Лекции по "Каржылык есептиликти талдау"

Бс А = Сак - Спа/ Ао

Мұнда:  Бс А - акциялардың баланстық құны; Сак - акционерлік капиталдың құны;

Спа - айрықша акциялардың құны;

Ао - айналымдағы әдеттегі акциялар саны.

Акцияны бағалау коэффициенті акцияның нарықтық бағасының   оның   баланстық   құнына   (есептеу   бағасы) қатынасымен формула бойынша есептеледі:

КАК= Рц / БСА                        (94)

Мұнда: КАК-акцияны бағалау коэффициенті; Рц -   бір акцияның нарықтық бағасы;

БСА -бір акцияның баланстық құны.

Бағалау коэффициенті мағынасының бірден артық болуы, потенциалды акционерлер акцияны алуға, сол уақытта нақты капиталдың бухгалтерлік бағалауынан артық бағаға сатып алуға дайын екенін білдіреді.

Акцияның есептеу (баланстық) бағасы көрсетілген (номиналдық) құнның (яғни акционерлік капиталда есептелгендей акцияның бланкісінде қойылған құны) эмиссиялық табыс үлесінің (сату кезіндегі акцияньт нарықтық бағасы мен көрсетілген құны арасындағы жиналған айырмасы) және фирманың дамуына салынған және жинақталған табыс үлесінің қосындысынан тұрады.

Акцияның нарықтық бағасы - бұл оның қазіргі сату және сатып алу бағасы. Ол сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсерімен қалыптасады, тек экономикалық себептерге ғана тәуелді емес және саяси-психологиялық, алыпсатарлық сияқты көптеген жағдайларға да байланысты.

Акцияның нарықтық бағасының көрсетілгеннен айырмашылығы, ол капиталдандырылған табысты есепке алады. Акцияны сату дивиденд алу құқығын сату болып табылатындықтан, қор биржасындағы оның нарықтық құндылығы капиталдандырылған дивидендті көрсетеді. Сондықтан ол акция бойынша табыстылыққа тура пропорционалды (акция әкелген дивидендпен мөлшеріне) және несиелік капиталдың (депозит бойынша төленетін пайыздың) пайыздық мөлшерлемесіне кері пропорционалды болады.

   Акция курсы =Дивидендтер  /    Несиелік пайыз X 100 (95)

Несиелік пайыз есебінен (есептелген пайыздын орташа мөлшерлемесі) салым бойынша жоғары дәрежедегі кепілдікпен тікелей алуға болатын мөлшерлеменің пайызы қабылданады. Ал несиелік пайыз ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің коммерциялық банктерге қаржы ресурстарын сатудың есептік мөлшерлемесін алып қарауға болады.

Акцияның табыстылығы. Табыстылықты қысқа мерзімді және жиынтық деп бөледі. Қысқа мерзімді табыстылық дегеніміз   ең   алдымен   акция   иесінің   қолына   тиетін дивидендтер. Бұл коэффициент дивидендтік табыс немесе дивиденд нормасы деп аталып, былайша есептеледі:

НД = Два /Р Ц.А                           (96)

Мұнда:  Нд -   дивидендтің  іс  жүзіндегі  нақты нормасы;

Два -   бір акцияға түскен дивиденд; Рц.а - бір акцияның нарықтық бағасы.

Басқа сәйкес компаниялармен салыстырғанда акцияның табыстылық коэффициентін талдаумен қатар, төленетін дивиденд сомасы акцияның көрсетілген құнына қатынасын көрсететін, дивидендтің нақтылы (хабар-ланған) нормасымен салыстырғандағы дивиденд нормасының деңгейін бағалау маңызды. Сондықтан жоғарыда келтірілген дивидендтік табыс көрсеткішін дивидендтің нақты нормасы деп атауға болады.

Акцияның табыстылығы курстық айырманы есепке ала отырып та есептелінуі мүмкін, оны акция иесі акцияны сатқанда сала алады. Бұл жағдайда акцияның табыстылығы акцияны иеленген кезеңде алынған диви-денд сомасын бір акцияға бөлгенде және акцияны сатып алу бағасы (РПца.) мен оның сатылу бағасының Рпрца) арасындағы (табыс пен шығын) айырмашылықты акцияның сатып алу бағасына бөле отырып анықталады.

ДА =ДАВ + (РПРЦ.А – РПЦ.А. )  (97)

ДАВ -   бір акцияға түскен дивиденд; РПЦ.А -акцияның сатып алу бағасы;

РПРЦ.А -акцияның сатылу бағасы.

Акцияның  табыстылығы  жоғары  болған  сайын,  ол инвестор   болуы   мүмкін   кісілерді   солғұррлым   қызықтырады.     Дамыған     нарықтық    экономикалы    елдерде акциялардың    табыстылығы   туралы    мәлімметтерді    қор биржасында    тіркелген    сарапшылардың    аналитикалық шолуларынан   алуға   болады.   Мүдделі   акция   ұстаушы ретінде,   мамандарға   бұл   ақпарат   қаржы    нарығында қандай   бағыт   ұстану   қажеттігін   көрсетеді. Төленетін дивидендтер  үлесі  немесе дивидендтерді  төлеу  көрсеткіші    компанияның    таза    табысының    дивиденд түрінде төленуге тиісті бөлігін сипатгайды.  Әрбір кәсіпорында бұл көрсеткіштің өз мағынасы болады. Әдетте жас   және   тез   өсіп   келе   жатқан   кәсіпорындарда   бұл көрсеткіштің    шамасы   өте   төмен   және      кейде   нөлге жақын болады.  Акционерлер фирманың өссуінің болашағымен қанағаттанып, іс жүзінде ұзақ мерзімді инвестицияларды қаржыландырады. Казіргі кәсіпорындар акционерлерді   өзіне   түрақгы   жоғары   (50%-ға     дейін)   дивидендтер төлеу арқылы тартуға тырысады.

Бұл көрсеткіш дивидендтің бір жай акцияға және бір жай акцияға түскен табысқа қатынасымен формула бойынша есептеледі:

Кдв= ДАВ / ДАч                        (98)

Мұнда:  Кдв-  дивидендтерді төлеу кооэффициенті;

ДАВ -  бір акцияға түскен дивиденд; ДАч - бір акцияға түскен таза табыс.

Аталған коэффициентті талдаудың бір ерекшелігі оның «жақсы" немесе «жаман" деңгейініің болмайтындығы. Бұл жерде ең жалпы критерий, ол 1-ден (бірден) аспауы керек. Егер осы шарт сақталса, онда компания есеп беру жылында дивидендтер төлеу үшін жеткілікті табыс тапқан деп қорытынды жасалады. Бұл коэффициенттің  1-ден    (бірден)    асуы компанияның   тиімсіз саясатын немесе оның қаржылық қиыншылықтарын дәлелдейді.

Дивиденд төлеу коэффициентінің мағынасы фирманың инвестиялық саясатына тәуелді. Құнды қағазга "нвестициялаудың екі негізгі мақсаты бар: қысқа мерзімді табысты (дивиденд) алу және акцияның курстық құнының артуы есебінеи қаржы жинақгау. Бұл екі мақсат белгілі дәрежеде біріне-бірі қайшы келеді, бірдей жағдайда неғұрлым дивидендтер төлеу үшін табыстың көп бөлігі жұмсалса, солғұрлым аз қаражат компанияға қайта нвестициялануы, оның өсу қарқыны төмендеуі және акцияларынын курсының құнының өсуі қиьшдап, баяулауы мүмкін. Дивидендтік шығыс көрсеткіші мағынасы мен табысты қайта инвестициялау коэффициентінің сомасы бірге тең.                                

Әдетге  инвесторлар  олардың  инвестициялау  мақсатына дивидендтік саясаты жоғары дәрежеде сай келетін компанияларда тандап алады. Сонықтан жалпы алғанда,  дивидендтік  саясаттың  өзгеруі,  дивидендтің  төмен деңгейіне   қарағанда   акционерлердің   көбірек   наразылығын тудырады.  Сонымен, дивидендік саясаттың тұрақтылығы    инвесторлардың    компанияга    қатынасына әсер ететін ең басты себептердің бірі болып табылады.

Тұрақты өсу коэффициенті компанияның келесі өзінің активтерін ішкі   қаржыландыру   есебінен мүмкіндігін  көрсетеді,   ол  жағдайда   меншікті капитал мен міндетгемелер арасындағы пропорция сақталуы және дивидендтер төлеу үлесі, есеп беру жылындағы мөлшерде  сақталуы  шарт.  Аталған  коэффициент дәлірек   айтқанда  ішкі   көздер   есебінен   тұрақты   өсу қарқынының  қамтамасыз етілу коэффициенті, дивидендтер  төлеген   соңғы  таза  табыстың  бөлігінің,   бастапқы акционерлік   капиталға   қатынасы   ретінде   формуламен анықталады:

КУ.Р.= Дч – ДВ / СҚ (алдыңғы жыл)   (90)

Мұнда: Ку Р - тұрақты өсу коэффициенті; Дч -     таза табыс;

Дв -     дивидендтер; Ск -      меншікті (акционерлік) капитал.

Аса  күрделі   емес  түрлендіруден  кейін   бұл  көрсеткіш мынадай түрде бейнеленеді:

КУ.Р= Дч /СК  * (1-ДВ / Дч)    (91)

Мұнда:

Дч /СК - акционерлік капиталдың табыстылығы (пайда нормасы);                   

ДВ / Дч - ивидендтерді төлеу көрсеткіші.

Капиталдандыру коэффициенті компания шығарған құнды қағаздар түрлері арасындағы пропорцияны білдіреді. Облигациялардың үлесінің жоғары болуы, айрықша және әдеттегі акциялардың тартымдылығын азайтады, айрықша акцияның ұлесінің жоғары болуы да әдеттегі акцияға деген инвесторлардың қызығушылығын жоғалтуға әкеліп соғуы мүмкін. Олай болуы, облигациялар бойынша пайыздар, айрықша акциялар бойынша дивидендтер төлеуге дейін төленуі керектігінде, ал олар өз кезегінде әдеттегі акциялар бойынша дивидендтер төлер алдында жүргізілуі тиіс екендігіне байланысты.

Капиталдандыру көрсеткішінің динамикасы, басқадай бағалы қағаздар бойынша борыштық міндеттемелер мен меншікті капитал кіретін, капитал бөлігінің құрылымының өзгеру процесін бейнелейді. Әдеттегі акциялар бойынша капиталдандыру коэффициентін, мысалы, әдеттегі акциялар құнын, облигациялар, әдеттегі және айрықша акцияларды қоса есептегендегі барлық бағалы қағаздар құнына бөлгендегі бөлінді ретіндегі формула бойынша анықтайды:

К К= Әдеттегі акциялар құны / Құнды қағаздардың толық құны

Құнды қағаздар арасындағы пропорцияны талдау, әсіресе әдеттегі акция иеленушілері үшін аса маңызды, өйткені облигация үлесі көп болған жағдайда кәсіпорын табысының төмендеуі дивидендтерді төлеу тәуелділігіне ұрындырады, сонымен қатар табыс артқанда, әдеттегі акциялар бойынша дивидендтер, облигация мен айрықша акцияның үлесі төмен болған жағдайға қарағанда, көбірек артады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен нарықтық белсенділігін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі қаржылық леверидж болып табылады. Бұл көрсеткішті сипаттау алдында, біз үшін жаңа түсінік «леверидж» нені білдіретінін анықтап алайық. «Дәлме-дәл айтқанда леверидж аз күштің көмегімен (тетік) әжептәуір ауыр заттарды орындарынан қозғап ауыстыру, - деп жазады В.В. Ковалев. Экономикаға қосымша, ол аздаған өзгеруі, нәтижелік көрсеткіштердің түбегейлі өзгеруіне әкеліп соғатын, кейбір себеп ретінде түсіндіріледі».

«Қаржылық леверидж бір жағынан облигация мен айрықша акция, екінші жағынан - әдетгегі акция арасындағы қатынас, - деп жазады Л. Сидельникова». Ол былайша өрнектеледі:

Л =О + АП / Ао                                (92)

Мұнда: Л - леверидж деңгейі; О - облигациялар;

Ап - айрықша акциялар; Ао- әдеттегі акциялар .

Леверидж деңгейінің жоғары болуы - қауіпті құбылыс, өйткені ол қаржылық тұрақсыздыққа әкеліп соғады.

Шаруашылықты жүргізуші субьектілердің нарықтық белсенділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер осындай. Қазақстан Республикасында құнды қағаздар нарқы енді ғана қалыптасып келе жатқанын айта кету керек. Алғашқы қор биржалары пайда болды, бірақ олардың айналым көлемі ауыз толтырып айтарлықтай емес. Бұндай жағдай біздің елімізде жекешелендіру аяқталып біткенше және акциялар мен басқадай құнды қағаздар ұсынушылардың саны көбейген кезіне дейін созылады. Нарықтық экономиканың одан әрі дамуы, әр тұрлі биржалық бюллетеньдердін, қаржылық газеттер, баланс, әр түрлі акционерлік қоғамдардың табысы туралы есеп беру, олардың акциялары, облигациялар мен басқадай құнды қағаздар туралы мәліметтер келтірілген анықтамалардың шығуына әкеледі. Компанияның акциялар пакетін сату немесе сатып алу туралы шешім қабылдау және курсын зерттеу, кәсіпорындағы қаржы бөлімінің жұмысының аса маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.

Өзін -өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1.       Іскерлік белсенділіктің абсолютті көрсеткіштеріне не жатады?

2.       Іскерлік белсенділік коэффициентіне нелер жатады?

3.       Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің маңызды сандық және сапалық белгілеріне не жатады?

4.       Іскерлік белсенділіктің салыстармалы көрсеткіштеріне жалпы сипаттама беріңіз.

5.       Активтердің, капиталдың айналымдылық көрсеткіштерін есептеу формуларын жазыңыз және олардың мәнін түсіндіріңіз.

6.       Кәсіпорынның нарықтық белсенділігін талдау үшін қандай негізгі көрсеткіштер есептеледі?

7.       Нарықтық белсенділігін талдаудағы көрсеткіштер жүйесіне салыстырмалы сипаттама беріңіз.

8.       Акцияға шағылған пайданы анықтау және талдау әдістемесін келтіріңіз.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиет

1.     «Бухгалтерлік есеп пен каржылық есеп беру туралы». Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 акпандағы №234-11 Заңы // Бухгалтер бюллетені, №12, наурыз 2007 ж.

2.     Бухгалтерлік есептің типтік есеп шоттар жоспары. - ҚР қаржы министрінің №185  бұырығымен бекітілген. – 23.05.2007 ж.

3.     Концептуальная основа для подготовки и представления финансовой отчетности. Утверждена Министреством финансов РК. 29.10.2002 г. - №542.

4.     Международные стандарты финансовой отчетности. – Пер. полного официального текста МСФО, принятых в ЕС по сост. на  1 января 2008 г. – М.:Аскери, - АССА, 2008.

5.     Қаржылық есептіліктің ұлттық станларттары № 1, №2.

6.     Дүйсенбаев К.Ш. т.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы: Экономика, 2000.

7.     Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (теория и методология). - Алматы: Экономика, 2000.

8.     Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности:Учебник. - Алматы: Экономика, 2009. – 366 с.

9.     Бочаров В.В. Финансовый анализ. – СПб: Питер, 2005. – 240 с.

10. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. -М.:ИНФРА-М, 2002. – 336 с.

11. Нұрсеитов Э.О. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Lem, 2009.

12. Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп.. -  1, 2 бөлім. – Қарағанды, 2009.

13. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа.  - М.: ИНФРА-М, 2002. – 208 с.

14. www.minfin.kz  

Қосымша әдебиет

1.     Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия / Под ред. Т.Б.Бердникова. - М.: ИНФРА-М, 2007. – 212 с.