Кәсіпорынның негізгі қорларының жағдайын, қозғалысын, тиімді қолданылуын талдаудың ролі

Өндірістік емес негізгі қор-тұрғын үй, балалар және спорттық мекеме, басқа да мәдени-тұрмыстық объектіде қызмет көрсету және тағы басқа шығын  кәсіпорын баланысынан шығады. Өндірістік емес негңзгі қор өзінің өндірілген өнім құнын өндіріске тасымалдайды немесе құрмайды. Яғни тұтынушы құны жоғалады. Қор шығын орнын толтыра алмайды. Ұдайы өндіріс ұлттық есеп шотына кіреді.

Бұдан кейін қор рентабельділігі  мен қор қайтарымдылығы шамасының  өзгеруінің факторлары анықталады (5 сурет).

 

 

5 - сурет - Қор рентабельділігі мен қор қайтарымдылығының факторлық талдауының құрылымдық-логикалық моделі

 

Оның қор қайтарымдылығы және өнім рентабельділігі есебінен қалай өзгергендігін анықтау үшін абсолютті айырмашылық әдісін қолдануға болады. Соңғы екі жыл бойынша қор рентабельділігі мен қор қайтарымдылығын талдау үшін қажет мәліметтер келесі кестеде көрсетілген.

 

5-кесте

2008 – 2009 жылдарға «Әділ 2006-НС» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қор рентабельділігі мен қор қайтарымдылығын талдау үшін қажет мәліметтері мен көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	2008ж.	2009ж.	Өзгерісі (+,-)
1	2	3	4
Қор рентабельділігі (Rнөқ), %	32,2	94,5	+62,3
Өнім рентабельділігі (Rшө), %	25,1	63,6	+38,5
Қор қайтарымдылығы (ҚҚ), %	5,87	18,8	+12,93
Активті бөлігінің ҚҚа, %	9,75	26,2	+16,45
Әрекет етуші жабдықтар  ҚҚә, %	16,9	34,1	+17,2
Жабдық бірлігі (Ц),тг.	250000	276000	+26000
НӨҚа үлесі (Үл а)	0,96	0,94	-0,02
НӨҚа-ғы НӨҚә-ң үлесі (Үл ә)	0,938	0,941	+0,003
НӨҚ-ғы НӨҚә-ң үлесі (Үжал ә)	0,905	0,886	-0,019
НӨҚә орташа жылдық саны (n)	51	59	+8
НӨҚ-ң бір жылғы  жұмыс істеуі (Т), машина-сағат	184110	172870	-11240
Оның ішінде жабдық бірліктері: сағат (Тбірлік)	3610	2930	-680
ауысым (А)	450	408	-42
күндер (к)	250	240	-10
Ауысымдық коэффициенті(Каус)	1,8	1,7	-0,1
Кесте 5 жалғасы
1	2	3	4
Ауысымның орташа жалғасымдығы (Ж), сағ.	8,02	7,18	-0,84
Т-ғы өнім шығарылуы (СағӨ), тг.	2335,26	3939,85	+1604,59

Дерек көзі: кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы негізінде жасалған [16]

 

Қор рентабельділігінің:

- НӨҚ қор қайтарымдылығы  әсерінен өзгерісі ∆ R_нөқ = ∆ҚҚ * R_шө0 = (18,8-

-5,87) * 25,1= +324,5%

- Өнім рентабельділігі  есебінен өзгерісі ∆ R_нөқ =ҚҚ₁ * ∆R_шө = 18,8 * (63,6-

-25,1) = +723,8%

НӨҚ-ң қор қайтарымдылығына әсер ететін бірінші деңгей факторлары НӨҚ-ң жалпы сомасындағы қорлардың  активті бөлігінің үлесінің өзгерісі, әрекет етуші жабдықтардың қорлардың  активті бөлігіндегі және әрекет етуші жабдықтардың қор қайтарылымындағы үлес салмағының өзгерісі  болып табылады:

ҚҚ_нөқ= Үл ^а * Үл ^ә * ҚҚ^ә                                                                                  (7)

Берілген кесте бойынша  абсолютті айырмашылық әдісімен НӨҚ қор қайтарымдылығының:

- НӨҚ активті бөлігінің  үлес салмағының есебінен өзгерісі ∆ҚҚ _{Үл а}= =∆Үл^а* * Үл ^ә₀ * ҚҚ^ә₀ = (-0,02)*0,938*16,9 = -0,32тг

- қордың активті бөлігіндегі  әрекет етуші жабдықтардың үлес  салмағы есебінен өзгерісі ∆ҚҚ _{Үл ә} = Үл ^а₁ * ∆Үл ^ә * ҚҚ^ә₀ = 0,96* (+0,003)* 16,9 = 

= + 0,05тг

- әрекет етуші жабдықтардың қор қайтарымдылығы есебінен өзгерісі     ∆ҚҚ _ҚҚә = Үл ^а₁ * Үл ^ә₁ * ∆ҚҚ^ә = 0,96* 0,941*(+17,2) = +15,53тг

- жиыны: +15,26тг

Бұл берілген факторлардың өнім өндірісі көлеміне әсері НӨҚ-ң  ағымдық жылдағы нақты орташа жылдық қалдығының әрбір факторға өзгерісінің НӨҚ қор қайтарымдылығының базалық жылдағы деңгейіне көбейтіндісімен анықталады [18,160].

Бұдан кейін әрекет етуші  жабдықтардың қор қайтарымдылығының  өзгеруіне әсер етуші факторларды  неғұрлым бөлшектеп анықтау керек. Бұл үшін келесі модель қолданылады:

ҚҚ^ә = n * Т_бірлік * СағӨ / НӨҚ^ә ;                                                                    (8)

Жабдықтардың қор қайтарымдылығының  бұл факторлық моделін жабдық бірлігінің жұмыс уақытын (Т_бірлік) жұмыс істеген күндер саны (к), ауысым коэффициенті (К_аус) және ауысымның орташа жалғасымдылығы (Ж) түрінде көрсетіп кеңейтуге болады. Ал, технологиялық жабдықтардың (НӨҚ^ә) құны жабдықтар саны (n) мен оның бірлігінің орташа құнының (Ц) көбейтіндісіне тең болса:

ҚҚ^ә = n * к * К_аус* Ж * СағӨ / n * Ц = к* К_аус* Ж * СағӨ / Ц;                      (9)

Бұл жабдықтардың қор  қайтарымдылығының өсу деңгейіне  факторлардың әсерін есептеуді тізбекті алмастыру әдісімен орындауға болады:

ҚҚ^ә₀ = к₀* К_аус0* Ж₀ * СағӨ₀ / Ц₀ = 250*1,8*8,02*2335,26 / 250000 = 33,71тг.

Қор қайтарымдылығының  бірінші шарттық көрсеткішін  анықтау үшін базистік жылдағы жабдықтар  бірлігінің көрсеткішінің орнына ағымдағы жылдағы жабдықтар бірлігінің көрсеткішін  алу қажет:

ҚҚ^ә_шарт1 = к₀* К_аус0* Ж₀ * СағӨ₀ / Ц₁ = 250*1,8*8,02*2335,26 / 276000 = 30,54тг.

Нәтижесінде жабдықтар  құнының өзгерісі әсерінен қор қайтарымдылығы 3,17тг-ге (30,54-33,71те) азайды.

Ары қарай нақты жабдықтар  құны мен нақты жұмыс істеу  күні жағдайында, ал қалған көрсеткіштерді базалық жыл шамасында қалдырған  жағдайда қор қайтарымдылығы қандай болатыны анықталады:

ҚҚ^ә_шарт2 = к₁* К_аус0* Ж₀ * СағӨ₀ / Ц₁ = 240*1,8*8,02*2335,26 / 276000 = 29,31тг.

Бұдан қор қайтарымдылығының 1,23тг-ге (29,31-30,54) төмендеуі жабдықтардың мақсатты күндік бос тұрып қалуының артуының нәтижесі.  

Қор қайтарымдылығының  үшінші шарттық көрсеткіші нақты  жұмыс жасау күн саны, нақты  ауысымдық коэффициент және нақты  жабдықтар бірлігі жағдайында, ал қалған факторлардың базалық шамасы негізінде есептелінеді:

ҚҚ^ә_шарт3 = к₁* К_аус1* Ж₀ * СағӨ₀ / Ц₁ = 240*1,7*8,02*2335,26 / 276000 = 27,69тг.

Жабдықтар жұмысының  ауысымдық коэффициентінің азаюы  есебінен оның қор қайтарымдылығы 1,62тг-ге (27,69-29,31) төмендеді.

Қор қайтарымдылығының  төртінші шарттық көрсеткішін есептеуде  тек жабдықтардың орташа сағаттық өнім шығару деңгейі ғана базалық болып  қалады:

ҚҚ^ә_шарт4 = к₁* К_аус1* Ж₁ * СағӨ₀ / Ц₁ = 240*1,7*7,18*2335,26 / 276000 = 24,79тг.

Нақты ауысымдық жалғасымдылығының  базалық мәні 0,84 сағатқа төмендеуі, жабдықтың қор қайтарымдылығын 2,9тг-ге (24,79-27,69) азайтты.

Жабдықтардың нақты  өндірімі жағдайында қор қайтарымдылығы:

ҚҚ^ә₁ = к₁* К_аус1* Ж₁ * СағӨ₁ / Ц₁ = 240*1,7*7,18*3939,85 / 276000 = 41,82тг.

Яғни ағымдық жылы базалық кезеңдегі өндірімге  қарағанда 17,03тг-ге (41,82-24,79)артты.

Бұл факторлардың НӨҚ  қор қайтарымдылығы деңгейіне қалай  әсер еткенін анықтау үшін алынған нәтижелерді НӨҚ жалпы сомасындағы технологиялық жабдықтардың нақты үлес салмағына көбейту қажет.

НӨҚ-ң келесілер негізінен  өзгерісі:

- жабдықтар құны                              -3,17 * 0,886 = -2,81тг;

- мақсатты күндік бос  тұрып қалу   -1,23 * 0,886 = -1,09тг;

- ауысымдылық коэффициенті        -1,62 * 0,886 = -1,44тг;

- ішкі ауысымдық бос  тұрып қалу  -2,90 * 0,886 = -2,57тг;

- орташа сағаттық өндірім               +41,82 * 0,886 = +37,05тг;

  - жиыны: +32,9 * 0,886 = +29,14тг.

Осылай қандай факторлардың есебінен қор қайтарымдылығы өзгеретінін біле отырып олардың қор рентабельділігі деңгейіне әсерін і-ші фактор есебінен абсолютті қор қайтарымдылығының өсу деңгейін өнім рентабельділігінің базалық деңгейіне көбейту жолымен анықтауға болады. Оны келесі кестеде есептеп көрсетуге болады.

 

6 кесте

Қор рентабельділігінің факторлық талдауының нәтижелері

 

Факторлар	Қор қайта- рымдылығы өзгерісі, тг.	Қор рента- бельділігіне әсерінің есебі		Қор рента- бельділі- гінің өзгерісі,%
Бірінші деңгейдің
1	2	3		4
1.Қорлардың активті  бөлігінің үлесі	-0,32	-0,32*25,1		-8,03
2.Қорлардың активті  бөлігіндегі  әрекет етуші жабдықтардың үлесі	+0,05	0,05*25,1		+1,25
3.Қорлардың активті  бөлігінің  Қайтарымдылығы	+15,53	15,53*25,1		+389,8
Жиыны	+15,26			+383,02
Екінші деңгейдің
1.Жабдықтардың құны	-2,81	-2,81*25,1		-70,53
2.Мақсатты күндік бос  тұрып қалу	-1,09	-1,09*25,1		-27,35
			6 кесте  жалғасы
1	2	3		4
3.Ауысымдылық коэффициенті	-1,44	-1,44*25,1		-36,14
4.Ішкі ауысымдық бостұрып  қалу	-2,57	-2,57*25,1		-64,50
5.1машино-сағ. өндірілім	+37,05	+37,05*25,1		+929,9
Жиыны	+29,14	+29,14*25,1		+731,4

Дерек көзі: кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы негізінде жасалған [16]

 

Бұл есептің негізінде  НӨҚ рентабельділік деңгейін арттырудың пайдаланылмаған резервтерін белгілеуге болады. Қорлардың активті бөлігінің үлесін арттыру, оның мақсатты күндік және ішкі ауысымдық бос тұрып қалуын қысқарту, ауысымдық коэффициентті базалық деңгейге дейін көтеру кәсіпорынның негізгі қорларының рентабельділігін 136,29% (8,3+27,35+64,50+36,14) арттыруға мүмкіндігі бар.

Бұл жоғарыдағы есептелген көрсеткіштер негізгі қорларды пайдаланудың жалпылама экономикалық тиімділік  көрсеткіштері болып табылады.

Келесі топ көрсеткіштері  негізгі қорларды пайдаланудың жеке технико-эксплуатациялық (аналитикалық) тиімділік көрсеткіштері деп аталады. Олар келесідей көрсеткіштер негізінде анықталады [16,166].

Кәсіпорынның өндіріс  қуаттылығын пайдалану деңгейі  – бұл техника, технология және өндірістің ұйымдастырылуы жетістігіне қол  жеткізген жағдайда максималды өнім шығару мүмкіндігі болып табылады.

Өндіріс қуаттылығын  пайдалану деңгейі (К_қ.п) келесідей түрде анықталады:

К_қ.п = Нақты өнім өндіру көлемі / Қ _о.ж                                                        (11)

Қ _о.ж = Қ _ж.б + Қ_енг * Т₁ / 12 – Қ_ш * Т₂ / 12,                                                    (12)

мұндағы Қ _о.ж – орташа жылдық кәсіпорынның өндіріс қуаттылығы

                 Т₁, Т₂ – қуаттылықтың жыл соңында енгізілуі және

                 шығарылуының толық айлық саны;

                 Қ_енг – жыл бойындағы қуаттылықтың енгізілуі;

                 Қ_ш – жыл бойындағы қуаттылықтың ликвидациясы;

                 Қ _ж.б – жыл басындағы кәсіпорынның қуаттылығы.

Жоғарыдағы формула  негізінде төмендегідей есептеулер жасауға болады:

 Қ _{о.ж(2006ж.)} = 582569644 + 7000000 * 8 / 12 – 0 * 4 / 12 = 587236310,6тг.

 К_{қ.п(2006ж.)} = 429945493 / 587236310,6 = 0,73

 Қ _{о.ж(2007ж.)} = 603338207 + 7000000 * 8 / 12 – 0 * 4 / 12 = 608004873,6тг.

 К_{қ.п(2007ж.)} = 681082198 / 608004873,6 = 1,12

Яғни нәтижесінде көрініп тұрғандай орташа жылдық кәсіпорынның өндіріс қуаттылығы ағымдық жылы базистік жылмен салыстырғанда едәуір артқанына байланысты өндіріс қуаттылығын пайдалану коэффициенті де 0,39тг-ге артқанын байқауға болады.

Келесі көрсеткіштер жабдықтарды экстенсивті және интенсивті жүктеу деңгейі.

Жабдықтардың экстенсивті  жүктеу деңгейін сипаттау үшін оның жұмыс  уақытының балансы анықталады: