Жылжымайтын мүлікті бағалау

       Инвестициялық құны (активтің) - белгілі инвестор немесе инвесторлар тобына арналған актив құны, инвестициялау мақсаты анықталғаннан кейін.

       «Инвестициялық  құн» түсінігі зияткерлі меншік  құқығына да қолданылады. Яғни қайта құрылатын кәсіпорын үшін, зияткерлі меншік құқығын меншіктік (жарғылық) капиталға салым ретінде қолданылса. Сонымен бірге нарықтық құн түсінігімен инвестицияланатын мүлік түсінігін айыру керек (берілген жағдайда салым ретіндегі зияткерлі меншіктің инвестицияланатын мүлік пен нарықтық құнмен).

       Осыдан  басқа құн тұрлері бар, бірақ  оларды материалды емес активтерге  қолданбайды, тек ерекше жағдайда. Себебі материалды емес активтер  – мамандырылған активтер, шектелген  өтімділікке ие. Осы себептен материалды емес активтерге «кепілдік құн» және «сақтандыру құны» түсінігі мүлдем қолданбайды.

       «Қалпына келтіру құны» түсінігі – тозу есебімен орын басу шығындары (ЗЗУИ) – материалды емес активтердің қысқа тобына қолданылады. Шет елдік практикасында бұл топқа кіретін активтерге: арендадағы жылжымайтын мүліктің жақсартуларымен, кітапханалармен қолдану құқығы (біздің елдегі ақпарат ресурстары деп аталатындар материалды емес активтерге кірмейді). Берілген түсінікті зияткерлі меншікке және гудвилл типтес активтерге қолдану мүлдем заңсыз. Мысалы, өнертабысқа қолданылатын құқық туралы сөз болса, онда шығындалған құқықты қалпына келтіру мүмкін емес, ал өнертабысты қайта құрудың еш мәні жоқ. «Ноу-хау» жариялағаннан кейін, «ноу-хау» болмайды. Бірақ бұл түсініктерді қолданатын жағдайлар да бар. Мысалы, «ноу-хауды» жоғалтуға болатын сынақтар нәтижелермен сипатталса. Онда «ноу-хауды» қалпына келтіру үшін, сынақты қайта өткізу жеткілікті.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  2  Интелектуалды меншік объектісін бағалаудағы тәсілдері

 

2.1 Зияткерлі меншікті бағалау технологиясы

 

   Зияткерлік меншік  объектісін бағалау технологиясы  болады:

       - келісілген (мысалы,жарғылық капиталға салымдарды анықтаған кезде, зияткерлік меншіктің құны жайлы құрылтайшылар еш есептеулерсіз келісімге келсе, яғни салымды құрса);

       - есептік,  немесе аналитикалық (мысалы, өнертабысты бағалаған кезде, оның құны белгілі бір алгоритм арқылы);

        - экспертті (жұмыс істемесе немесе алдынғы технологиялар қымбатқа түссе, мысалы, көптеген авторлық құқық объектілерін бағалаған кезде).

       Зияткерлік  меншік объектісіне негізгі келетін  тәсіл - есептік (аналитикалық), яғни ол төменде қарастырылады.

       Зияткерлік  меншік объектісі есептік бағамен  бағалаған кезде, келесі тәсілдер  қолданады:

      - шығын;

       - табыс;

       - салыстырмалы.

       Бағалаудың белгілі тәсілдерін  таңдау бағалаудың мақсатымен  анықталады және бар немесе  қол жетерлік мәліметтердің болуымен. Әрбір тәсілді қолданған кезде  материалды емес активтер мен  зияткерлік меншік объектісінің экономикалық немесе заңды қызмет ету мерзімі есепке алынады.

       Нарықты немесе басқа құн, бағалаудың  әдістерін қолдану жолымен анықталады, олар өзінің спецификасы бойынша  табыс, шығын және салыстырмалы  тәсілдеріне негізделген.

       Кестеде зияткерлік меншік объектісінің құндық бағасын шығарғандағы, практикада қолданған кездегі әдіс-тәсілдер жүйеленген.

    Кесте 2.1 - зияткерлі  меншікті бағалау тәсілдері

Зияткерлі меншікті бағалаудағы  тәсілдер	Табыс (құны-зияткелік меншік объектісін қолданудан таза табыс функциясы)	Табыстағы артықшылық әдісі (жалпы табыстың өсуі есесінен);		Өнім бағасының өсімін есептейтін әдіс
				Өнім көлемінің өсімін есептейтін әдіс
				Өнім бағасының да, көлемінің де өсімін есептейтін әдіс
				Баға төмендеген кездегі өнім көлемінің өсімін есептейтін әдіс
		Шығындағы артықшылық әдісі		Роялти төлемдерінен босату әдісі
				Өзіндік құнда ұтып алу  әдісі
		Табыс пен шығында  артықшылығын бір уақытта есептейтін әдіс (Зияткелік меншік бөлігіне келетін таза табысты есептейтін әдіс)
	Шығын тәсілі (құны-зияткерлік меншікке келетін шығын функциясы)		Қалпына келтіру шығындарын есептейтін әдіс
			Орынбасу шығындарын есептейтін әдіс
	Нарық тәсіл, сатуды салыстыру тәсілі.

       Пайдаланған  мәліметтер мәліметтер көзі: есептемеден алынған

       2.2 Шығын тәсілі 

 

 

       Шығын тәсілі, моралді тозуды  есептемегендегі ағымды бағадағы  бағаланатын материалдық емес  активтер мен зияткерлік меншік  объектісін қалпына келтіруге  кеткен шығындарды есептеуге  негізделген. Шығын тәсілі шеңберінде келесі әдістер қолданады:

       - нақты шығын әдісі;

       - құнды қалпына келтіру әдісі;

       - шығындарды келтіру әдісі.

       Нақты шығын әдісі, кеткен барлық  нақты шығындарды сомалауға негізделеді.    Олар: материалдық емес активтерді  және зияткерлік меншік объектісін құруға байланысты шығындар, оны иемденуге және іс жүзінде қолдануға болатын жағдайға жеткізуге кеткен шығындар. Нақты шығындар әдісі олардың баланстық құнын анықтау үшін қолданады. Бухгалтерлік  есепте, материалды емес активтер моралды тозу есебімен алынған, есепті жылға әр-уақыттық құн бағасы келтірілген.

       Нақты шығын әдісі шеңберінде, материалды емес активтер мен  зияткерлік меншік объектісінің  құны келесі формуламен анықталады:

 

                                       Сз (факт.) = С1 + С2 + С3 + С4;                  (2.1)

                

       Мұндағы 

       Сз(факт.) – шығын тәсілі негізіндегі бағаланатын материалды емес активтер мен зияткерлік меншік объектісінің құндық есеп көлемі;

       С1 – материалды емес активтер мен зиятекрлі меншік объектісін құруға кеткен шығындар, толық көлемде (ізденіс жұмыстарынан есепке дейін) ғылыми-зерттеу жұмыстарын (НИР) орындауға кеткен нақты шығындар және тиімділікті ескере отырып есептелген, техникалық құжаттаманың (ТД) барлық деңгейлерін әзірлеу. Сонымен қатар ғылыми-зерттеу жұмыстарына келтірілген шығындарға жататындар: алдын ала проблеманы пысықтауды қоса есептегендегі ізденіс жұмыстары, маркетинг және т.б, теориялық зерттеулер, эксперименттерді жүргізу, сынақтарды өткізу, ұйымдардың қызмет көрсетуі, есептемені құрастыру, қарастыру мен бекітуі және т.б.

       Техникалық құжаттаманы әзірлеуге  келтірілген шығындарға жататындар: эскизді жобаны, техникалық жобаны, жұмыс жобасын,  құрастыру, есептеулерді  іске асыру, сынақтарды өткізу, авторлық қадағалауды өткізу, куририрование, дизайнды әзірлеу және т.б. Егер ғылыми-зерттеу жұмыстары (НИР) немесе техникалық және жобалық құжаттаманың бір бөлігі ғана іске асса немесе материалды емес активтер мен зияткерлі меншік объектісін орындауға тек қана ғылыми-зерттеу жұмыстарын немесе техникалық құжаттаманы әзірлеу ғана болса, онда материалды емес активтер мен зияткерлі меншік объектісінің құнын есептеуге, орындалған жұмыс шығындары ғана есепке алынады;

       С₂ – материалды емес активтердің және зияткерлі меншік объектісінің құқығын қорғау шығындары (қорғау құжатын алуға өтінім материалдарын ресімдеу, өтінім бойынша хат жазысу, өтінім бергенге төлем, экспертиза жүргізу, қорғау құжатын, куәлігін алу, қорғау құжатын күште сақтау, қорғау құжатының қолданылу мерзімін ұзарту, қорғау құжатының қолданылуын қалпына келтіру және т.б). С₂  құрастырушысы материалды емес активтер мен зияткерлі меншік объектісіне жататын ноу-хау, ғылыми-зерттеу жұмыстары (НИР), техникалық құжаттамаға (ТД) тиесілі емес болады. 

       С₃ – маркетингтік зерттеулерге кеткен шығындар;

       С₄ – материалды емес активтер мен зияткерлі меншік объектісін өнеркәсіптік қолдануына және коммерциялы өткізуге жеткізуге кеткен шығындар. Келтірілген құндық бағалар- есепті жылға келтірілген кез-келген бағалар (шығындар, пайда және басқалар).

       Қалпына келтіру құны әдісі  бағалау мерзіміне, тағайындалуы  мен сапасы бойынша сәйкес  объектіні қайта өндіруге (қалпына  келтіру, қайта құру) керекті барлық  шығындарды анықтауға негізделген.

       Материалды емес активтер мен зияткерлі меншік объектісін қалпына келтіру құны әдісі бойынша бағалау келесі формуламен анықталады:

 

                   т 
                                                Сз = Кс Е З_i x K_i x Ки_i ;                                       (2.2)      
                      i=t

 

       Мұндағы 

       Сз – зияткерлі меншік объектісін қалпына келтіру құны;

      Кс – есепті жылдың соңына зияткерлі меншік объектісінің                                         моралды тозу (амортизация) коэффиценті;

       3_i - i- ші жылға зияткерлі меншік объектісін құруға кеткен шығындар;

       К_i – i-ші  есепті жылға әр-түрлі уақыттағы құндық бағаларды келтірудің сандық коэффиценті (банк проценттер ставкаларын өсіру коэффиценті);

       Ки_i – индексация коэффициенті, i-ші есепті жылға баға индекстерінің  өзгеруцін ескереді;     

       Кс – мына формуламен анықталады:

                                                       Кс = 1 - Тф/Тн ,                                    (2.3)

 

 

       Мұндағы

       Тн – қорғау құжатының, лицензияның номиналді қолдану мерзімі; 

       Тф - қорғау құжатының, лицензияның есепті мерзімінің жылдың соңындағы нақты қолдану мерзімі;     

       t – есепті мерзімінің бастапқы жылы; 

       Т - есепті мерзімінің аяққы жылы .

       Бағалау объектісінің ағымды  нарықтық құнын есептеген кезде,  шығындарды келтіру әдісі ақшаның  уақыт ішіндегі өзгеруін ескере отырып, бағалау объектісін ағымдағы құнға  қолдануға кеткен, өткен нақты шығындарын қайта есептеуге негізделген.

       Материалды емес активтер мен зияткерлі меншік объектісінің құны келтірілген шығындар әдісі шеңберінде, келесі формуламен анықталады:    

 

t  
                                       Сз_(пр.) = Сз_(факт.)  E  K_i D_i /100;                                  (2.4) 
          i=1      

 

       Мұндағы 

       Сз_(пр.)  – келтірілген   шығындар;

       Сз_(факт.) – нақты шығындар;

       D_i  -  i-ші жылдағы нақты шығын үлесі,  %; 
       K_i  – есепті жылға әр - түрлі уақыттағы құндық бағаларды келтіру коэффицентінің сандық мәні (банк проценттер ставкаларын өсіру коэффиценті),   мына формуламен анықталады:

       -  алдыңғы есепті жылға, уақыт  мерзіміне:

 
                 T-tp 
                                                              K_i = (1 + E);                                     (2.5)

     

- келесі есепті жылға, мерзімге:

 
                   T-tp 
                                                               K_i = 1/(1 + E);                                     (2.6)

 

       Мұндағы 

       Е - әр-түрлі уақыттағы құндық бағаларды келтіру нормативі, келесі формуламен есептеледі:

 
                                                         Е = а/100.                                                    (2.7)

       Мұндағы 

       а - банктік процент (қайта қаржыландыру ставкасы);

       tp - құндық баға есепті жылға келтірілген, жыл (құқық қорғау объектісін әзірлеудің бастапқы жылы, объектіге ерекше құқықтың әрекет етудің бастапқы жылы, лицензиялық келісім-шарттың әрекет ету жылы және т.б). 

2.3 Табыс тәсілі

 

       Табыс тәсілі күтілетін экономикалық нәтиженің ағымды бағасын анықтағауға негізделеді. Таза табыс немесе таза ақша ағымы белгілі мерзімге болжамданады, кейін дисконттау ставкасын қолдануына сәйкес дисконтталады.  Табыс тәсілі қарастырылатын меншік объектісін қолданудан табыстарды алу мүмкіндігі бар жағдайда ғана қолданылады. Материлды емес активтерді қолданудан түсетін негізгі пайда түрлері:

       - өнімді (жұмыс, қызмет көрсету)  өндіру мен өткізуге кеткен  шығындарды үнемдеу) және негізгі және айналмалы қаражатқа салынған инвестицияға, сонымен қатар шығындардың нақты төмендеуі;

       - шығарылатын  бірлік өніміне  (жұмыс, қызмет көрсету) бағаның өсуі;

       - шығарылатын өнімнің (жұмыс,  қызмет көрсету) сатудың физикалық  көлемінің   өсуі;

       - салық төлемдерінің және басқа  да міндетті төлемдерінің төмендеуі;