Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады

 

Курс тақырыбы     Негізгі қорлар мен айналымнан тыс  активтер

Сабақ тақырыбы   Негізгі  өндірістік қорды пайдалану көрсеткіші

 

Негізгі капиталды тиімді пайдалану – кәсіпорынға түсетін пайданы арттырудың маңызды шарты б.т.

Негізгі қорларды өндірісте пайдалану  тиімділігі бірқатар факторларға байланысты:

1. кәсіпорынның негізгі қорларының жалпы құнындағы белсенді бөлігінің меншікті үлес салмағына, яғни олардың құрылымына;
2. машина, қрал-жабдық түрін қолдану дұрыстығын анықтайтын бастапқы сапалық сипаттамаларына (ұзақ мерзімділігі, автоматтандыру мен жөндеуге ыңғайлығы, бірлік қуаты);
3. кәсіпорындағы негізгі қорлардың күйіне (құрал-жабдықтың жасы, тозу дәрежесі, істен шығу ауқымы);
4. негізгі қорлардың кәсіпорында пайдаланылу деңгейіне.

 

Күнтізбелік уақыт қоры – бұл жалпы уақыт қоры, берілген кезеңдегі күнтізбелік күндер саны тәуліктегі сағат санының көбейтіндісіне тең (365*24).

Машинаның, агрегаттың нақтылы жұмыс  уақыт қоры:

Т^нқ = (Т^кк - Т^бк) * Т^сс

Т^кк – бір жылдағы күнтізбелік күн

Т^бк – демалыс күндері

Т^сс – бір тәуліктегі машинаның орташа жұмыс уақыты

 

Т^нқ = (Т^кк - Т^бк) * Т^с – Т^мк * Т^{с '}

Т^бк – жоспарлы кезеңдегі демалыс және мереке күндерінің саны

Т^с – жұмыс ауысымының ұзақтығы, сағат

Т^мк – берілген кезеңдегі жұмыс ауысымының қысқартылған мереке алды күндерінің саны

Т^{с '} – мереке және демалыс алды күндеріндегі жұмыс ауысымы ұзақтығының қысқару уақыты, сағат

 

Машина, агрегат, құрал-жабдық жұмысының тиімді  уақыт қоры:

Т^туқ = Т^нқ – Т^жс

Т^нқ - нақты уақыт қоры

Т^жс – уақыт шығындары, сағат

 

Т^туқ = Т^нқ [1 – (d^жс + d^жжу) / 100]

d^жс – берілген құрал-жабдықты жөндеуге жұмсалған уақыттың режимдік қорына пайыздық қатынасы

d^жжу – құрал-жабдықты түзету, қайта түзету, ауыстыру және т.с.с. жұмыстарға жұмсалған уақыттың режимдік қорына пайыздық қатынасы.

 

Бір түрдегі машиналардың n бірлігінен құралған бір түрдегі құрал-жабдықтар  тобы жұмысының тиімді уақыт қоры ∑Т^жс (сағ) машина-сағат, станок-сағат, аппарат-сағат, пеш-сағат арқылы келесі формуламен анықталады:

∑Т^жс = Т^туқ * n

 

Күнтізбелік уақыт қорын К^кқ = Т^тм / Т^к

немесе құрал-жабдықтар үшін: К^кқ = Т^тм  * n^р /Т^к * n^у

n^р, n^у – тиісінше нақты жұмыс істеген және орнатылған құрал-жабдық бірліктерінің саны.

 

Құрал-жабдық жұмысының режимдік уақыт қорын пайдалану коэффициенті К^кқ келесі формуламен есептеледі:

К^кқ = Т^тм  * n^р /Т^р * n^у

Т^тм, Т^р – берілген кезеңдегі құрал-жабдық бірлігі жұмысының тиісінше нақты және режимдік уақыт қоры

 

Құрал-жабдық жұмысының жоспарлы уақыт  қорын пайдалану коэффициенті К^жқ былай анықталады:

К^жқ =Т^тм * n^р / Т^ж * n^у

Т^ж – берілген кезеңдегі құрал-жабдық жұмысының жоспарлы уақыт қоры

  

Құрал-жабдықтың, машинаның, агрегаттың жеке бірлігіне қатысты  бұл көрсеткіш экстенсивті жұмыс  істеу коэффициенті Кэжк деп аталады және ол былай есептеледі:

К^эжк = Т^тм / Т^ж

 

Құрал-жабдық жұмысының  ауысымдық коэффициенті:

К^а = Т^ас / n   немесе   К^а = Т^нсс / Т^ммс

Т^ас – тәулікте нақты орындалған станок-ауысым, машина-ауысым саны

n – барлық станоктардың жалпы саны

Т^нсс – тәулікте нақты орындалған станок-сағат, машина-сағат саны

Т^ммс – бір ауысымдық жұмыстағы станок-сағат, машина-сағаттың барынша көп мүмкін саны

 

Кәсіпорынның ауысымдық режимін  пайдалану коэффициенті

К^ар = К^а / q^ас

q^ас – цехта бекітілген жұмыс режимі

 

Құрал-жабдықты ауысым бойынша толық пайдалану коэффициенті:

К^абп = (n₁ + n₂ + n₃) / 3 * n^у

n_1, n_2, n₃ – тиісінше 1, 2, 3-ауысымда жұмыс істеген құрал-жабдықтардың бірлік саны

n^у – кәсіпорында, цехта орнатылған құрал-жабдықтардың жалпы саны

3 – ауысым саны

 

Құрал-жабдықтардың ауысымішілік пайдалану коэффициенті:

К^аіп = (Т^ауқ – Т^бту) / Т^ауқ

Т^ауқ – құрал-жабдық жұмысының ауысымдық уақыт қоры, станок-сағат

Т^бту – станоктардың бос тұру уақыты, станок-сағат

 

Жөндеу қызметін көрсету  уақытының коэффициенті:

К^жку = 1 - ∑Т_і^жкк / ∑Т_і^нкк

∑Т_і^жкк , ∑Т_і^нкк – нысанды бірінші жөндеу бойынша жоспарлы және нақты жұмыс уақыты, күн

 

Құрал-жабдық жұмысының  машиналық уақытын пайдалану  коэффициенті:

К^му = Т^аму / (Т^ау – Т^уш)

Т^аму -  құрал-жабдықтың ауысымдағы нақты машиналық жұмысу ақыты, сағат

Т^ау  - жұмыс ауысымының уақыты, сағат

Т^уш – ауысымішілік уақыт шығыны, сағат

 

Құрал-жабдықтың қарқындылық  күшінің коэффициенті:

К^к = Д^н / Д^өм

Д^н – уақыт бірлігінде нақты өндірілген өнім көлемі

Д^өм – кезең ұшін бекітілген өндіру мөлшері

 

Электр құрал-жабдықтарының қарқынды күш көрсеткіші коэффициенті:

К^қw = m^э / Т^мжу * W^э

m^э – талдау кезінде берілген құрал-жабдық түрі бойынша электр энергиясының жұмсалуы, квт-сағат

Т^мжу – берілген кезеңдегі машиналық жұмыс уақыты, сағат

W^э – құрал-жабдыққа орналытған электр желісінің қуаты, квт

 

Құрал-жабдықтың  белгіленген қуатын пайдалану коэффициенті:

К^бқ = (W^бқ – W^пқ) / (W_у^с – W_х^с)

W^бқ – станоктың берілген қуаты

W^пқ – станоктың тиімді (пайдалану) қуаты

W_у^с – бас қозғалтқыштың бекітілген қуаты

W_х^с – станоктың бос жүрісіндегі тұтыну қуаты

 

Құрал-жабдық жұмысының  интегралдық коэффициенті:

К^∑ = Кэ * К^u    немесе  К^∑ = Т^н * N^н / Т^ж * N^ж

Т^н, Т^ж – берілген кезеңдегі құрал-жабдықтың тиісінше нақты және барынша мүмкін болатын (жоспарлы) жұмыс уақыты, сағат

N^н, N^ж - осы құрал-жабдықпен уақыт бірлігінде тиісінше нақты және барынша мол өнім шығаруы, сағатына

 

Негізгі қорлардың белсенді бөлігін  пайдаланудың жалпы коэффициенті:

К^∑о = ∑Ғі * К_і ^∑ / Ғі

Ғі – негізгі қордың белсенді бөлігінің і-элементінің теңдестік  құны

К_і ^∑   - белсенді бөліктің і-элементінің берілген кезеңдегі интегралдық пайдалану коэффициенті

 

Құрал-жабдықты пайдаланудың жиынтық  коэффициенті:

К^∑к = К^∑ * К^ап * К^аін * К^му * К^бқ

К^ап – ауысымдық уақытындағы құрал-жабдықтың ауысымдық пайдалану коэффициенті

К^аін - құрал-жабдықтың ауысымішілік пайдалану коэффициенті

К^му - құрал-жабдық жұмысының машиналық уақытты пайдалану коэффициенті

К^бқ - құрал-жабдық түріне бекітілген қуатты пайдалану коэффициенті

 

Курс тақырыбы     Негізгі қорлар мен айналымнан тыс  активтер

Сабақ тақырыбы   Негізгі қорларды жетілдіру нысандары

 

Жоспар:

1. НӨҚ амортизациясының  оларды жетілдіру нсандарына  әрекеті

2. НӨҚ амортизациясын  есептеу

 

1. Кәсіпорынның пайдасымен бірге амортизация негізгі капиталды ұдайы дамыту өндірісінің маңызды көзі б.т. негізгі қорлар өндірістік кезеңнің ұзақ уақыт кезеңі бойынша әрекет етеді. Пайдалану үдерісінде негізгі қорлар тозады, яғни құнын жоғалтады.

Тозу дегеніміз – бұл заттық және сапалық сипаттамаларды жоғалту үдерісі.

Заттық тозу – негізгі капиталды пайдаланудың және сыртқы фактордың әсер етуінің нәтижесі б.т. Заттық тозу келесі формула арқылы есептеледі:

U_қл = Т_нқ / (Т_нқ – Т_қл)

Мұндағы: Т_нқ және Т_қл – негізгі қорлардың нақты және қалдық қызмет мерзімі.

 

Сапалық тозу кезінде активтер қазіргі заманғы ғылым мен техника талаптарына сәйкес келмейді. Ол келесі формуламен есептеледі:

U_і¹ = 1 – К_қк / К_бқ       және        U_і² = Э_ж / Э_б - 1

Мұндағы: К_қк, К_бқ – негізгі қорлардың қалпына келтіру және бастапқы құны

        Э_ж және Э_б – негізгі қорлардың жаңа және негізгі түрлерінің тиімділігі.

 

2. Есеп № 1

Субъектінің сатып алған көшірме құрал-жабдығының бастапқы құны – 30 000 000 теңге, 5 жыл қызмет жасағаннан кейін болжамдық қалдық құны – 3 000 000 теңгені құрады. Бір жылдық амортизациялық аударымды анықтау қажет.

Аа = (30 000 000 – 3 000 000) / 5 = 5 400 000 теңге

 

Осы көшірме құрал-жабдығының барлық амортизацияланатын сомасы 27 000 000теңгеге (30 000 000 – 3 000 000) тең. Барлық амортизацияланатын соманы 100% деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшерін сол соманың 20%-ы деп те табуға болады (100/5=20%).

27 000 000 * 20 / 100 = 5 400 000тг

 

Ай сайынғы амортизация  сомасы 450 000 теңгеге тең (5 400 000 / 12).

 

 

Негізггі капиталдың амортизациясын бір қалыпты есептеп  шығару әдісі

 

Мерзімі	Бастапқы құны, тг	Амортизацияның бір  жылдық сомасы, тг	Жинақталған тозу сомасы, тг	Қалдық  құны, тг
Сатып алынған кездегі:	30 000 000			3 000 000
1-жылдық соңында	30 000 000	5 400 000	5 400 000	24 600 000
2-жылдық соңында	30 000 000	5 400 000	10 800 000	19 200 000
3-жылдық соңында	30 000 000	5 400 000	16 200 000	13 800 000
4-жылдық соңында	30 000 000	5 400 000	21 600 000	8 400 000
5-жылдық соңында	30 000 000	5 400 000	27 000 000	3 000 000

 

1) Жинақталған тозу  сомасы = 1 және 2 жылдың амортизацияның бір жылдық сомасы

2) жинақталған тозу  сомасы 1 + 2 жылдың амортизацияның бір жылдық сомасы

3) жинақталған тозу  сомасы 2 + 3 жылдың амортизацияның  бір жылдық сомасы

4) жинақталған тозу  сомасы 3 + 4 жылдың амортизацияның  бір жылдық сомасы

5) жинақталған тозу  сомасы 4 + 5 жылдың амортизацияның  бір жылдық сомасы

 

Есеп № 2

Сатып алынған ғимараттың бастапқы құны – 9 000 000тг, қалдық құны – 100 000тг, пайдалы қызмет ету мерзімі – 40жыл. Бір жылдық амортизация сомасы неге тең?

(9 000 000 – 100 000) / 40 = 222 500тг.

 

Есеп № 3

Көшірме құрал-жабдығы  техникалық құжатына сәйкес 500 000 көшірме басуға немесе 10 000 сағат бойы жұмыс жасауға қабілетті. Қондырғының бастапқы құны – 30 000 000тг, қалдық құны – 3 000 000тг. Амортизациялық аударымды анықтау қажет.

1. (30 000 000 – 3 000 000) / 500 000 = 54 тг/көшірме
2. (30 000 000 – 3 000 000) / 10 000 = 2700 тг/сағат

 

Есептік жыл ішінде көшірме  қондырғыда 110 000 көшірме басылуы керек, жұмыс уақыты 1900 сағатты құрайды. Бір жылдық амортизациялық аударымдар?

54 * 110 000 = 5 940 000тг

2700 * 1900 = 5 130 000тг