Сабақтың мақсаты – экономикалық талдаудың кәсіпорынды басқару жүйесіндегі орны мен маңызы туралы түсінік беру

 

Кесте 1 -  Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі

 

Жұмыскерлер категориясы	Жоспар	Нақты	Қамтамасыз етілу деңгейі
Өндірістік жұмыскерлердің орташа жылдық саны	340	320	94,1
оның ішінде жұмысшылар	280	275	98,2
- кірпіш қалаушылар	200	202	101
- сырлаушылар	15	10	66,7
-т.б.	65	63	96,9
Инженерлік-техникалық жұмыскерлер  мен қызметкерлер	60	45	75,0

 

Сонымен бірге, талдау барысында  жұмыскерлердің сапалық құрамына да талдау жүргізу керек (2-кесте).

 

Кесте 2 - Еңбек ресурстарының  сапалық құрамы

 

Жұмыскерлер топтары	Жыл соңындағы жұмыскерлер  саны, адам		Үлесі, %
	базисті жыл	есепті жыл	базисті жыл	есепті жыл
Біліктілігі бойынша, тарифтік коэффициент
1	45	34	13,8	10,8
2	29	54	8,9	17,1
3	27	29	8,3	9,2
4	38	36	11,7	11,4
5	38	39	11,7	12,4
6	40	46	12,3	14,6
басқа да	108	77	33,2	24,5
Барлығы:	325	315	100,0	100,0
Жасы бойынша, жыл
20 жасқа дейін	46	51	14,1	16,2
20-30 жас	129	105	39,7	33,3
30-40 жас	68	74	20,9	23,5
40-50 жас	46	48	14,1	15,2
50-60 жас	24	21	7,4	6,7
60 жастан жоғары	12	16	3,8	5,1
Барлығы:	325	315	100,0	100,0
Білімі бойынша
Бастауыш білімді	58	64	17,8	20,3
Арнайы орта білімді	226	201	69,5	63,8
Жоғары білімді	41	50	12,7	15,9
Барлығы:	325	315	100,0	100,0
Еңбек өтілі бойынша, жыл
5 жылға дейін	58	66	17,8	20,9
5-10 жыл	61	48	18,8	15,2
10-15 жыл	28	35	8,6	11,1
15-20 жыл	99	102	30,4	32,4
20 жылдан жоғары	79	64	24,4	20,4
Барлығы:	325	315	100,0	100,0

 

8.2 Жұмыс уақытын пайдалануды талдау

 

Өнім өндірісі жоспарын орындау мен еңбек ресурстарын  тиімді пайдаланудың шарттарының бірі – жұмыс уақытын ұтымды және толық  пайдалану. Оны зерттеу  үшін ең алдымен  жұмыс уақытының жалпы қоры талданады.

 

Кесте 3 - Жұмыс уақытының жалпы қорын талдау

 

Көрсеткіштер	Есепті жыл		Ауытқу ,
	жоспар	нақты	абс.	%
Орташа жылдық жұмыскерлер  саны, адам (Т)	340	320	-20	-5,9
1 жұмыскер орындаған  адам-күндер (К)	225	215	-10	-4,4
1 жұмыскер орындаған  адам-сағаттар (С)	1575	1548	-27	-1,7
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағат (t)	7,0	7,2	+0,2	+2,8
Жұмыс уақытының жалпы  қоры, адам-сағат	535500	495360	-40140	-7,5
Уақыт қорының өзгерісіне факторлар әсері, адам-сағат: - жұмыскерлер санының  өзгерісі - орындалған адам-күндердің  өзгерісі - жұмыс күнінің ұзақтығының  өзгерісі	х х х	х х х	-31500 -22400 +13760	х х х

 

Жұмыс уақытының жалпы  қоры жұмыскерлер санынан, жылдағы  жұмыс күндерінен және жұмыс күнінің  ұзақтығынан тәуелді:

 

Ф = Т * К * t

Талданып отырған кәсіпорында  жұмыс уақытының жалпы қоры жоспармен салыстырғанда 40140 адам-сағатқа кеміген, оның ішінде:

 

а) Жұмыскерлер санының 20 адамға кемуінен, уақыт қоры 31500  адам-сағатқа кеміді:

 

∆ Ф_Т = (Т_{1 –} Т₀ ) * К₀ * t₀ = (320-340)* 225*7 = - 31500 адам-сағат

 

б) 1 жұмыскер орындаған адам-күндер санының 10 күнге кемуінен уақыт қоры 22400  адам-сағатқа кеміді:

 

∆ Ф_К = Т₁ * (К_{1 –} К₀ ) * t₀ = 320 *(215-225)*7 = - 22400 адам-сағат

 

в) жұмыс күнінің орташа ұзақтығының 0,2 сағатқа өсуінен  уақыт қоры 13760  адам-сағатқа өсті:

 

∆ Ф_t = Т₁ * К₁ (t _{1 –} t ₀ ) = 320 *215 *(7,2-7,0) = + 13760 адам-сағат

 

Келесі кезекте уақыт  қорын пайдалану деңгейіне сипаттама  беру керек, ол үшін абсолютті шамадағы келесідей уақыт қорлары есептеледі:

 

1. Календарлық  уақыт қоры – барлық жұмысқа келген және келмеген адам-күндердің қосындысы, яғни жыл бойы тізімде тұрған 1 адамға шаққанда 365 күн.

2. Табельдік  уақыт қоры = Календарлық уақыт қоры – Демалыс және мейрам күндері

3. Максималды мүмкін уақыт қоры = Табельдік уақыт қоры – Кезекті еңбек демалысы  күндері

4. Нақты орындалған уақыт қоры – нақты жұмыс істелінген адам-күндердің жиынтығы.

Уақыт қорын пайдалану  деңгейіне салыстырмалы баға беру үшін келесі көрсеткіштер есептеледі:

 

1. Календарлық  уақыт қорын пайдалану коэффициенті – календарлық уақыт қорының қанша пайызында нақты жұмыс орындалғандығын сипаттайды:

 

                           Нақты жұмыс орындалған уақыт қоры

К=                           

                                    Календарлық уақыт қоры 

2. Табельдік  уақыт қорын пайдалану коэффициенті – табельдік уақыт қорының қанша пайызында нақты жұмыс орындалғандығын сипаттайды:

 

                           Нақты жұмыс орындалған уақыт қоры

К=                           

                                    Табельдік  уақыт қоры 

3. Максималды мүмкін уақыт қорын пайдалану коэффициенті –орындалуы тиіс  уақыт қорының қанша пайызында нақты жұмыс орындалғандығын сипаттайды:

 

                       Нақты жұмыс орындалған уақыт қоры

К=                           

                             Максималды мүмкін  уақыт қоры

 

Максималды мүмкін уақыт  қоры мен  нақты орындалған уақыт  қорының айырмашылығы – жұмыс  уақытын бос жоғалту көлемін  бейнелейді. Ол келесідей объективті және субъективті себептер есебінен болуы мүмкін: әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс, денсаулығына байланысты анықтамамен жұмысты босату, жұмысқа себепсіз келмеу, техникалық және ұйымдастырушылық  себептерге байланысты  бос тұру (жабдықтардың бұзылуы, электр энергиясының болмауы, шикізат жоқ болуы, т.б.).

Еңбек ұжымына байланысты себептерден болатын жұмыс уақытын жоғалтулар санын кеміту – қосымша қаражат салмай-ақ өндіріс көлемін арттырудың  резерві болып саналады. Сонымен бірге, «өнімді емес» жұмыс уақытын (сапасыз, жарамсыз өнім шығаруға, ақауды түзетуге кеткен уақыт)   кеміту жұмыс уақытын пайдалану тиімділігін арттырудың елеулі резерві болып табылады.

 

8.3 Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау

 

Еңбек өнімділігі – бұл жұмыс күшінің уақыт бірлігінде пайдалы өнім көлемін өндіру қабілеті. Еңбек ресурстарын пайдаланудың интенсивтілігіне баға беру үшін еңбек өнімділігінің жалпылаушы, жеке және қосымша көрсеткіштері есептеледі.

Еңбек өнімділігінің жалпылаушы көрсеткіштеріне орташа жылдық, тәуліктік және сағаттық еңбек өнімділігі жатады.

Жеке көрсеткіштер - жеке өнім түрлері бойынша есептелініп, 1 адам-күнде не 1 адам-сағатта натуралды шамада қанша өнім өндірілгендігін не өнім бірлігін өндіру үшін қанша уақыт жұмсалғандығын (еңбек сыйымдылығы) сипаттайды.

Өнеркәсіп кәсіпорындарында  еңбек өнімділігінің негізгі  жалпылаушы көрсеткіші болып – 1 жұмыскердің жыл ішінде өндірген өнім көлемі (жылдық еңбек өнімділігі)  саналады. Орташа жылдық еңбек өнімділігін келесідей факторлық үлгімен бейнелеуге болады:

 

Е_жылдық =  К * t  * q

 

Мұндағы: - жылдық еңбек  өнімділігі; К - 1 жұмыскер орындаған адам-күндер саны; t - жұмыс күнінің ұзақтығы; q - сағаттық еңбек өнімділігі.

Жылдық еңбек өнімділігінің  өзгерісіне осы факторлардың әсері 4-кестеде келтірілген.

 

Кесте 4-  Жылдық еңбек өнімділігінің өзгерісіне факторлардың әсері

Есептеу	Факторлар			Жылдық еңбек өнімділігі, тг	Алдыңғы есептеуден ауытқу, тг.	Ауытқу себебі
	К, адам-күн	t, сағат	q, тг.
жоспар	225	7,0	370	582750	-	-
шартты1	215	7,0	370	556850	-25900	жұмыс күндерінің кемуі
шартты2	215	7,2	370	572760	+15910	жұмыс күнінің ұзақтығының  өсуі
нақты	215	7,2	390	603720	+30960	сағаттық еңбек өнімділігінің  өсуі
Барлығы: 603720-582750 = + 20970					+20970	-

 

4-кесте мәліметтері бойынша жылдық еңбек өнімділігінің нақты деңгейі жоспарлы деңгейден 20970 мың теңгеге не 3,7 %-ға жоғары. Оның ішінде сағаттық еңбек өнімділігінің жоспары 20 теңгеге асыра орындалуына байланысты жылдық еңбек өнімділігі  30960 теңгеге жоғарылады. Бұл сапалық көрсеткіштің деңгейі көптеген факторлардан тәуелді: өндіріс үрдісінің механикаландырылуы, жұмыскерлердің біліктілігі, еңбек өтілі мен жасы, еңбектің  ұйымдастырылуы мен жұмыскерлерді экономикалық ынталандыру, технология, т.б.  Орташа сағаттық еңбек өнімділігінің деңгейіне аталған факторлардың әсері қаншалықты екендігін анықтауда корреляциялық-регрессиялық талдау үлкен мәнге ие.   Көп факторлы корреляциялық үлгіде сағаттық еңбек өнімділігі мен қормен қарулануды, тарифтік дәрежені, еңбек өтілін, негізгі құралдардың қызмет ету мерзімін байланыстыруға болады. Соның нәтижесінде әр фактордың 1 бірлікке өзгеруі еңбек өнімділігініне қалайша ықпал  ететіндігін байқауға болады. 

Сағаттық еңбек өнімділігі деңгейінің белгілі бір техникалық-экономикалық шаралардың әсерінен өзгеру шамасын (∆q_%) келесідей есептеуге болады:

 

∆q_% =

 

Мұндағы: ∆ Ф_% - белгілі бір шараны енгізуден кейінгі уақыт қорының салыстырмалы кемуі.

Мысалы, жұмыскерлерді жаңа құралмен қамтамасыз ету нәтижесінде өнім өндіруге жұмсалатын уақыт шығыны 10 %-ға кемитін болса, сағаттық еңбек өнімділігі 11,1 %-ға жоғарылайды:

∆q_% = = 11,1 %

Осылайша, еңбек өнімділігін  жоғарылату деңгейін  басқа факторлар  бойынша да анықтауға болады.

Еңбек ресурстарын пайдалану  тиімділігін талдау үшін келесідей  көрсеткіштерді пайдалануға болады:

1) 1 жұмыскерге келетін  жалпы өнім, түсім көлемі (еңбек  өнімділігі);

2) 1 жұмыскерге келетін  пайда (персоналдың рентабельділігі).

Персоналдың рентабельділігі (R_П) – еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін сипаттаушы негізгі көрсеткіш. Ол келесідей есептеледі:

 

                                    Өнім өткізуден пайда (жалпы  табыс)

                R_П     =   -------------------------------------------------------------  

              Өндірістік жұмыскерлердің орташа  жылдық саны

     

Бұл көрсеткіштің факторлық үлгісін келесідей бейнелеуге болады:

 

R_П  =

R_c *B_Ү *Е_жылдық

Мұндағы: П- өнім өткізуден  алынған пайда; Т-орташа жылдық жұмыскерлер  саны; Q- жалпы өнім құны; В- өнім өткізуден  түсім; R_c –сатудың рентабельділігі; B_Ү – түсімнің жалпы өнімдегі үлесі; Е_жылдық –жылдық еңбек өнімділігі.