Жанама салықтардың теориялық аспектлері

      ҚҚС 70 жылдардың ортасында ЕЭО мүшесіндегі елдерінің салық салудың айырмас бөлігі болды және оның енгізуі міндетті түрде болды. 1997 жылдан бастап ҚҚС ЕО біріңғай ставкасымен  есептелді, бірақ олардың деңгейіне байланысты салық ставкаларының көлемінің дифференциясы  сақталып қалды. Қазіргі уақытта ҚҚС одақ елдерінің салық саясатының гармонизациясы ретінде қызмет етеді (ЕО кірудің негізгі талабы ретінде).

      ЕО 24 елінің 19 елі ҚҚС жақтады. 1987 жылы европалық одақ комиссиясы одақ құрамындағы елдерге ҚҚС және акциздің салық ставкаларын жақындату үшін және ортақ нарық құру үшін кешенді шараларды ұсынды. ҚҚС базалық деңгейі 14-20% аралығында анықталды, жеңілдетілген ставкалар 4-9% аралығында азық-түлікке, дәрі-дәрімекке, кітаптарға қолданылды, ал жоғарғы салық салу ставкалары бензинге, темекіге, арақ өнімдеріне арналған.

     АҚШ тәжірибиесі көрсетіп отырғандай, ставканың 5 пунктке ауысуы көрші елдермен бәсекелеске онша әсер етпейді. ЕО жағдайында нарық күшін еркін қолдану үшін айырмашылықты 2,5 пункт аралығында қысқартса жеткілікті боады. Мысалға; егер  орташа  салық ставкасы 16,5% болса, қатысушы елдерде бірдей әртүрлі  5 салық ставкасына дейін қолдана алады. Сонымен қатар ҚҚС қолдану механизмінің өзгеруі алдын-ала қаралған. Әлемдік тәжірибиеде жанама салықтар екі қағида негізінде өндіріліп алынады: шығу елдің қағидасы бойынша салықтар экспортқа шыққан кезде өндіріліп алынады және өндіруші елдің бюджетіне түседі. Бағытталу елінің қағидасы бойынша ҚҚС тауардың шығу орнына қарамастан өткізу стадиясында өндіріліп алынады. Бұл жағдайда кедендік реттеу қажет болады, яғни импортталатын тауарларда салықты өндіру арқылы экспорттерлердің орнын толтыру. Сондай есептеу әдісі арқылы қатысушы елдер жасанды пайда таба алады, өйткені ұлттық өнімге қарағанда импортталатын тауарларды жоғары ставкамен салық салу арқылы экспорттық салықтарды төлегеніне қарағанда көп мөлшерде қайтаруға мүмкіндігі болады. Бұл жасырын кедендік барер және экспорттық субсидияларды енгізуіне тең  болады, ал ол ЕО тәртібінің бұзылуы болып табылады.

     Шығу елдің қағидасына өтуі өзі өндіретін өнім саудасына  одақтың ішкі шекарасындағы  кеден бақылау болмауы болып табылады. Яғни бұл ЕО ішінде тауар қозғалысы қағидасы, жеке елдің ішінде қолданатын қағидаға сәйкес «экспортер –импортер» терминдары ЕО масштабында «поставщик-заказщик» кедендік терминдердермен ауыстырылды. Қатысушы әр түрлі елдердің компаниялары арасындағы  экспорттық және импорттық келісім шарттар  ондай болып есептелмейді, керсінше ұлттық деңгейдегі шарттар қатарына қосылады.

    Ортақ нарықтың негізгі проблемасы болып тұтынуға салынатын салықтың көлемі емес, ал оның құрлымы болып табылады, яғни ҚҚС және акцизге бөлінуі.

     КЕО ұсынысы ұлттық әкімшілікпен жеке бизнестен қарсы жауапқа ұшырады. Егер осы директиваны қолданған кезде көптеген қатысушы елдер өздерінің бұрынғы позициясын жоғалтар еді, өйткені олардың дамуы тікелей тұтынуға салынатын салықтың төменгі деңгейімен байланысты болды.

    Соңғы жағдай жеке компанияларға да мәні зор болып келеді, өйткені, біріншіден ставканың төмен болуы тұтыну нарығының кеңеюіне әкеледі, екіншіден ставканың өзгеруі фирмалар арасындағы қаржылық топтардың өзгеруіне әкеледі. Фирмалардың айтуы бойынша, КЕО ұсынған салық айырманың 5 пункт болуы, бәсекелес жағдайында бұзушылықты жоя алмайды. Олардың пікірі бойынша айырманы 2-3 пунктке әкелу қажет немесе  ортақ ставканы жою қажет дейді, себебі елде өндірушіден экспортқа шыққанда  төменгі ставкамен де, ал басқа елде жоғарғы ставкамен өндіріп алу қағидасы жасанды пайданы көздейді.

     1989 жылдың мамырында КЕО критикаға жауап ретінде ортақ ставканы  15% енгізді, ЕО елдерінде оны енгізудің жоспарын өздерінің қолдарына берді  және нөлддік ставканы сақтауды. Бірақта кейбір елдер осы шараға қарсы келді, өйткені олардың стандатты ставкалары ұсынған ставкадан төмен болды.

     Сондада 1991 жылдың желтоқсанында ЕО министрліктер советі соңғы жобаны бекітті. Соған сәйкес 1993 жылдың 1 қаңтарынан бастап оған өту кезеңі басталды және біртіндеп осы кезең ішінде шекарадағы салық барерлерін қысқарта бастады, өйткені кеден службаларын жоюы мен байланысты. Олардың рөлін толығымен Ұлттық салық ведомствалары  атқара бастады.

     Ұлыбританияда жанама салықтар бюджеттінің салық түсімдерінің 45,9 % қантамасыз етеді. Жанама салықтар  ішінде негізгі орынды ҚҚС алады, ол 1.01.1973 жылы енгізілген ол бюджетке түсетін түсімдерде табыс салығынан кейін, екінші орынды алады және елдің бюджетін құруда 17 % құрайды.

      Ұлыбританияда стандартты ставка 17,5%. Бірақта мыналарға салық салынбайды: азық-түлік тауарлары; кітаптар; дәрі-дәрімек; импорт және экспорт тауары; үйге пайдаланатын энергия және отын; суға  және канализацияға төлем ақы; тұрғын үй құрылысы; көлік қызметті; балалар киімі; почта және қаржылық қызметтер; сақтандыру; әдеп –ғұрып қызметі.

     Еуропада  ортақ нарық құрудан кейін  ЕО ресми шекаралары жойылды  және тауарлар осы терреторияда  еркін елдердің фирмалары Ұлыбританияға  өз тауарларын импорттау кезінде  бағытталу еліндегі портында декларация және анкеталар  толтыру қажет. Кеден анкетаны қарап және тауарды тексереді. Импорттаушы фирма анкетада тауар бағасын көрсету қажет, кеден бажы мен  ҚҚС  қоса салықты осы жерде төлеу қажет.

     ҚҚС есептеу  механизмдегі ерекшелік ретінде нөлдік ставканың болуы, ол кәсіпорын қызметінде салықтың ьолмауын көздейді. Сонымен бірге олардың бюджетін толтыруы көзделген. Англияның заңдарына сәйкес егер салық төлеу айналымы 37600 фунт стерлинг болса, онда ол тіркеу нөмірін алып кеденде тіркелу қажет. ҚҚС пен кеден бажын төлеу кеден органында жүзеге асады. ҚҚС импорттық тауарларды өткізу жағдайында ғана төленеді.     Ұлыбританияның тұтынуға салынатын салықты қолдануын қарасақ, әсіресе, ҚҚС   ҚР қолданатын ұқсас бағыттарын көруге болады, әсіресе:

• нөлдік ставканы қолдануы мен ҚҚС бюджеттен қайтару;
• ҚҚС  жеңілдіктерінің  болуында  қайтарымдар  қарастырылмаған;
• Бартерлік операциялар тұтынуға салынатын салықтың объектісі б.т.  

      Тұтынуға  салынатын салықтың  ішінде екінші  орынды акциз алады. Акцизделетін  тауарлар болып алкоголь ішімдіктері,  темекі өнімі, көлік құралдары  б.т. Спирт ішімдігімен және  жағармайға акциз тауарлар  данасынан  нақты сомасы өндіріледі (литр). Темекі  өнімін акциз тауар бағасына проценттік ставка ретінде бекітіледі. Акциздік алымдар ставкасы көп жағдайда 10 және 30% аралығында болады.

    Ұлыбританияда жанама салықтарға кеден алымдары, гербтік алымдар, ойын бизнесіне салық, жүгіру алымы (ат,ит жарысы ).

     Англияда  кеден басқармасы ҚҚС бойынша  салық зерттеу басқармасы бар.  Осы басқармалар ҚҚС бойынша  ең күрделі бұзушылықтарға іс-жүргізеді  (200000 ф.с.жоғары)  Қылмыстық, криминалдық  қозғалыстар үшін ҚҚС төлеу  бойынша Англияда заңмен абақтыға 7 жылға дейін отырғызу қарастырылған.

    Ұлыбритания  салық заңдылығы мемлекетке қажетті  экономикалық және қаржылық мүделерін  қантамасыз етеді және салық  төлеуші мүделерін қорғайды. Бұл  салық жүйелері ортақтандырылған  жүйе ретінде бақылауға мүмкіндік  береді және мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі құралына айналады.

     АҚШ салық  жүйесі соғыстан кейінгі кезеңде  болған  ең ірі салық  бағдарламасына  сәйкес 1986 жылы  қыркүйекте қабылданған  жаңа салық реформасы заңына  байланысты жұмыс істейді. Негізгі  құрудың мақсаты  ретінде федералдық салық салудың оңайлатылған жүйесі, әділді  салық салу арқылы елде экономикалық өсу темпін жоғарлату.

     АҚШ –та жанама салықтарға мыналар жатады:

• акциздер және кеден баждары;
• әлеуметтік сақтандыруға жеке кәсіпкерлердің федералды салымдары;
• көлік құралдарынан алымдар.

   Федералды салықтардың  ішінде әлеуметтік сақтандыру  екінші орын алады. Осы салық  жалданбалы жұмысшымен кәсіпкерлерге  бірдей үлесте еңбек ақысынан  ұсталынады. Кәсіпкер әр жұмысшысы  үшін салық сомасын төлейді.Салық ставкасы 7,9% құрайды. Жиналған сома келесі адамдарға төленеді: зейнеткерлерге, мүгедектерге, асыраушысын жоғалтқан жанұяларға және заң бойынша басқа бағыттарға қолданбау қажет. Әлеуметтік сақтандыру салымдары американдықтардың қартайған кездегі олардың қантамасыз етілуі б.т.

     АҚШ акциздермен  темекі,бензин, кейбір штата автомобильдер,  мұнай, табиғи газ, көмір, орман  өніміне салық салынады. Акциздік  алымдар мына штаттарда салық  түсімдерінің 3% құрайды  Аляска, Техас, Оклахома, Луизианада –18-25%. Акциздердің салық түсідер құрлымындағы үлесі 9,9% құрайды. Сату  салығына кішкене қарастырсақ болады, өйткені ол біздің ойымызша тұтыну салығына жатады. Салық түсімінің құрлымында осы салық үлесі 32% құрайды. Сату салығының  ставкасын әр штаттың  жергілікті билік органдары өздері қояды. Олар нөлден бастап 8% аралығында, бірақ орташа ставкасы 5-6%  құрайды. Федералды үкімет салық ставкасын белгілеуде және бақылауда қатыспайды, салық салынатын тауар және қызмет тізімін анықтауда да қатыспайды. Көп  штаттарда сату салығы мына  тауарларға салынбайды: азық-түлік тауарына және дәрі-дәрімектерге.

     Айта кететін  жағдай Федералды үкімет сату  салығының мынадай түрлеріне  салық салудыөз иелігінде қалдырды: бензин, темекі, алкоголь ішімдігі. Осыған байланысты осы тауарды сатып алушы бір шетінен федералды үкіметке, ал бір шетінен штат үкіметіне төлейді. Ескеретін жағдай осы тауарларға сату салығының ставкасы әр штатта әртүрлі, темекі бұйымы, бензин және алкоголь ішімдігінің бағасы штаттан штатқа өту кезінде өзгеріп отырды. Мысалға, Вашингтонда темекі Вирджинияға қарағанда қымбатырақ, бірақта спирт ішімдіктері Вашингтонда арзан.¹⁴

    Қазіргі кезде  Францияда ҚҚС негізгі ставкасы  –18,6%, ал жоғарғы ставка-22 %, келесі  тауар сатып алған кезде қолданылады:  автомобиль, парфюмерия, мех, темекі бұйымы, кино - сурет тауарлары. Сонымен қатар төмендетілген ставка   қолданылады –5,5%, ол  көбінесе  азық-түлік тауарларына,  кітап,  дәріге,ауыл шаруашылық өніміне қолданылады. Төмендетілген ставканың кең қолдануы туристік және қонақ үй қызметті, жүк және адам тасымалдары салаларының дамуына көп ықпал етеді. Францияда кәсіпорындар ҚҚС төлеуден босатылады, егер олардың айналымы алдыңғы қаржы жылында 70000  франктен аспаса. Осы жағдайда кәсіпорындар есепті жылдан кейінгі жылдың басынан бастап ҚҚС босату режимі қолданады.

     ҚҚС-тан   тағы да мыналар босатылады:

--ауыл шаруашылығы  өндірісі;

--мемлекеттік мекемелер  қызметті, егер олар әлеуметтік, тәрбиелік, мәдени және спорттық  қызметке бағытталса;

--мұғалімдік қызмет, жеке  тәрбиедегі  дәрігер, творчествалық мамандағы иелері.

    ҚҚС қолданатын  салық салу жүйесі салықтарды  бөлшектеп, бірітіндеп алуға мүмкіндік  береді. Барлық фирмаларға салық  салынады, бірақ уақыт арасында  сатып алынған тауарға төленген  салық кейінірек жалпы сома  есептеледі. Осы әдіс «салық несиесі» деп танылады, салық жүйесіне оны реттеу элементін енгізу арқылы салықты өндіріп алу тәртібін жақсартады. ҚҚС басты артықшылығы болып өндірістің әр стадиясында төленген салықты есептеуге мүмкіндікті береді. Бұл экспортқа салық жеңілдіктерді есептеуге және экспорттық субсидия берудегі бұзушылықтарды алдын алуға мүмкіндік береді.

     Көп деңгейлі  салық шкаласын қолдану арқылы  бір фирма құрлымының тауар  өндірісінің салық сомасын төмендетеді.

     Қосымша  салық салынатын тауарлар мыналар:

1. алкоголь ішімдігі;
2. қант және кондитер бұйымы;
3. сыра;
4. минералды су;
5. қымбат метталдар;
6. темекі бұйымдар;
7. кейбір автокөлік және үшу аппараты.

ҚҚС  Францияда қосымша  жанама баждармен (акциз) толтырылады, олар жанама салықтарға жатады.

Жанама салықтарға  кеден бажы жатады  және оның негізгі мақсаты ішкі нарықты қорғау б.т. Кеден  бажы тауар бағасынан өндіріліп алынады, бірақ кейбір  кездерде тауар салмағы мен көлемі де есептеледі.

      Германияда фирмаларға  жоғарғы салық ставкаларын қолдануымен  ерекшеленеді. Салық саясатының негізгі ерекшелігі ретінде федерациямен, жермен  және жергілікті билік органдары арасындағы компетенциясына бөлу б.т. Салық түсімдерінің бөлінуі мемлекеттік конституциясы мен  бекітілген және салық бюджеттік заңдармен анықталған. Әр салық түрі бойынша өз заңы бар және қай жағдайда қай салықты төлеу керектігі көрсетілген.

     Германияда жанама салықтарға мыналар жатады: айналым сферасындағы операциялар  салығы және акциздер.

Айналым сферасындағы операциялар  салығына мыналар кіреді: ҚҚС, импорт кезіндегі айналым салығы, автокөлік салығы, казино аударымы.

     Жанама салықтарға немесе акциздерге  жататындар: азық-түлік тауарлар салығы, ләззатану  өнімдер салығы (темекі, кофе), мұнай өнімі. ҚҚС  бағаға  қосылып соңғы тұтынушыдан өндіріліп алынады. Барлық тауарларға  ортақ салық ставкасы мен және шынында тауардың соңғы өткізу болған жағдайда ғана төленеді.

      «ҚҚС  өндіріп алу механизмі өте  күрделі болып табылады, бұл тауардың  қанша айналым деңгейін өтуіне  қарамастан, бірақ рет өндіріп  алуына байланысты. Осы салықты  төлеуші кәсіпкер ҚҚС есептеу  кезінде, кәсіпорында көрсетілген шот, яғни шикізат сатып алушылар, материалдар ғана және кәсіпорын өңдеуде өткен кездегі ҚҚС ғана салық төлейді. Импорт кезіндегі айналым салығы дәл осылай өндіріліп алынады».¹⁵ Германия бюджеттінде ҚҚС жеке табыс салығынан кейін екінші орын алады және оның үлесі 28% құрайды. Жалпы салық ставкасы 15%. Жеңілдетілген ставкасы 7% азық-түлік тауарларына және кітап өніміне қолданылады. Акциздерді өндірушілерден өндіріп алады, өйткені олар тауар бағасына қосып, тұтынушы  иығына аударады. Акциздер  Германияның  федералды бюджеттін толтырады, сыраға салынатын акцизден басқасы, өйткені ол жер бюджетіне түседі. Көбірек табысты темекі бұйымдарына салынатын акцизден  түседі, ол жалпы  барлық түсімнің 2,8-3% құрайды.