Лекции по "Каржылык есептиликти талдау"

3.       Қаржылық есептіліктің қағидалары мен сапалық көрсеткіштерін атаңыз.

2-тақырып. Қаржылық есептіліктің компоненттері мен жүйелендіру элементтері, оны ұсыну тәртібі

Қаржылық жағдайдың бағалануымен тікелей байланысты элементтері болып активтер, міндеттемелер және өз капиталы саналады.

Активтер - бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік емес игілігі.

Міндеттемелер - бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге құқығы бар.

Өз капиталы - бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі.

Активтер мен міндеттемелердің анықтамалары олардың негізгі сипаттамаларын көрсетеді, бірақ бухгалтерлік баланста танылу үшін, олар сәйкес келуге тиісті критерийлердің сипатын ашпайды. Қарастырған баптың қаржылық есеп беру элементтерінің танылу критерийлеріне   сәйкестігі   туралы   мәселенің   шешілу   жағдайында оның тек заңды нысанына ғана емес, сонымен қатар негізгі мәні мен экономикалық нақтылығына да ерекше көңіл аудару қажет.

Активтер. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе басқа оқиғаның нәтижесі болып табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (тауарды, жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге айырабасталуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.

Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар, қондырғылар, машиналар т. б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия, «ноу-хау», гудвилл және т. б.); Сондай-ақ активтер дебиторлық қарыз іспеттес те болып келуі мүмкін.

Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы да және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе қайта өңдеуге қабылданған тауарлар т. б.), бір сол активтер кәсіпорының өз меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және оларды пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау мен оларға жұмсалған шығыстардың арасында тікелей байланыс болады, бірақ олар уақыт кеңістігінде әр уақытта бір-бірімен тұспа-тұс келе бермейді (мысалы, аяқталған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі табынды қалыптастыру) Бұл жағдайда шығын мен болашақ олжаны іздестіру үшін жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе ағаштарын пайдаланудан, малды өсуріден), бірақ бұл активтердің түпкілікті өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.

Міндеттемелер. Міндеттеме болып өткен оқиғалардан пайда болатын ұйымның берешегі саналады. Міндеттемелер заңды міндетте келісім-шарттың қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу жолымен өтеледі. Қазіргі уақыттағы міндеттеменің өтелуі алуан түрлі тәсілдермен жүзеге асырылуы мүмкін, мысалы:

1)     төлеу жолымен;

2)     басқа активтерді берген кезде;

3)     жұмысты істеу, қызмет көрсетумен;

4)     бір міндеттемені басқамен айырбасталуы;

5)     міндеттемені жарғы капиталына аударуымен;

Сондай-ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады (сот шешімі бойынша немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).

Өз капиталы. Өз капиталы - бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі, бухгалтерлік есепте ол бірнеше класқа бөлінеді: жарғы капиталы, қосымша төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар үшін мұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес салмағы көп болса, онда ол субъекттің қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді. Резервтік капиталдың қалыптасуы ұйыммен кредиторларды залалдар салдарынан қосымша қорғанысын қамтамасыз ету үшін заңды актілермен немесе құрылтайшы құжаттармен реттеледі.

Резервтік капиталдың калыптасуы шығыстарды емес, бөлінбеген табысты қолдануды көрсетеді. Өз капиталының өлшемі бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер құнының бағалануына тәуелді болады. Саудалық, өндірістік және басқа да коммерциялық қызмет серіктестіктер, өндірістік кооперативтер, мемлекеттік кәсіпорындар және т. б. сияқты жүзеге асырылады. Осындай ұйымдарға заңды және реттеуші шектеулер акционерлік қоғамдар үшін қолданылатындардан жиі ерекшеленеді. Мысалы, меншік иелерінің немесе т. б. тұлғалардың арасында өз капиталына қосылған сомалардың бөлінуі бірнеше шектеулермен байланысты болуы немесе тіпті шектеусіз болуы да мүмкін.

Қаржылық нәтижесі - бұл есепті жылдағы кәсіпорының қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.

Табыс - бұл есепті кезендегі активтердің өсуі, міндеттемелердің азаюы, не міндеттемелердің көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің жарғы капиталына салған салымы субъектінің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын таратып беру - шығыс болып табылады.

Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және т. б., сондай-аақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.

Табыстар - бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлы-материалдық құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша       табыс және  пайыз  түріндегі табыс)   сатқаннан  және  бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.

Шығыстар -  өнімді  өндірумен,  жұмысты  атқарумен,  қызметті көрсетумен   байланысты   шығындар,   негізгі   және   негізгі   емес қызметтен шеккен зияндар және төтенше жағдайдан туындаған шығындары.

Шығыстар, әдетте, шығыс (отток) нысанын қабыддайды немесе активтердің      пайдалануын   көрсетеді      (ақша      қаражаттары, материалдық қорлар, негізгі құралдар т. б.). Зиян экономикалық олжаның   азайғанын   көрсетеді.    Зиян   өз   табиғаты   бойынша, шығыстан  айтарлықтай  ерекшеленбейді  және  ол  жеке  элемент болып та саналмайды.

Тану - бұл қаржылық есеп бару элементтерінің анықтамаларына жауап беретін мәмілелер мен оқиғалардың қаржылық есеп беруге енгізу процесі

Қаржылық есеп берудің элементтерін тану - бұл бухгалтерлік балансқа енгізу процесі немесе кірістер мен шығыстар туралы есеп берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді. Тану шартына сәйкес келетін объектілер қаржылық есеп беруде көрініс алуы тиіс. Осындай объектілердің көрініс алмауы қолданылатын есеп саясатында және түсіндірме жазбасында ашылуымен түсіндіріледі. Элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келетін объектілер тану тұжырымдамасын қанағаттандырады:

1)       Кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;

2)       баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенеуі мүмкін. Элементтер арасындағы   өзара   байланыс   берілген   элементтің анықтамаларына және тану шартына сөйкес келетін объекттің, мысалы, активтің, басқа элементтің, мысалы табыс пен міндеттеменің автоматты танылуын талап етеді.

Болашақ экономикалық олжаның ықтималдылығы. Ықтималдылық түсінігі белгілі объектпен байланысты ұйыммен болашақ экономикалық олжаның алынуы немесе жоғалту анықталмағандығы кезінде бухгалтерлік есеп объектісінің танылуында қолданылады. Анықталмағандық дәрежесінің бағалануы қаржылық есеп беруді құрған кезде болған дәлелдеме негізінде жүргізіледі. Мысалы, ұйымның дебиторлық берешегінің өтелу ықтималдылығы туып, теріс дәлелдемелердің болмауы жағдайында, мұндай берешек актив түрінде танылады.

Өлшеу сенімділігі. Объектті тануының екінші шарты болып объекттің құны немесе бағалауының бар болуы табылады. Көп жағдайларда құнымен бағалауы есептеу жолымен анықталынуы тиіс. Қаржылық есеп беруді құруда маңызды бөлігі болып тұрақталған есеп айырысу өлшемдерінің қолданылуы табылады. Егер де тұрақталған есеп айырысу өлшемдерін алу мүмкіндігі болмаса, объект бухгалтерлік баланста және кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде танылмайды.

Объект элементтің маңызды сипаттамасын иемденетін объеісг бірақ та тану критерийлеріне сәйкес келмейтін болса, ол түсіндірме жазбасында ашылуы мүмкін. Бұл бап туралы ақпарат ұйымның қаржылық жағдайының өзгеруі үшін орынды болып саналғанда қажет.

Активтердің танылуы. Актив ұйымның бухгалтерлік балансында болашақ экономикалық олжаның түсу ықтималдығы және сенімді өлшенген активтің құны мен балауы болған жағдайда танылады.

Актив бухгалтерлік баланста болашақта ұйымның экономикалық олжаның түсіміне әкелмейтін шығыстарға ұшыраған жағдайда танылмайды. Берілген жағдайда әкелінген шығындар кірістер мен шығыстар туралы есеп берудегі шығыстардың танылуына әкеледі. Активтің танылуын қамтамасыз ету үшін болашақтағы экономикалық олжаның ұйымға түсу ықтималдылығы туралы бір ғана ұйғарымның болуы жеткіліксіз.

Міндеттемелердің танылуы. Міндеттемелер бухгалтерлік баланста мынадай жағдайда танылады, егер де міндеттемені өтеудің нәтижесінде экономикалық олжаларды қамтитын ресурстардың шығысы пайда болған жағдайда. Мысалға, қатысушылармен орындалмаған келісім-шарттар бойынша міндеттемелер (мысалы,тапсырыс берген, бірақ әлі алынбаған тауарлы-материалдық қорлар бойынша міндеттемелер), әдеттегідей, қаржылық есеп беруде міндеттеме ретінде танылуға жатпайды. Бірақ егер де мұндай міндеттемелер міндеттемелерді тану критерийлерін қанағаттандырса және анықтамаға сәйкес болса, онда олар танылуы мүмкін. Осындай жағдайда міндеттемелердің танылуы, сәйкесінше активтер немесе шығыстардың танылуына әкеліп соғады.

Табыстардың танылуы. Табыстар кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюымен байланысты болашақ экономикалық олжалардың көбеюі пайда болған жағдайда танылады.

Табыстардың танылуы активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы бірмезгілде танылуын білдіреді (мысалы, дайын өнімді (жұмысты, қызметті, тауарларды) сатудан активтердің көбеюі немесе берешекті төлеуден бас тартқанда міндеттемелердің міндеттемелердің азаюы жағдайында). Табыстарды танудағы тәжірибеде бекітілген процедуралар, осы құжатта көрсетілген тану шартының талаптары болып табылады.

Шағыстардың танылуы. Шығыстар кірістер және шығыстар туралы есеп беруде активтердің азаюы немесе міндеттемелердің көбеюімен байланысты болашақ экономикалық олжалардың азаюы пайда болған жағдайда танылады. Шығыстардың танылуы активтердің азаюы немесе міндеттемелердің көбеюінің бір мезгілде танылуын білдіреді (мысалы, еңбек ақы төлеу бойынша есептеу немесе жабдықтардың тозуы).

Шығыстар кірістер және шығыстар туралы есеп беруде белгілі баптар бойынша әкелінген шығындар мен табыстардың арасында тікелей салыстырудың негізінде танылады. Бұл процесс әдетте шығындар мен табыстардың салыстырылуы деп аталады. Бұл процесс бірдей мәліметтер немесе оқиғалардан тікелей пайда болған табыстар мен шығыстардың бірмезгілде танылуын ұйғарады.

Егер де экономикалық олжаның пайда болуы бірнеше есеп кезеңдері ішінде күтілетін болса және де табыспен байланыс тек қана толық немесе жанама түрде қадағаланса, онда шығыстар кірістер және шығыстар туралы есеп беруінде рационалды бөлудің әдісі негізінде танылады. Бөлудің мұндай әдісі есеп кезеңдерінің ішінде пайда болатын шығыстардың танылуы үшін арналған.

Егер де шығындар күрделі экономикалық олжаны құрмаған жағдайда немесе болашақ экономикалық олжалар бухгалтерлік баланста активтер ретінде танылу талаптарына сәйкес келмесе шығыстар кірістер және шығыстар туралы есеп беруде дереу танылады.

Бағалау- қаржылық есеп берудің элементтері бухгалтерлік баланста және кірістер және шығыстар туралы есеп беруде танылуға және тіркелуге тиісті ақша сомаларын анықтау процесі. Бұл үшін бағалаудың белгілі бір әдісін таңдап алу қажет. Қаржылық есеп беруде әртүрлі дәрежеде және түрлендірулерде түрлі бағалау әдістерінің тізімі қолданылады. Оларға келесі әдістер жатқызылады

1) Бастапқы құны. Активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен сомасы бойынша   көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан) қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;

2) Қысқа мерзімді құны. Активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі.

3) Сату құны. Активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы) бойынша көрініс табуы мүмкін, міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың өтелуін талап етеді.

4) Дисконтталған құны. Активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының дисконтталған қүнын білдіреді, қысқа мерзімді қүны бойынша көрініс табады, ол субъеттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі.