Сабақтың мақсаты – экономикалық талдаудың кәсіпорынды басқару жүйесіндегі орны мен маңызы туралы түсінік беру

 

I_q=

 

3. Сапалық фактордың  әсерін есепке алу  үшін  көп жағдайда өнім көлемі стандартты  сапаға келтіріледі. Мысалы, өткен  жылы 4000 ц (майлылығы 3,8℅), есепті  жылы 4200 ц сүт сауылды (майлылығы 3,6℅). Егер өнім сапасын ескермесек, өндіріс көлемі 200 ц не 5 ℅ ға жоғарылаған (4200 : 4000). Егер стандартты майлылық 3,7 ℅ деп алып, өнім сапасын ескере отырып өндіріс көлемін есептесек:

        

q₀ = 4108 ц

         q₁ = 4086 ц

Сонда,  сүт өндіру көлемі салыстырмалы өлшемде  керісінше 22 ц кеміген.

 

4. Кей  жағдайларда көрсеткіштерді салыстырмалы  түрге келтіру үшін абсолютті  көрсеткіштер орнына орташа немесе  салыстырмалы көрсеткіштерді қолдануға  болады. Мысалы, кәсіпорындардың өндірістік базасын ескермей өндіріс көлемін, пайда сомасы секілді абсолютті көрсеткіштерін салыстыруға болмайды, бірақ абсолютті көрсеткіштер орнына 1 жұмыскерге келетін жалпы өнім, пайда, активтердің 1 теңгесіне пайда секілді салыстырмалы көрсеткіштерді алсақ, олардың деңгейін бірнеше кәсіпорын бойынша салыстыруға болады.

5. Көрсеткіштердің  салыстырмалылығын  қамтамасыз  ету үшін кей жағдайларда түзету  коэффициенттері қолданылады.

 

Кестелік және грффиктік бейнелеу әдісі.

 

Талдау нәтижелері, әдетте, кесте түрінде бейнеленеді. Себебі кесте көмегімен талдау нәтижелерін түсінікті, қабылдауға ыңғайлы етіп бейнелеуге болады, яғни аналитикалық кесте сандар тілімен бейнеленген ой-пікірлердің жүйесі. Кесте көмегімен зерттелетін көрсеткіштер арасындағы байланыстар оңай аңғарылады.

Талдау  барысында кестелерді пайдалану  келесідей артықшылықтар береді:

- есеп  құжаттарының көлемін азайту (көптеген  сандық деректерді баяндап келтіргеннен, оларды кестеде келтірген дұрыс);

- мәліметтердің  жинақталуы, жүйеленуі;

- көрнекілік;

- талдау  жазбаларының азаюы.

Кестенің  нұсқасын құрастыру талдау жүргізудің маңызды кезеңі. Мәліметтерді жинамас  бұрын, мүмкіндігінше барлық кестелердің  нұсқаларын дайындап алған дұрыс.

Талдау  нәтижелерін рәсімдеу барысында  кестелерге негізінен келесідей талаптар қойылады:

- кестелер  аса үлкен емес, бағандар саны 10, жолдар саны 10-20 дан аспағаны  жөн;

- кесте  атауы кестенің мазмұнын қысқа,  әрі нақты бейнелеуі керек;

- кесте  атауында объект атауы мен  мәліметтер мерзімі көрсетілуі тиіс;

- кесте  ол туралы айтылғаннан кейін  сол бетте не келесі бетте  орналасуы керек;

- кестеде  көрсеткіштердің өлшем бірліктері  міндетті түрде көрсетілуі тиіс;

- кесте  бағандары мүмкіндігінше белгіленуі  керек;

- кез-келген  аналитикалық кестеге қорытынды жазылуы керек, қорытынды жазғанда “жалпыдан жекеге” тәртібін ұстанған жөн, яғни алдымен жалпы нәтижені сипаттап, одан кейін оған әсер еткен  жеке көрсеткіштерге ауысу қажет.

Талдауда  кестелермен қатар ақпаратты  графикалық бейнелеу де кеңінен қолданылады. Графиктер мәліметтер мен сандарды геометриялық белгілер не шартты бейнелер көмегімен сипаттау құралы. Экономикалық талдауда графиктер тек бейнелеу құралы ғана емес, олар маңызды аналитикалық құрал болып саналады. Графиктер көмегімен зерттелетін материал түсініктірек болады, оның көмегімен талдау барысындағы қателерді анықтауға болады.

 

Талдаудың эвристикалық әдістері

 

Эвристикалық  тәсілдер экономикалық есептеулерді шешудің  формальды емес әдістеріне жатады. Бұл әдістер ғылым мен бизнестің  тиісті саласындағы  ғалымдар мен мамандардың пікіріне сүйене отырып анықсыздық жағдайында шешімдер қабылдау мен инвестициялық жобаларды талқылау үшін пайдаланылады.

Эвристикалық  әдістер ішінде кең тарағаны эксперттік бағалаулар әдісі. Бұл әдістің мәні зерттелетін мәселе бойынша мамандардың (эксперттер) пікірлері мен ұсыныстарын жинап, алынған ақпараттарды өңдеуде. Жүргізілетін сұрау - жеке, топтық, ашық, құпия болуы мүмкін. Сұрауды ұйымдастырушылар сараптаманың объектісі мен мақсаттарын анықтайды, эксперттерді жинайды, нәтижені талдап, қорытындылайды.

Эксперттік бағалау әдісінің негізгі  түрлері келесілер:

• Мамандардың өзара талқылауы нәтижесінде ортақ пікір қабылдау;
• Эксперттердің бір тобы ой тастап, екіншілер оны талдау арқылы шешім

қабылдау;

• Дельфи әдісі. Бұл әдісте эксперттер ұйымдастырушыны қызықтыратын

сұрақтарға  алдын-ала, жеке, құпия түрде жауап  береді. Одан кейін нәтижелер жинақталып, өнделеді, басым пікір сараланады. Осыдан кейін барып эксперттер басқалардың  пікірлерімен танысып, пікір алмаса алады.

• ПАТТЕРН әдісі – техникалық мәліметтерді сандық бағалау жолымен

жоспарлауға көмектесу. Бұл әдісте зерттелетін  мәселе одан әрі мәселелерге, міндеттер  мен элементтерге жіктеліп, “шешімдер  ағашы” қалыптастырылады. Жеке эксперттердің  пікірі ашық талқыланып, ортақ шешім  қабылданады.

Эксперттік  бағалаулар әдістерінің артықшылығы  ретінде эксперттердің іскерлік пікірлесу нәтижесінен пайдалы, тың пікірлер алу мүмкіндігін  айтуға болады, бірақ бұл жерде  конформизмнің (эксперттердің өз  беделін пайдалану арқылы жеке  пікірін мойындатуы) теріс әсері де болуы мүмкін.

 

 Тізбекті алмастыру тәсілі 

 

Жеке  факторлардың нәтижелік көрсеткіш  деңгейінің өзгерісіне әсерін сандық бейнелеу - шаруашылық қызметін талдаудың  негізгі әдістемелік міндеттерінің  бірі. Бұл міндетті орындау үшін детерминирленген талдауда келесідей тәсілдер қолданылады: тізбекті алмастыру, абсолютті және салыстырмалы айырмашылықтар, пропорционалды бөлу, интегралдық, логорифмдеу, баланстық, т.б.

Бұл тәсілдердің  арасында ең әмбебабы – тізбекті алмастыру тәсілі. Бұл тәсіл детерминирленген факторлық үлгілердің барлық типтерінде: аддитивті, мультипликативті, кері және аралас үлгілерде қолданылады. Бұл тәсіл жеке факторлардың нәтижелік көрсеткішке әсерін анықтау үшін әр факторлық көрсеткіштің базисті (жоспарлы) деңгейін есепті деңгейге біртіндеп ауыстырып, нәтижелік көрсеткіштің шартты деңгейін анықтауға негізделеді.

Ескерту: егер нәтижелік көрсеткішке бірнеше (екіден көп) фактор әсер ететін болса, онда факторлардың әсерін анықтау үшін алдымен сандық белгілерді (дәрежесіне қарай), одан кейін сапалық белгілерді өзгерту қажет және есепті жеңілдету үшін факторларды сандығынан бастап орналастыру керек.

 

Абсолюттік айырмашылықтар тәсілі

 

Детерминирленген  факторлық талдауда абсолюттік айырмашылықтар тәсілі мультипликативті ( У = x₁ * x₂ * x₃…x_n) және мультипликативті – аддитивті ( Y =  (a + b) * c)  үлгілерде ғана пайдаланылады. Бірақ бұл тәсіл пайдалану аясының шектеулілігіне қарамастан, қарапайымдылығына байланысты талдауда кеңінен пайдаланылады.  Бұл тәсілде нәтижелік көрсеткішке факторлардың әсерін анықтауда келесі жағдайларды ескеру қажет:

1. Екі факторлы мультипликативті үлгіде сандық факторлардың абсолютті айырмашылығын сапалық фактордың базисті деңгейіне, сапалық фактордың айырмашылығын сандық фактордың есепті деңгейіне көбейту қажет.

 

Салыстырмалы айырмашылықтар тәсілі

 

Салыстырмалы  айырмашылықтар тәсілі тек мультипликативті үлгілерде нәтижелік көрсеткішке  факторлардың әсерін есептеу үшін пайдаланылады. Бұл жерде факторлардың әсерін есептеу  үшін олардың коэффициент түріндегі  салыстырмалы арту қарқындары қолданылады.

Y= a*b*c түріндегі  мультипликативті үлгідегі нәтижеге  факторлардың әсерін осы тәсілмен  есептеу әдістемесі келесідей: 

∆Y_а = Y_O *

∆Y_в = (Y_O +∆Y_а ) *

 

∆Y_с = (Y_O +∆Y_а + ∆Y_в ) *

 

2.3 Талдаудағы экономикалық статистика әдістері

 

Орташа және салыстырмалы көлемдер

 

Экономикалық  құбылыстар мен үрдістер, әдетте,  абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштермен  сипатталады.

Абсолютті көрсеткіштер құбылыстың сандық мөлшерін басқа құбылыстар мөлшеріне қатыссыз салмақ, көлем, аудан, құндық өлшемдерде бейнеленеді.

Салыстырмалы  көрсеткіштер бір көрсеткіштің шамасын  салыстыру базасы ретінде алынған  екінші көрсеткішке бөлу арқылы анықталады, яғни олар екі құбылыстың арақатынасын сипаттайды. Салыстыру базасы жоспарлы, базисті жылғы не басқа кәсіпорын көрсеткіші болуы мүмкін. Салыстырмалы көрсеткіштер коэффициентпен не пайызбен бейнеленеді.

Шаруашылық  қызметін талдауда келесідей салыстырмалы көлемдер қолданылады:

1. Жоспарлы тапсырманың салыстырмалы көлемі жоспарланған деңгейдің (У_ж) базисті жылғы (өткен жыл, соңғы 3-5 жылға орташа) деңгейге (У₀) қатынасы:

 

ЖТСК = У_ж/У₀     

Бұл көрсеткіш жоспар бойынша зерттелетін  көрсеткіш көлемін өткен жылдармен  салыстырғанда қанша есеге немесе неше пайызға өсіру қарастырылғандығын көрсетеді.

2. Жоспардың  орындалуының салыстырмалы көлемі нақты деңгейдің (У₁) жоспарлы деңгейге (У_ж) қатынасы:

 

ЖОСК  = У₁/У_ж                                          

Бұл көрсеткіш жоспардың орындалу деңгейін сипаттайды.

3. Динамиканың  салыстырмалы көлемі (өсу қарқыны) қол жеткізілген деңгейдің (У₁) базисті деңгейге қатынасы (У₀):

 

ДСК = У₁ / У₀                                              

Бұл көрсеткіш құбылыстың уақыттағы  өзгерісін сипаттайды.

4. Құрылымның көрсеткіші - жеке элементтердің жиынтықтағы үлесі.

5. Координацияның  салыстырмалы көлемдері – жиынтық элементтерінің өзара қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер. Мысалы,  меншікті және тартылған капиталдың, негізгі және айналыс қорларының қатынасы.

6. Интенсивтіліктің  салыстырмалы көлемдері - қандай да бір құбылыстың белгілі бір ортада таралу, даму деңгейін сипаттаушы көрсеткіштер, мысалы, жоғары дәрежелі жұмыскерлер үлесі, жоғары сапалы өнім үлесі, т.б.

7. Тиімділіктің  салыстырмалы көлемдері – бұл нәтижені пайдаланылған ресурстармен не шығынмен салыстыру арқылы анықталатын көрсеткіштер, мысалы, 1 тг. шығынға пайда, 1 жұмыскерге пайда, т.б.

 

Мәліметтерді топтау әдісі 

 

Шаруашылық  қызметін талдауда ақпараттарды топтау – зерттелетін объектілер жиынтығын тиісті белгілері бойынша сандық жағынан бірегей топтарға бөлуді сипаттайды. Талдаудың мақсатына қарай типологиялық, құрылымдық және аналитикалық топтаулар қолданылады.

Типологиялық  топтаулардың мысалына кәсіпорындарды меншік түрлері бойынша топтастыруды, тұрғындарды қызмет түрі бойынша топтастыруларды жатқызуға болады.

Құрылымдық  топтастыру көмегімен көрсеткіштердің  ішкі құрылымы, олардың элементтерінің арақатынасы зерттеледі. Олардың  көмегімен жұмыскерлердің мамандығы, жасы, еңбек өтілі бойынша құрамы; өндірістің арту қарқыны бойынша кәсіпорындар тобы талданады.

Аналитикалық  топтастырулар зерттелетін көрсеткіштер арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды  оқу үшін пайдаланылады. Топтастыру белгісі сандық не сапалық болуы  мүмкін.

Топтау  жүргізу кезектілігі келесідей:

1. талдаудың мақсатын анықтау;
2. объектілер жиынтығы бойынша қажетті ақпараттар жинау;
3. топтау белгісі бойынша жиынтықты ранжирлеу;
4. бөлу интервалын анықтау және жиынтықты топтарға бөлу;
5. топтау және факторлық белгілер бойынша орташа топтық көрсеткіштерді анықтау;
6. алынған орташа көрсеткіштерді талдау,  көрсеткіштер арасындағы байланысты оқу.

Осылайша, ақпараттарды топтастыру көрсеткіштер арасындағы байланысты оқуға, талдау мағлұматтарын  жүйелеуге, негізгі және барлығына  ортақ құбылысты анықтауға мүмкіндік береді.

 

Индекстік әдіс

 

Экономикалық  құбылыстарды салыстырмалы талдаудың қуатты құралы – индекстер. Индекс – бұл қандай да бір құбылыстың екі жағдайының қатынасын бейнелейтін статистикалық көрсеткіш. Индекстер көмегімен көрсеткіштер жоспармен, динамикада салыстырылады.

 Индекстер  қарапайым (жеке) және аналитикалық (жалпы, агрегатты) болып бөлінеді. Қарапайын индекстер тек жеке  құбылыстың өзгерісін сипаттайды  және басқа құбылыстардан байланыссыз  қарастырылады. Мысалы:

 

i_p = p₁/p₀;                     i_z = z₁/z₀;                 i_q = q₁/q₀. 

                

Аналитикалық  индекстерде зерттелетін құбылыс  басқа белгілермен байланыста алынады. Ол үнемі екі компоненттен тұрады: индекстелетін белгі және салмақтық  белгі. Салмақтық белгілер көмегімен  салыстыруға келмейтін экономикалық құбылыстардың динамикасын есепке алуға мүмкіндік туындайды. Мысалы:

 

I_p=   немесе I_p=  

 

2.4 Талдаудың математикалық-статистикалық тәсілдері

 

Корреляциялық талдау тәсілдері стохастикалық факторлық талдауда, яғни көрсеткіштер арасындағы байланыс толық емес, ықтималды болатын жағдайларда қолданылады және оны детерминирленген талдаудың жалғасы деп қарастыруға болады.

Талдауда  жұп және көптік корреляция ажыратылады. Жұп корреляция – бұл екі көрсеткіш арасындағы байланыс, оның бірі –факторлық, екіншісі-нәтижелік белгі болады. Көптік корреляция  кезінде нәтижеге бірнеше фактордың әсері қарастырылады.

Талдауда  корреляциялық талдауды қолдану  үшін келесі шарттар орындалуы тиіс:

1. Зерттелетін нәтижелік және факторлық белгілер шамасы туралы мәліметтердің көп болуы (динамикада немесе бірнеше объект бойынша).