Жылжымайтын мүлікті бағалау

       - бұйым ерекше техникалық функциялармен негізделсе;

       - гидротехникалық,  өнеркәсіптік архитектура объектілері  және басқа стационарлы ғимараттар;

       - басылым  өнімі;

       - газ  тәріздес, сұйық, тұрақты емес  формадағы объектілер:

       - қоғамның қызығушылығына, принциптеріне, мораліне қайшы келетін бұйымдар.

       Өнеркәсіптік меншіктің патент иеленуші мен автор түсінігі. Өнеркәсіптік меншік объектісінің авторы болып жеке тұлға болып табылады.

Егер зияткерлі меншік объектісін құрастыруда бірнеше жеке тұлғалар қатысса, онда олар ның авторлары болып есептеледі. Осы авторларға қатысты құқықтарды қолдану тәртібі, өздерімен анықталады.

       Автор  болып есептелмейді, егер ол осы  өнеркәсіптік меншік объектісін  құрастыруға, өзінің творчествалық  үлесін қоспай, тек техникалық, ұйымдастырушылық немесе материалды көмек көрсетсе.

       Патент иеленуші қорғау құжаты берілген тұлға болып табылады. Қорғау құжаты беріледі:

       - өнеркәсіптік  меншік объектінің авторына;

       - жұмысшыға;

       - оның  құқық қабылдаушысына.

       Төлемақының  төлеу мөлшері, көлемі және  реті онымен және жұмыс істеуші  арасындағы келісімімен анықталады. Егер келісімге келмесе, сот  арқылы шешіледі.

       Егер  автор мен жұмыс істеушінің  салымын өлшеусіз болса, онда  алынған табысты тең жарты екі бөлікке бөледі.

       Патент иеленушінің құқығы мен міндеттері. Патент иеленуші қорғалатын өнеркәсіптік меншік объектісін өзінің ойы боынша қолдану құқығы беріледі.

Өнеркәсіптік объектісін қолдану болып табылады: дайындау, сатуға ұсыну, зияткерлі меншікті азаматтық айналымға басқалай енгізу. Патент иеленуші өнеркәсіптік меншікті қолдануға міндетті. Егер ол қолдланудан 4 жылдан астам уақытта бас тартса, онда кез-келген тұлға сотқа бұл құқықты оған берілуі туралы арыз бере алады. Егер патент иеленуші бұл объектіні қолданбауға байланысты кешірімді себептерді ұсынса, онда сот ұсынылған лицензияны береді және қолдану мерзімін, қолдану шектерін, төлемдердің ретін және көлемін белгілейді. Бекітілген практика бойынша анықталған төлем, лицензияның нарықтық бағасынан кем болмауы керек.

       Өнертабысқа  және өнеркәсіптік үлгіге патент, өтінімге сараптама жүргізгеннен  кейін беріледі. Алдын-ала патент  және патент өнеркәсіптік меншік  объектісінің приоритетін, авторлық  құқығын, ерекше құқығын куәләндырады.

       Өнертабысқа  берілетін алдын-ала патент Казпатентке  өтінім беру күнінен бастап, бес  жылға жарамды болады. Өнертабысқа  патент Казпатентке өтінім беру  күнінен бастап, жиырма жылға  жарамды болады. Өнертабысқа берілген  патенттің іске асыру мерзімі, заңнамаға сәйкес қолдану, уәкілетті органның рұқсатын қажет етеді, Казпатентпен патентиеленушінің өтініш жасауымен бес жылға ұзартылуы мүмкін.

       Пайдалы  моделге патент Казпатентке өтінім  беру күнінен бастап, бес жылға  жарамды болады, оны ұзарту мерзімі үш жылддан көп емес.

       Өнеркәсіптік  үлгіге алдын-ала патент Казпатентке  өтінім беру күнінен бастап, бес  жылға жарамды болады. Өнеркәсіптік  үлгіге патент Казпатентке өтінім  беру күнінен бастап, он жылға  жарамды болады. Казпатентпен патентиеленушінің өтініш жасау арқылы бес жылға ұзартылады.

       Өнертабысқа  және пайдалы моделге қорғау  құжаттарымен берілген құқық  қорғау көлемі, олардың формуласымен  анықталады, ал өнеркәсіптік үлгіге  берілген қорғау құжаттары –  бұйымда (макетте) келтірілген  белгілер жиынтығымен беріледі. Өнертабыстың формуласын, пайдалы моделін түсіндіру үшін сипаттамалар мен сызбалар келтіріледі.

       Өнімді  алу әдісіне берілген қорғау  құжатының жұмыс істеуі осы  әдіспен алынған өнімге де  таралады. Сонымен бірге, жаңа  өнім қорғалған әдіспен алынды депе есептелінеді. Қоғау құжатын алуға құқығы, өтінім тіркеуінен шығатын құқығы, қорғау құжатын иемдену құқығы және қорғау құжатынан шығатын құқығы толық немесе жартылай басқа тұлғаға берілуі мүмкін.

       Заңға  сәйкес құқықтық қорғау мемлекетпен құпия деп есептелген өнеркәсіптік меншік объектілеріне берілмейді. Құпия деп танылған өнеркәсіптік меншік объектілері заңмен реттеледі.

       Өнертабыс  жаңа деп есептелінеді, егер мәліметтерден  техника деңгейі белгісіз болса.  Техника деңгейі туралы мәлімет кез-келген мәліметтерді қосады, өнертабыстың приоритеті күніне дейін әлемге таңымал болғандар.

       Өнертабыс  жаңашылдығын техника деңгейі  мәліметтеріне қосқан кезде, өнертабысқа  және пайдалы моделге және  Қазақстан Республикасында патенттелген өнертабыстар мен пайдалы моделдерге Қазақстан Республикасында өтінімнің басқа тұлғалармен одан ерте приоритет шартымен берілсе.

       Өнертабыс  өнеркәсіптік қолданыста болады, егер оны өнеркәсіпте, ауыл  шаруашылығында, денсаулық сақтауда  және басқа қызмет саласында қолданылса.

       Бұл  жоғарыда айтылып кеткендер зияткерлі  меншік объектісінің  Қазақстан  Республикасындағы негізгі Заңы  болып табылады. Ал келесі қарастыратынымыз, ол осы заңға сүйенетін стандарттар  болып табылады. 

       Көптеген  мемлекеттерде бағалау қызметі бағалаушылардың мамандырылған ұйымдармен реттеледі, олар өз бағалау стандарттарын құрастырып, қолданады. Бұл стандарттар ұйым мүшелерімен қолдануы міндетті болып табылады.

       Сонымен  бірге өздері реттелетін бағалаушылар  қоғамдастықтары бар, бағалау қызметінің стандарттарын үйлестіру мақсатымен ұлттық, европалық және әлемдік деңгейде құрылған. Осы ұйымдардың ең негізгісі - бағалау стандарттарының Халықаралық комитеті (МКСО)- International Valuation Standards Committee (IVSC). Бұл комитет (МКСО) жиі халықаралық бағалау стандарттарына толықтырулар мен қосымшаларды басылымға шығарады.  Осы негізде әр-түрлі мемлекеттерде өздері реттелетін ұйымдар өздерінің меншіктік стандарттарын құрастырады.

       Мамандырылған бағалаушылар қызмет ету аумағы пән облыстарына бөлінеді, солардың ішінде зияткерлі меншікті бағалау облысы жоқ. Тек Ресейде зияткерлі меншікті бағалау облысы бөлек қарастырылады және жоғару оқу орындарында бағалаушыларды дайындау специялизациясы бар. Европа елдерінде бөлек облыс болып, материалды емес активтер болып табылады, ол бизнесті бағалаумен тығыз байланысты болады және бір стандартпен реттеледі. Себебі бизнес пен материалды емес активтерді бағалау тәсілдері мен методологиясының бір болуы. Ол басқа мемлекеттерге де тиісті.

       Материалды емес активтерді халықаралық стандарттар бойынша        бағалау. 2001 жылы қабылданған бағалаудың халықаралық стандарттары    (МСО-2001) стандарттардан және оларды қолдану басшылықтардан құралады. Материалды емес активтерді бағалауға № 4 басшылығы арналған. Белгілеу керек, 2001 жылға дейін материалды емес активтер туралы еш ресми құжат қабылданбады (жобалар ғана). Бұның себебі материалды емес активтерді стандарттау қиын болды және МКСО-ның бұл проблемаға жауапкершілікпен қарауы. Сонымен бірге бұл басшылықты қолдану тиімсіз болды. Себебі мұнда мамандырылған бағалаушыларға қатысты ойлау стереотптері қатты білінді және олардың көбісімен пән спецификасын терең емес түсінуі.  Материалды емес активтерді бағалауда қолданатын концепциялар мен әдістер, басқа типтес активтермен бір болып келеді. Материалды емес активтер спецификасы төмен белгіленген, ал классификациясы жуық сипатталған. Нарық капиталының барлық элементтері гудвилл түсінігіне жинақталған, адам капиталы эллементтері «қолданыстағы кәсіпорынның сезілмейтін элемент құны» түсінігіне қосылған. Зияткерлі меншік дегеніміз не деген сұраққа түсініксіз түсінік берген.

 

1.3 Зияткерлі меншікті бағалауда қолданылатын экономикалық көрсеткіштер мен құн түрлері

 

      

Зияткерлі меншіктің, материалды емес активтердің құнын (бағасын) белгілеген кездегі, көрсеткіштерді таңдау бағалаудың негізгі қағидаларына негізделеді.

       Бағалаудың жалпы принциптері. «Модильян-Миллер» теоремасы. Фирма құнының оның активтер құрылымынан тәуелсіздігі. Бағалау қызметінде ММ теоремасы негізгі рөл атқарады.

       Зияткерлі  меншік құқығының құнын анықтау  кезінде, нарық талдауымен байланысты  экспертті жолмен анықталған  көрсеткіштердің қолдануын минималдау  керек. Зияткерлі меншік объектісінің  «абсолютті» құндылығын сипаттайтын көрсеткіштерді қолдану тиімсіз болады. Бірақ кейде зияткерлі меншік объектісінің сипаттамаларын қолдануға тура келеді, оның себебі ұқсас объектілер нарық беретін мәліметтерге түзетулер енгізу үшін.

       Материалды  емес активтер ретіндегі зияткерлі меншік объектілерінің құқығының табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер ретінде бағалау мақсатына және анықталатын құн типін немесе табысты, не ақша ағымын қолдану тиімді деп есептелінеді. Осы үш көрсеткіштердің әрқайсысы нақты жағдайда анықталған артықшылықтарға ие. 

       Ақша ағымы мен салық салғаннан кейінгі табыс. Ақша ағымы – бизнес, кәсіпорын немесе нақты активтің табыстылығын сипаттайтын экономикалық объективті экономикалық көрсеткіш болып саналады. Әдетте бұл көрсеткіш кәсіпорынның ақша қаражаттарын көбетіп, не азайтатын таза табыс сомасы ретінде есептеледі. Ақша ағымының негізгі құрастырушысы болып, салық төлегеннен кейінгі пайда саналады. Ақша ағымы сонымен қатар шығын экономиясы негізінде есептеленуі де мүмкін. Бөлек жағадайда мұндай тәсіл ыңғайлы болып саналады.

       Пайда  ақша ағымына қарағанда, сенімі  аз табыс көрсеткіші болып  саналады. Бірақ салықсыз ақша  ағымы мен пайда арасында айырмашылықтар  аз, объект ретінде бюджеттік  қаражат есебінен құрылған материалды  емес активтер қарастырылады. Сондықтан, анықталған материалды емес активпен байланысқан ақша ағымын осы активті қолданудан алынған таза табыстан (салық салынғаннан кейін) еш қатесіз айыру керек.

       Проценттер мен салық салуды төлегенге дейінгі пайда. Зияткекрлі меншіктің нарықтық құнын орнату кезінде тиімді көрсеткіш болып, салық салғанға дейінгі пайда көрсеткіші болып саналады.

       Бюджетті  қаражат есебімен құрылған активті  (материалды емес активтер) сату  кезінде, нарықтық құнмен бар  алынған сома пайданы құрайды,  себебі активті құруға кеткен барлық шығындар есептен шығарылған. Яғни ол салық салғанға дейінгі пайда болып саналады. Егер көрсеткіш ретінде салық салғаннан кейінгі пайданы қолдансақ, онда бағалау нәтижелерін басқалай сипттау қажет. Инвестициялық құны анықталған кезде салықтан тазалынған, кәсіпорын иемденуінде бар ақша қаражаттары салыстырылады. Салық салғаннан кейінгі пайда, инвестициялық құнды анықтаудағы ең тиімді көрсеткіш болып саналады.

       Негізделген роялти ставкасы және басқа өлшеусіз көрсеткіштер. Ереже бойынша, зияткерлі меншікті бағалау негізделген роялти ставкасын анықтау болып табылады. Ол үшін әр-түрлі мәлімет көздері қолданылады. Көп қызығушылық бұрын жасалынған лицензиялық мәмілелер тудырады. Негізгі қиыншылық ол лицензиялық мәмілелердің құпияда болуы.

       Бағалау  қызметіндегі қолданыста болатын  өлшеусіз көрсеткіштерге: дисконт  ставкасы, мультипликаторлар және  капитализация ставкалары жатқызылады.  Бұл көрсеткіштер бизнесті бағалауда  қолданылатын әдістермен анықталады. Негізгі айырмашылық ол материалды емес активтердің басқа активтерге немесе бизнеске салынған инвестицияларға қарағанда, тәуекелі жоғары. Сондықтан материалды емес активтерді бағалаудағы дисконт ставкасы бизнесті бағалауға қарағанда, жоғары болады. Сонымен бірге тәуекелі жоғары салымдар, технологиясы ерте даму сатысындағы зияткерлі меншік болып саналады. 

       Құн түрлері. Бағалау қызметінде негізгі құн түрі нарықтық құн болып табылады, бірақ бағалау мақсатына байланысты, басқа құн түрлері де есептелінеді. Бағалау қызметінде қолданатын құн түрлерінің ішіндегі кейбіреулері ғана зияткерлі меншіке және материалды емес активтерге қолданылады. Сонымен бірге материалды емес активтер ашық оферта жағдайында сатылмауын есепке алу керек. Ережеден тыс жағдай ол франшизді сату әдістері және кебір университеттерді ққрудағы лицензиялардың сатылуы.

       Нарықтық құн (активтің) - ақшалай сома, маркетингтік зерттеу жүргізілгеннен кейінгі коммерциялық мәміле нәтижесінде қызығушылығы бар сатушы мен қызығушылығы бар сатып-алушының бағалау күніне жасалынған активтің сатылуы.

       «Нарықтық  құн» осы құрылымдағы түсінігі  зияткерлі меншікке қолданылады,  құқықиелену ұйымынан бөлек сатылатын.  Мысалы, сатуға арналған патенттер  мен лицензияларды бағалау –  жоғарыда айтылып кеткен мағынаға  сәйкес нарықтық құны анықталады. Егер актив ұйымнан бөлек сатылса немесе басқа активтер құрамында, онда мұндай активтің нарықтық құнын анықтау үшін агрегат құнынан бөлек активтің  «нарықтық» құнын белгілейтін моделді құрастыруымыз керек. Мұны біз жиі материалды емес активтерге, соның ішіндегі зияткерлі меншікке қолданылады.

       Қолданыстағы нарықтық құн – активтіңқолданыста болуына негізделген нарықтық құны.

       Бұл  түсінік зияткерлі меншікке қатысты  қолдану аумағына ие.

       Қолданыстағы активтің құны – ол берілген кәсіпорын құнының бөлігі активпен байланысты, құрамына сатылғандағы, ақша сомасына және осы активтің тиімді пайдалануына байланыссыз бағаланатын объект. Материалды емес активтер үшін, қолданыстағы құны ағымдағы кәсіпорын құнынан анықтайды. Мұндай құн бизнес арқылы нарықпен байланысты.