Жанама салықтардың теориялық аспектлері

      Польшада 1993 жылдың қаңтарынан бастап ҚҚС айналым салығы орнына енгізілді. Польша Қаржы министрлігінің шешімі бойынша 3 жылға барлық тауарларға және қызметтерге  ҚҚС  ставкасы 7% құрады. Кейінірек салық ставкасын 27% көтеруді жоспарлады. Бірақта үш жыл өткенен кейін ҚҚС  кейбір тауар  және қызметтер  үшін  салық  ставкасы 22%  жоғарлады.

      Қазіргі   кезде  Польшада  екі салық  ставкасы қолданылады 7% және  22%. 7% салық ставкасы азық-түлік   тауарларына, аяқ киім, киім, қала  көлігімен жүру ақысы, дәрі-дәрімек,  кварплата, электр энергиясы, газ және т.б. тауарларға қолданылады. Ал 22% ставкасы өнеркәсіп тауарларына қолданылады.

     Польшаның  көптеген дүкендерінде чек беру  кездерінде ҚҚС ставкасы көрсетіледі,  ал гипермаркеттерде касса аппараттарының  чектерінде салық сомасы, қандай  салық ставкасы қолданылғандығы көрсетіледі 7% немесе 22%.

      Осы  тәртіп, яғни тауар және қызметті  сатып алу кезіндегі  берілетін  чекте ҚҚС бөлініп көрсетілуі, қазіргі кезде  Қазақстанда   енгізіліп  жатыр.

      Италияның жанама салықтарына ҚҚС және акциз жатады.  Жанама салықтардың ішінде  ҚҚС  үлесі  67% құрайды. ҚҚС 1973 жылдың 1 қаңтарында ЕО құрамындағы елдердің қаржы жүйесін  жақындатуға байланысты шешімге сәйкес енгізілді.

      ҚҚС  сатып алушының көп тұтынған  тауар және қызметтінен өндіріп  алынады. Салық сомасын нарық бағасымен және белгіленген салық ставкасымен анықталады. Бұйымның жалпы құны (салықты қоса) тұтынушымен өнім өндірудегі келесі стадиясында төленеді және оның өзіндік құнына кіреді. Кәсіпорынның  бюджетке  төлейтін салық сомасы болып, тауардың өзіндік құнындағы салық сомасының және өндірушілермен  материалдарды әкелген үшін және бұйым бөлшектері үшін орнын толтырудағы  салық сомасының  айырмасы болып табылады.

      «ҚҚС  уақыт аралық төлеушісі болып  өнеркәсіпшілер, саудагерлер, қолөнерлер, сонымен бірге тауар және қызмет  өткізуімен айналысатын ұйымдар болып табылады. Стадияның әр шекарасы сатып алу–сату актісімен анықталады, яғни иесінің ауысуымен».

      Италия  экономикасында кәсіпорын көпшілігін  кіші және орта кәсіпорындар  құрайды. ҚҚС осындай кәсіпорынды оңайлатып есептеу үшін, ҚҚС кәсіпорындарға жалпы пайдасын төмендету арқылы арнайы коэффициентке (%) есептеледі, ал осы коэффициент әртүрлі қызметке жеке белгіленеді.

     Қазіргі   кезде  Италияда  ҚҚС бес  түрлі ставкасы қолданылады:

Жеңілдетілген -0-4%,  негізгі -9%, жоғарғы 19%-38.  Нөлдік ставка  тауар және қызметтің экспортына  қолданылады. Жеңілдетілген ставка 4%  бірінші қажеттіліктегі тауарларға қолданылады, олар: нан, сүт, азық-түлік, газет-журнал  өнімі. 9% өнеркәсіп тауарларына соның ішінде текстильді тауарларға қолданылады.

19% ставкамен ресторан арқылы өткізетін, сонымен бірге бензин және мұнай өнімдері.

38% ставканы қымбат бағалы заттарға қолданылады (мех, зергерлік бұйымдар, спорттық көлік).

     Акциздер электр энергиясына, алкоголь ішімдігіне және темекі бұйымдарына қолданылады.

   «Италияның конституциясында  салық салудың негізгі қағидалары  енгізілген, онда былай айтылған: атқарушы билік органдары салықты  белгілеуге құқы жоқ және оны  өндіріп алу тәртібін өзгертуге  құқы жоқ. Бұл құқықты тек жоғарғы заңнамалық орган –мемлекет парламенті ие. Сонымен қатар парламент үкіметке салық салуда нормативтік актілерді шығаруда кейбір функцияларына ұсыныс жасай алады».

      Салық заңдылығымен  шығынға жұмыс істейтін кәсіпорын  салық жеңілдіктері бес жылда қарастырылған, бірақ ол қатаң талапқа сәйкес келіседі. Осы деңгейден жоғары болған шығындарға жұмыс істесе, кәсіпорындарды амалсыз жоюды талап етеді.

     Шығынға жұмыс істейтін  кәсіпорынды жою ҚР бірнеше  жылдар бойы қолданылып жүр.  Өйткені шығынға жұмыс істейтін кәсіпорын мемлекеттік экономиканың дамуына әкелмейді.

      «Италияда салық  жиналуы жылдан жылға өсуде.  Оған қаржы факторлардың  қолдануы  өз  әсерін  тигізуде:  1) мемлекеттің  салық жүйесінің күнделікті жетілдіруі. Бұл өзіне салық заңдылығына динамикалық өсуін қосады, ал ол экономикалық потенциалды өсуіне қарай. 2)   Италияның кейбір облыстарында салық органдарының талап етуінің қатаң болуы.

     Сонымен қатар салық  мәдениетіне үйрету біраз рөл  ойнайды, ал егер дәлірек айтсақ  азаматтардың  санасына-салық туралы мектеп кезінен түсіндіру жұмыстарын жүргізу. Егер,  сен салық төлемесең, сені армия және полиция қорғайды, сені тегін ауруханада емдейді және сенің балаларыңды мектепте және университетте тегін оқытады –яғни сен өз азаматтарыңды тонап жатырсың ». ¹⁶

     ҚҚС ЕО елдерінің  3 елдермен тұтыну нарығындағы  бәсекелес күресіндегі  негізгі   құралы  толып  табылады, әсіресе  АҚШ –пен  өйткені  ГААТ  белгілеген тәртіпке сәйкес, олар  осы салық көлемін өздері экспорттайтын  тауар  және қызмет  бағасы  арқылы төмендете алады.

ҚҚС фискалды саясатқа қолданылуымен  бірге  және белгілі ынталандыру  функцияларына ие.

     Мысалға  Еуропа  елдерінде салықтан мыналар босатылады: негізгі капиталды инвестициялау,  емдеу  ұйымдары, дәрігерлер, адвокаттар, тұрғын үйді  жалға беруші  адамдарды. Бұл салық «тепе-тең» мінездемеге ие. Көп шетел үкіметтері  бюджет дефициттін   ҚҚС түсетін түсімдерін  жоғарлату арқылы жабады, өйткені бұрын тәжірибиеде болған жағдайларда табысқа прогрессивті салық салу күшею мінездемесі   жинақталу   процессіне  негативті әсер ететін  еді.

     ҚҚС  батыс экономикасының  жүйесінің моделіне қосылды және  онда тауар  сұранысын  реттеудегі  негізгі рөлді  ойнайды. Осы   салық әлемнің   60  елінің  салық  жүйесінің негізгі құрамды   элементі болып табылады.

     ҚҚС  қолданудың  батыстық тәжірибиесі көрсетіп отырғандай, бұл салық өзінің әмбебептығына байланысты бюджетті құруда өзінің тұрақтылығы мен кең салық базасы арқылы  қантамасыз етеді.

     Қазіргі даму этаптарында мемлекет  аралық шекаралары жеңілдетілген, сонымен қатар ҚҚС өндіріп алу жүйесі өзгертілген. Қазіргі кезде кәсіпорындар ҚҚС төлеушілерінің ортақ реестрінде тіркелген және оларға  ортақ индификациялық номер  берілген, осы номер арқылы кәсіпкерлер мемлекеттен шығатын тауарлар немесе керсінше шетелден әкелінетін тауарлар туралы деректерді қаржы органдарына табыс етеді (ЕО  арасында). Осыған  байланысты мемлекет арасындағы шекаралық салық бақылауды  тікелей кәсіпорындарға жүктеледі.

      Ресейдегі жанама салықтар бюджетті құруда өзін жинақтаушы критериялар жағынан тиімді екенін көрсетті. Жанама салықтарға ҚҚС, акциз, кедендік баж, көлік жолдарын пайдаланушыларына  салық, тұрғын үй қорын ұстауға салынатын салық  және т.б.

     «Ресейдегі тұтынуға  салынатын  салықтар жүйесі, әсіресе ҚҚС өндіріп алу қағидасы  негізінен  Еуропалық  заңнамасынан көшіріліп  алынған.  Ресейдің тұтынуға салынатын  салықтар жүйесінің әлемдік тәжірибиеден өзгешелігі болып, басымды тұтынуға салынатын  салықтардың екеуініңде қолдануы».

     Сонымен қатар Ресейдегі ҚҚС батысқа қарағандағы өзгешелігі ретінде  -осы салық көптеген ақша келісім шарттарға және операциясына қолданылады, ал бұл ЕО  елдерінде және тағыда басқа  елдерде  салық салу объектісі  болып табылмайды, яғни өсім пұл, айып пұл, банк кейбір операциялары, ірі кәсіпорынның  ішіндегі айналымның бір бөлігі. Барлық тауарларға ҚҚС ставкасы 20% , ал азық-түлікке 10%  құрайды.

      Европалық одақ  тәжірибиесі көрсеткендей  аумақтық билік органдарының салық инициативасындағы құқын қысқарту  қажеттігінің тезисі  көрсетіп отыр, өйткені мемлекеттің барлық территориясында ортақ салық салуды қамтамасыз ету арқылы осы мемлекеттің экономикалық қызметінің максималды тиімділікке жетуінің  талабы болып табылады.

Европалық одақ тәжірибиесі Қазақстанға да  ТМД елдерінің арасындағы қарым-қатынасының дамуындағы көз-қарасы жағынан пайдалы болып табылады. ТМД құру кезінде бірінші мақсаты болып  ортақ экономикалық кеңістікті  құру, бұл бір жағынан – КСРО құрамындағы республикалардың  арасындағы  қалыптасқан экономикалық байланысты  сақтау болса, ал екінші жағынан–тәуелсіз мемлекеттер арасында жаңа даму этаптарындағы қарым-қатынасты жақсартады.

      Сондықтан 1992 жылдан  бастап тәуелсіз мемлекеттер достастығы  мүшесіндегі елдерде салық салу жүйесінің ұқсастығы мен тауарға  салық салу тәртібінің  ұқсастығы  қолданылады. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы  елінің  біреуінде өндірілген және ТМД мүшесіндегі басқасына апарылатын тауарларға қолдануы, бұл бір мемлекет ішінде  өндірілетін және тұтынылатын тауарға қолданылатын қатынас секілді болды.

Тәуелсіздік мемлекеттер достастығы  мүшесіндегі елдердің экономикалық және саяси жағдайының қиын болуы және әр елдегі жағдайдың әртүрлі болуы біраз уақыттан кейін салық жүйесінің өзгеруіне әкелді, ал ол өз кезегінде елдер арасында салық салудың дифференциясының жоғарлатты. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы мүшесіндегі елдердің  салық жүйесін толық ұқсастығы мен қоса. ҚҚС пен акцизді есептеу және төлеу тәртібі ТМД құрылудағы қол қойылған келісім шартқа  сәйкес, достастық елдері ішінде өндірілген және өткізілетін тауарларға осы  салықтан түскен түсімді  достастық елдері бюджет арасында қайта бөлуді  қажет етеді.

Европалық одақ  осы проблеманы  үкімет аралық келісім шартқа қол қоймай тұрып, ғалымдар мен зертеліп табылған және КСРО республикасының  экономикалық-саяси жағдайы осы шешімсіз алдындағы интеграция мүмкін емес, сонымен қатар салық жүйелерін құруда тәжірибиенің болмауы және ортақ экономикалық кеңістік жағдайында сұрақтарды  қарым-қатынаспен  шешу, саясаткерлердің  достастық құрудағы келісім шатқа қол қою кезінде осы проблемаға онша көңіл бөлмеуі болды. Осы саладағы зерттеу жұмыстарының  дамуына байланысты және мүшесіндегі елдердің бюджетін табыс арасында салықты қайта бөлудің нақты әсерін түсінгеннен кейін салықты қайта бөлу  процессінде  реттеу  жөніндегі  сұрақ негізгі болып табылады.

     Украина осы  сұрақты шешуде бірінші  қадам жасады. 1996 жылдың 1 қаңтарынан бастап өзінің терреториясында  ТМД  шығатын және кіретін тауарларға, алыс шетел елдерінен экспорт және импортталатын  тауарларға қатысты қолданылатын салық салудың  тәртібін қолданды. Бірақ Украйна мен жасалған шаралар қозғалысқа қарсы болып табылады  және ТМД  құрудағы  қойған  мақсаттарға   сай келмейді.

     ТМД елдерінің барлығы  осындай саясатын өткізетін болса, онда  бірлестіктің экономикалық мазмұнының өзгеруіне әкеледі. Бірақ қазіргі кездегі жағдай келісім мүшелерін  қанағаттандырмайды. Бір мемлекеттің ішіндегі аумағының бюджеттер  арасында салықты тепе-тең  қайта бөлуге қарағанда тәуелсіз мемлеекттер  бюджетінің  арасындағы салықты тепе-тең қайта бөлудің проблемасын шешу қиынырақ болды. Көпшілік жақтаған кезде анау немесе мынау шешімді өткізетін және оның орындалуын бақылайтын жоғарғы билік органының  болмауы ең бірінші қиындыққа  әкелді. Сонымен қатар ТМД елдерінде мемлекеттік бюджет арасындағы  салықты қайта бөлу есебі туралы дұрыс шешім қабылдау ұсынысы болу ықтималдығы жоғары. Қалыптасқан жағдайда әр мемлекеттің экономикасына шетел капиталын тарту біраз рөл ойнайды. «Қазақстандағы инвестициялық қызмет ішкі және сыртқы қаржыландыру көздері арқылы қайта өндіру процессін жақсартуға бағытталған».

     Осы пікірді ҚР Президенті Н.Назарбаев айтқан әсіресе, «біздің мақсатымыз Қазақстанды әлем қоғамына инвестицияны тартудың жақсы орны және негізгі салаларға инвесторларды тартуды қамтамасыз ету болып табылады»¹⁷.

      ҚР нарық экономикасына өткелі бері республикада біріккен кәсіпорындар, шетел инвесторларының қатысуымен жауапкершілігі шектелген серіктестіктер құрыла бастады,  өкілділіктер  ашыла бастады, осының бәрі нарықтық экономиканың өркениетті  заңнамалық  базасын  құруға деген қажеттілікті  туындатты.

     Қазіргі  кезде тұтынуға салынатын   салықтарға байланысты дүние  жүзі  елдерінен  екі топ  құрылған, біріншісіне ЕО елдері. ЕО мақсаты болып салық   жүйесінде  ҚҚС міндетті түрде болуы және одақ белгілеген ставка шеңберінде жұмыс істеу. Біздің ойымыз бойынша экономикалық тәжірибиедегі кейбір позициялар ҚР бірдей болып табылады.  Әсіресе:

- нөлдік ставка қолдануы және бюджеттен ҚҚС қайтару;

- ҚҚС жеңілдіктер қайтаруды қарастырмайды;

- әртүрлі өнеркәсіптер  тұтынуға салынатын салық салу  объектісі болып табылады;

- нөлдік ставка   және  негізгі ставканы қолдануы.

Жанама салықтар әр елде әртүрлі, бірақ ҚҚС пен акциз бәрінде қолданылады. 

 

 

2.Тарау. Қазақстан Республикасында жанама салықтардың  құрылу негізі және қызмет ету механизмі

                  

2.1   Қазақстан Республикасында жанама  салықтардың қызмет ету тәжірибесі

 

 

      Қосылған құн салығы тауардарды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процессінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай – ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС  сатылған тауарлар үшін септелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге тиісті салық сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.

      Салық салу объектілері  мыналар:

• Салық салынатын айналым;
• Салық салынатын импорт болып табылады¹⁸.

ҚҚС төлеушілері  мемлекеттік  мекемелерді қоспағанда, Қазақстан  Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған түлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып  табылады сондай-ақ тауарлар импорты  кезінде қосылған құн салығын  төлеушілер ҚР-ның к еден заңдарына сәйкес осы тауарларды ҚР-ның аумағына импорттайтын тұлғалар болып табылады.

Кез келген (он екі айдан аспайтын) кезеңнің қорытындысы бойынша тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу бойынша айналымның мөлшері  ең төмеңгі айналымнан асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен бастап он бес күнтізбелік күннен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы салық органына өтініш беруге міндетті.