәжірибелерінен алынғандығы  анықталып отыр. Қазақстан Республикасының  ішкі құрылымдық және географиялық  орналасу ерекшеліктері ескеріліп,  экономика салаларын  шағын  және орта бизнесті несиелеуді  басқару барысында әрбір салаға  тиімді келетін несие түрлері  коммерциялық банктермен, несиелік  серіктестіктермен және басқа  да несиелік мекемелермен өздерінің  шарттары бойынша ерекшеленіп  бүгінгі таңда шағын және орта  бизнес субектілерін  шағын және  орта бизнесті несиелеуді басқаруде  қолданылуда.  Осы несиелерді  алу мен қайтару барысындағы  жағымды және кедергі болатын  факторлар анықталып ұсынылып  отыр.

2.  Жалпы Қазақстан  Республикасының  жаңа экономикалық саясатқа бағдар  алуына байланысты, күнделiктi өмiрiмiзде  орын алған шағын және орта  бизнес секторының ел экономикасын  көтерудегi басты қағидаларына  тоқталып өттiм. Шағын бизнес  экономикалық өсудiң басты факторы  екендiгi анық, олай болса  оны  неге әлемдiк  деңгейге көтермеске. Сондай-ақ шағын және орта бизнес  өзiнен-өзi дамитын механизм емес, оған әрине мемлекет, қоғам,  әрбiр  тұлға жағдай жасауға талпынулары  қажет. Өйткені еліміздің жерінің  өте үлкен аймақтарды алып  жатуына байланысты шағын бизнесті  дамыту мүмкіндігі мен қажеттігі  ешкімнің қарсылығын туғызбауы  керек. Еліміз аграрлық мемлекет  болғандықтан шағын және орта  бизнесті ұйымдастыруды және  шағын және орта бизнесті несиелеуді  басқаруді ауылдардан бастау  және қолдау керек екендігі  зерттеу барысында атап айтылды.

3.  Шағын бизнестiң дамуының  бiрден-бiр көзi болып банктiк  несие табылса, сол несиеге  қалайша қол жеткiзуге болатындығы,  оны тиiмдi пайдаланып, дер уақытында  банкке қайтару мәселелерi жұмыста  зерттеліп қарастырылды. Тәжiрибе  жүзiнде шағын бизнес субъектiлерiнiң  банктiк ресурстарға мұқтаж болуы  бүгiнгi күннiң көкейтестi мәселелерiнiң  бiрi екендiгi аталып, шағын бизнестi  шағын және орта бизнесті несиелеуді  басқаруге құштарлық танытпай  отырған банктердi қалайша ынталандыруға  болатыны жайында пікірлер айтылды.  Сонымен бірге, нақты жоба бойынша,  банктiк несиеге арыз берген  заңды тұлға жобасының үлгiсi  бойынша несие мақсаты, несие  мерзiмi, несие қайтарымдылығы, несиенi қамтамасыз ететiн кепiл мүлкiн   бағалау негiздерiмен қатар, бұл  құжаттардың Қазақстан Республикасы  заңдарына сәйкес рәсiмделуi, қарызды  беру, қайтару механизмдерi зерттелді.

4. Қазақстанда кеңiнен орын алып  келе жатқан шағын бизнестi  шетелдiк банктердiң көмегiмен  банктер және әртүрлі шағын  және орта бизнесті дамыту  қорлары арқылы, мысалы Еуропалық  Даму және Қайта Құру банкiнiң  бастамасымен,  Қазақстан Республикасында  шетел инвесторларының шағын  бизнестi көтеру бағдарламасына, оның тәртiбiне  тоқталып олардың  қызметіндегі тәжірибелік материалдар  талданылды.

5.  Банктердiң шағын кәсіпкерлік  субъектілерге несие ұсынуының  тиiм-дiлiгiн арттыру негiзiнде ынталылығын  көтермелеу үшiн, несиелердiң қайтарылмау   ықтималдығын, олардың жоғары тәуекелге  баруын төмендету шараларын үнемі  жасап отырған жөн. Ол Қаржыгерлер  Ассоциациясы, коммерциялық банктер,  қаржылық қолдау қорлары және  мемлекет тарапынан іске асырылуы  тиіс. Қарыз алушының – шағын  бизнестiң тұрақты жұмыс жасауымен  қатар өз бизнесiн жандандыру  мақсатында несие алуы, және оны  уақытында қайтару процестерi  ғылыми-тәжірибелік дәрежеде зерттелiнуі  қажет. Осы секторды көтермелеу  арқылы өндiрiстi жандандыру, оның iшiнде  Қазақстан экономикасының сыртқы  тәуекелдiлiгiн қысқарту мен отандық  тауар өндiрушiлердi қолдау мәселелері  осы зерттеу жұмысының басымды  бағыты болып табылды. 

6. Алдағы жоспарланған Қазақстан  экономикасының модернизациясы  кәсіпкерлік саласында өзара  байланысты мәселелерді шешуді  көздейді. Сонымен, мемлекет салық  режимін «тек өнеркәсіптік саясаттың  көп аспаптарының бірі ретінде  қолдануы» қажет. Бәсекелестікті  дамыту мәселесі кәсіпкерлікті  дамытуда басты мақсат болуы  қажет. Шағын және орта бизнестің  ірі кәсіпорындармен ынтымақтастығына  ықпал ететін әкімшілік және  нормативті алғышарттарды құру  қажет. Ол келешекте ірі кәсіп-орындардың  кіші бизнестің «тапсырушысы  және локомотиві» қызметін атқаруға  мүмкіндік тудырады. Мемлекеттің  қатысуымен жеке корпора-цияларды  құру және соның негізінде  ірі аймақтық холдингтерді құру  аймақты даму мақсатында инвестицияларды  тарту мүмкіндігін тудырады. Олардың  әрекетіндегі негізгі бағыттар  «аймақтағы тауарға және шағын  және орта кәсіпорындардың қызметтеріне  қатысты сұранысты, кірісті және  ұзақ мерзімді негізде құру»  болып саналады. Ұтымсыз кәсіпорындарды  қайта құру және қалпына келтіру әлеуметтік-кәсіпорындық корпорацияларды құруға бағытталуы қажет. Бұл корпорациялар өз кезегінде «нарыққа қажетті өнеркәсіп пен жаңа технологияларды» дамытуға ықпалын тигізуі қажет. Мемлекет экономиканың түрлі саласына кәсіпкерліктер мен капиталдардың қатысуларының бәсекелестік негіздерін құруға бағытталған кәсіпкерлік мәдениеттің дамуына ықпалын тигізуі қажет. Осы аталған мәселелер зерттеу барысында нақтыланды.

7. Қазақстан Республикасында шағын  және орта бизнестің дамуына  салық заңнамасының жетілдірілмеуімен,  түрлі заңдық актілерде құқықтық  нормалардың шашыраңқы орналасуымен, инфрақұрлымның, бизнеске қолдау  көрсетудің жетілдірілмеуінен, бизнес  ақпаратқа қол жетудің әлсіз  болуымен, кәсіпорынды қолдау жөнінде  мемлекеттік шараларды жүйелік  түрде жүзеге асырумен және  т.б. байланысты бірқатар проблемалар  кедергі тудырады. Аталған проблемаларды  тиімді шешу мақсатында бірқатар  кұрылымдық шараларды қолдану  қажет. Біріншіден, заңнаманың анықтығын  қамтамасыз ету қажет. Қазіргі  кезде қолданыста жүрген түрлі  заңдық актілер басқа салалық  заңда берілген қандай да болмасын  прогрессивті идеяны жойып жіберуі  мүмкін. Екіншіден, жеке кәсіпкерлік  субъектілерін  шағын және  орта бизнесті несиелеуді басқару  көлемдері ұлғайтылуы қажет. Үшіншіден,  шағын бизнес кәсіпорындарына  салынатын салық мөлшерін, экономикадағы  көлеңкелі бизнес көлемін және  әкімшілік тарапынан болатын  тексерістерді азайту керек. Аталған  мәселелер зерттеуде орын тапты.

8. Қазіргі кездегі әлемдік  қаржы дағдарыстарына байланысты  несиелік ресурсқа деген сұраныс  артып отыр. Бұл шағын және  орта бизнес субъектілері тарапынан  болып отырған қаржылық сұранысты  банктердің қанағаттандыруы мүмкін  емес. Өйткені, Қазақстан банктерін  несие қаражаттарымен қамтамасыз  етіп отырған ірі шет ел  АҚШ, Ағылшын, Германия және  тағы басқа мелекеттер банктері  бүгінгі күні қаржылық тоқырауға  ұшырап отыр. Сондықтан, үкімет  тарапынан коммерциялық банктерге  қаржылық көмектер көрсетілмесе  көптеген шағын және орта бизнес  субъектілері өз қызметтерін  тоқтатуы мүмкін. Ол қаржылық  көмек көлемі бірнеше жүздеген  миллиард теңге тең келеді. Әлемдік  қаржылық дағдарыстың  шағын  және орта бизнесті несиелеуді  басқару барысындағы ең басты  кедергіге айналғандығы зерттеуде  негізгі фактор ретінде бірінші  орынға шыққандығы аталынды. Кәсіпкерліктің  бүгінгі таңда нарықтық  жағдайда  алатын  орны  ерекше. Бұған шет ел  тәжірибесі  дәлел бола  алады.

Шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлер  жұмыссыздықты азайту,  елде  орта  топты қалыптастыру,  жеке  тұлғалық  қасиеттерді дамыту  сияқты   экономикалық,  әлеуметтік  функцияларды  атқаруы оның    Қазақстан Республикасы  экономикасында  да  маңызды сипат алып  отыруын көрсетеді..

Қазіргі уақытта Қазақстан  Республикасында шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлік көптеген түрде дамуда.  Бір сөзбен айтқанда, шағын және орта бизнес экономиканың жаңа сала түрлерін қамтуда. Оның оңтайлы даму мына себептерге байланысты – ол, жеке меншік, экономикалық іс-әрекеттің еркіндігі.

          Шағын және орта бизнесті  дамытуды  жетілдіру мақсатында  мемлекет  тарапынан қолдау  саясаты жүргізілуде. Соған байланысты Қазақстандағы шағын және орта бизнестің   маңыздылығын  айқындаған,  қазіргі кездегі даму  жағдайын  талдап, мәселелерін ортаға  салған   және  олардың шешу  жолдары қарастырылған.  Қазақстан Президенті  өзінің  халыққа Жолдауында  да  шағын және орта бизнестегі қолдау  ретінде  республикалық  бюджеттен  10  млрд. теңге  бөлінетіндігін  атап  өткен  болатын.

Шағын және орта бизнесті  қолдау  және  дамытудың арналған  бағдарламалар  қабылданды. Ол шағын және орта бизнестегі   инициативасының еркіндігін  іске  асыру үшін  жағдайлар туғызу  және  мемлекеттік қолдаудың біртұтас  жүйесін құру  мақсатында  құрылды.

          Қазақстан  Республикасының   «Шағын және орта бизнестегі мемлекеттік  қолдау  туралы»  Заңына  сәйкес  Заңды  тұлға  құрмайтын  жеке  адамдар  және  қызметкерлернің  орташа  жылдық  саны  50 адамнан  аспайтын  активтердің  жалпы  саны  алпыс  мың  еселенген  есептік  көрсеткіштен  аспайтын,  кәсіпкерлік  субъектілері  болып  табылады.  Яғни  шағын  кәсіпкерлік субъектілері 2 критерий  бойынша  анықталады:  жұмыскерлердің  орташа  саны  және  активтердің  жалпы  құны.

             Заңды  тұлға  құрмайтын   жеке  кәсіпкерлер,  сондай- ақ  мынадай  ұйымдық- құқықтық  нысандардағы  заңды  тұлғалар  шағын  кәсіпкерлік  субъектілері  болуы  мүмкін:

-  толық  серіктестік;

-  коммандиттік  серіктестік; 

          -  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестігі;

          -  қосымша  жауапкершілігі  бар  серіктестік;

          -  өндірістік  кооператив.

 

Қорыта  айтқанда, жоғарыда аталған ұсыныстардың отандық екінші деңгейдегі банктер  және қаржы ұйымдар тәжірибесінде несиелік саясатты жүзеге асыру барысында ескерілуі өз кезегінде шағын және орта бизнес субъектілерін  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1    Правила классификации активов, условных обязательств и создания провизий против них, с отнесением их к категории сомнительных и безнадежных. Утверждено постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 16 ноября 2002 г. - № 465.

2   Методика  определения кредитоспособности  заемщика. Утверждено решением Кредитного  Комитета ОАО «Казкоммерцбанк»  от 15 апреля 1999