Жылжымайтын мүлікті бағалау

       - қарыз есебіне төлемдерді қысқарту;

       - бағалау объектісін қолданудан ақша ағымын алу тәуекелінің төмендеуі;

       - бағалау объектісін қолданудан  ақша ағымының уақытша құрылымын  жақсарту;

       - көрсетілген түрлердің әр-түрлі  комбинациялары.

  Табыс тәсілі  есепке алады:

  - табыс пен  тәуекелдердің түрлері;

  - шығындық факторлар;

  - ақша ағымдарының каналдары;

  - құқықтарды  қолданудың мүмкін мерзімдері;

  - саланың  даму болжамы, шығарылатын өнім  көлемі, нарық 

       коньюктурасы.

       Инновация  тиімділігін бағалау инновациялық  процесстің барлық қадамдары  мен сатыларында өткізілуі қажет- эскизді жобалаудан бастап, жаңашылды игеру мен өткізілуімен аяқталады. Инновациялық процесстің барлық қадамдары мен сатылары үшін бағалау әдістері мен есептік көрсеткіштер жүйесі бір және бірдей болуы мүмкін, бірақ есептеулерге  шығарылым мәліметтері  ақпараттың толдықтық деңгейімен, шынайлылығы және белгісіздігімен, ақпарат алу көздерінің әр-түрлілігімен ерекшеленеді.   Ол инновация тиімділігінің  көрсеткіштерінің дәлдік деңгейі мен объективтілігінің айырықша болуына әкеледі. Бұл ғылыми-техникалық, экономикалық, ақпараттық, аналитикалық сипатына өзгертулер енгізе отырып, инновациялық процессті реттеуге мүмкіндік береді

       Қазіргі  кездегі қолданатын бағалау әдістері  шығын мен нәтижелер арақатысына  негізделген, яғни алынған шығындар мен эффектіні салыстыруына. Нәтижелер ( эффект) мен шығындарды арақатыстау құндық және табиғи өлшемдерде көрінуі мүмкін. Белгілейміз, инновациялық процесстегі тиімділік- ол әрқашан арақатыс, салыстырмалы көлем.

       Жаңашылды  (инновация) ендірген (өткізу) кезде келесі эффект түрі алынуы мүмкін: экономикалық, ғылыми-техникалық, әулеметтік және экологиялық. Әрбір эффект түрі көрсеткіштер комплексімен сипатталады. Мысалы, экономикалық эффект табыспен, сату көлемінің өсуімен, ресурстардың қолдануының жақсаруымен; әлеуеметтік эффект – жұмыс орнының өсуімен, жұмыскерлердің қауіпсіздік деңгейінің жоғарлауымен, еңбек жағдайының жақсаруымен; экологиялық эффект – атмосфера мен суға зиянды заттардың тасталуының төмендеуі, шығарылатын жаңашылдың және т.б экологиялық жағдайының жақсаруымен сипатталады.

       Потенциалды  және нақты (коммерциялық) эффект  деп, бөлуге болады. Уақыт мерзіміне байланысты эффект есептік периодқа және жылдық эффект болып бағаланады. Есептік мерзім келесі факторларға байланысты болады: инновациялық процесстің ұзақтығына, шығару мәліметтерінің дәлдігіне, жаңашылдың пайдалану мерзіміне, инвесторлардың күтуіне. Қазіргі уақытта инновация тиімділігінің есептеу практикасында негізінде анықталатыны және есепке алынатыны, экономикалық эффект болып табылады. Басқа эффект түрлері анық методикалық нұсқаулардың жоқтығынан, мәліметтердің нақты еместігінен және жетіспеушілігінен, сирек жағдайда сандық бағаланбайды.

       Отандық  практикасында инновациялық жобаларды  бағалаған кезде  келесі жоба  тиімділігінің жалпылайтын көрсеткіштерді қолданады: халық-шаруашылық экономикалық тиімділік пен коммерциялық тиімділік.

       Халық-шаруашылық экономикалық тиімділік инновация-инвестициялық жоба тиімділігін барлық сала мен шаруашылық үшін бейнелейді. Бюджетті тиімділік жобаның өткізу нәтижелерін бюджеттің табыс немесе шығын бөлігіне ықпал етуін ескереді. Коммерциялық тиімділік жобаны өткізуде қатысатындардың ұйымдар мен кәсіпорындар үшін қаржы-экономикалық нәтижелерді бағалайды.

       Инновациялық  жобаның мәнділігі, ұзақтығы мен ауқымына байланысты коммерциялық тиімділік тек бір кәсіпорын немесе ғылыми-өндіріс комплексі үшін ғана анықталады. Мысалы, мықты ғылыми-техникалық базасы және ғылыми-өндіріс қауымдастығы бар ірі кәсіпорындар барлық инновациялық циклді «ғылым- өндіріс- тұтыну» басқа ұйымдардың қатысуынсыз іске асырады. Инновацияның барлық қатысушыларының коммерциялық тиімділігін бағалаған кезде, кәсіпорынның мөлшеріне (ғылыми-өндіріс комплексі немесе кіші инновациялық фирма) және меншік нысанына қарамай, не бірінші жобаның коммерциялық тиімділігіне назар аударады. Ол кәсіпорынның (ұйымның) қаржылық жағдайының, оның қаржылық тұрақтылығы мен өміршендігінің көзқарасынан түсіндіріледі.

       Инновация  тиімділігін бағалау негізінде  эффектіні салыстыру болып жатыр (табыс немесе ақша ағымдары және шығын (инвестициялар)). Инновация өміршендік циклінің мерзімі (инфляция, проценттік ставкалрының өзгеруі) мен салықтары әр-түрлі уақытта болатын шығын мен алынатын нәтижелері бойынша экономикалық құнсыздануына әкеледі. Бұл оларды салғастырымдылық түріне келтіруді қажет етеді. Салғастырымдылықтың міндеті шешіледі, егер нәтижелер мен шығындарды бір моментке келтірсек, мысалы инновацияны өткізудің басын жылға келтіру. Оны құнға келтіру әдісі деп атаймыз, немесе дисконттау. Дисконттау негізделеді, яғни келешектегі алынатын немесе шығындалатын сома қазіргі кезде аз құнға ие. Сонымен, дисконттаумен уақыт факторы есепке алынады.

       Келешектегі  және ағымдағы құн арасындағы  айырмашылықты көрсету үшін, дисконттау  коэффиценті қолданылады. Ол келесі құрмалас процент формуласымен анықталады:

 

 

               

                (2.8)

       Мұндағы                                                                                                                               

       Е - дисконт нормасы (проценттік ставка), %;

       t - инновация жобасының өткізу уақыт интервалының реттік нөмірі.

       Инновацияны  өткізудің басын жылға келтірген  кезде формула келесі түрге  келеді:

 

 

 

                                                                                                                      (2.9)

 

       Дисконт нормасы (дисконттау) салынған капиталға табыс нормасы болып қарастырылады, яғни инвестор немесе кәсіпорын (ұйым)  инновацияны өткізуден алынатын жоспарлы табыс проценті түріндегі пайда. Дисконт нормасы кейбір қаржылық есептеулерде банктік проценттік ставкасына тең болып алынады.

       Дисконттау коэффиценті инфляция мен тәуекел (ғылыми-техникалық және коммерциялық) факторын ескеру қажет.

       Инфляция  есебімен (бірақ, тәуекел есебінсіз)  алынатын дисконттау коэффицеті  келесі формула бойынша анықталады:

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                         (2.10)

         Мұндағы

       Е - проценттік ставка ( ҚР Ұлттық банкімен бекітіледі), %;

       i - ағымдағы жылға инфляция темпі ( ҚР Үкіметімен бекітіледі), %

       Е1- инфляция есебімен алынатын дисконт нормасы. Инфляция жоқ болған кездегі (i = 0) проценттік ставка дисконт нормасына тең, т. е. Е = Е1.

Тәуекелді түзету есебімен алынатын дисконт нормасы (Е2) құрайды:

 

 

 

 

(2.11)

Мұндағы                                                                                                   

 Р – тәуекелді ескеретін түзету коэффициенті, %. P түзету коэффицентінің көлемі тәуекел деңгейіне тәуелді (төмен, орта және жоғары) және есептеулер кезінде 3- тен 20% дейінгі аралықта мүмкін болады.

Инфляция мен тәуекел есебімен алынатын жалпы дисконттау коэффициенті келесі формуламен анықталады:

 

(2.12)

 

       Қазіргі  уақытта инновацияның коммерциялық тиімділігін бағалаған кезде әр-түрлі көрсеткіштер жүйесі қолданылуы мүмкін, дисконттау есебіне және дисконттаусызға негізделген.

       Инновация  тиімділігін дисконттаусыз көрсеткіштеріне  инвестиция тиімділігінің коэффиценті,  минималды келтірілген шығындар, қосымша инвестициялардың өтелімділік  мерзімі мен салыстырмалы тиімділік  коэффиценттері кіреді.  Дисконттау есебі негізіндегі инновация тиімділік көрсеткіштеріне таза дисконтталған табыс, табыс индексі, табыстың ішкі нормасы мен инвестициялардың дисконтталған өтелімділік мерзімі.

       Таза дисконтталған табыс (ТДТ) дисконттау есебімен инновацияға нәтижелер (табыс) мен шығындар (ағымды және капиталды) айырым көлемі ретінде көрсетіледі. Таза дисконтталған табысты есептеу келесі формалданған түрде көрсетуге болады:

 

 

 

 

 

       Мұндағы                                                                                                     (2.13)

       Э - t - жылындағы эффект (нәтижелер);

       Зt -  t- жылындағы шығындар;

       Тр - есептік мерзім (жобаны өткізу мерзімі), жыл;

       t - уақыт интервал нөмірі;

       ά -  дисконттау коэффиценті.

       ТДТ > 0 кезінде, инновациялық жоба экономикалық тиімді. Таза дисконтталған табыс басқа да атаулары бар: Таза ағымдағы құн (net preset value, NPV), таза келтірілген эффект және интегралді эффект.

       Табыс индексі (ИД) дисконттау есебімен алынатын капиталды инновациялы салымдарға табыстар мен ағымдағы шығындар айырымының қатынасы ретінде көрсетіледі, келесі формула бойынша есептелінеді:

 

 

 

 

 

(2.14)

       Мұндағы                                                                                                

       Зтекt - t- жылындағы ағымдағы шығындар;

       Kt - t - жылындағы инновациялық жобаға капиталды салымдар.

       ИД > 1 болған кезде, инновациялық жоба тиімді деп, есептеледі.     Инновациялық жоба бойынша, дисконтталған ағымдағы табыс сомасы дисконтталған капиталды салымдар (инвестициялар) көлемінен асады. Табыс индексін кейде тиімділік индексі (profitability index, p.i.) немесе пайдалылық индексі деп те атайды.

 

 

 

 

 

(2.15)

       Табыстың  ішкі нормасы кәсіпорынмен, инновациялық  жобаны қаржыландыруға тартылған  шекті мүмкін болатын, ақша  қаражатының көлемін сипаттайды. Жоба тиімді болады, егер Евн капиталға (тиімділік нормасына) инвестормен күтілетін табыс нормасына тең немесе көп болса. Инновация жобасын банк несиесі арқылы қаржыландырған кезде Евн банктік проценттік ставкасының жоғарғы деңгейінің жоғарғы шегін анықтайды. Табыстың ішкі нормасының есебін инновациялық жобаның сандық талдауының бірінші қадамы ретінде қолдануы мүмкін. Шет ел практикасында бұл көрсеткіш бойынша, табыстың ішкі нормасы (ВНД) 15% - дан төмен емес инновациялық жобаларды таңдайды. Есептеу практикасында табыстың ішкі нормасы басқа атаулармен де кездеседі:тиімділік нормасы, инвестицияларды қайтару нормасы, пайданың ішкі нормасы және өтелімділіктің ішкі нормасы.

       Дисконтталған өтелімділік мерзімі (Tok) инвестициялар жылмен есептелген уақыт мерзімін көрсетеді, осы мерзімде инновацияға (Кин) инвестицияның ішкі нормасы сомалық нәтижелермен (ақша ағымдармен)- Эсум жабылады. Бұл көрсеткіштер дисконттау есебімен анықталады. Инвестицияладың дисконтталған өтелімділік мерзімі мына формула бойынша анықталады:

 

 

 

(2.16)

       Инновациялық  жобаның тиімділігі жөніндегі шешім, инновациялық жоба қатысушыларының барлық көрсеткіштердің мәні есебімен қабылданады, сонымен қатар оның әлеуметтік және экономикалық салдары.

 

       3.3 Салыстыру тәсілі

       Зияткерлі меншік үшін тиімді  нарық жоқ, сондықтан салыстыру тәсілін немесе нарықтық әдісті қолдану кейбір қиыншылықтарды тудырады. Нарықтық тәсіл шеңберінде келесі әдістер қолданады: салалық стандарттар негізіндегі әдіс, Рейтинг/ранжирлеу әдісі, Бегунок әдісі.

       Салалық стандарттар әдісін қолдану. «Салалық стандарттар» термині болған мәмілелер арқылы мәлімет базасын белгілеу үшін қолданады. Мұндай стандарттың негізгі ойы- күрделі прейскурант секілді, немесе нормалар жиынтығын құру. Жалпы салалық стандарттар жақсы жұмыс істейді егер, объект 2 негізгі фактормен сипатталса: категория және сапа. Сонымен қатар салыстыруға болатын керек көлемде мәмлелер көрсетілсе. Зияткерлі меншік объектісіне салалық стандарттар әдісін қолдануға мысал болып, тиімді нарығы бар массалық сұранысқа ие бағдарламалады сату, бизнеске немесе өнім түріне лицензияларды сату тыбылады.  

       Бағаланатын объектіге ұқсас, сату-сатып алу мәмлесі туралы нарық ақпараты жеткілікті де шынайы болған жағдайда, салыстыру әдісі қолданылады.