Жанама салықтардың теориялық аспектлері

      Қаржылық  прокурордың қызметіне жанама  салықтарды өндіріп алу да кірді:  айналымға салынатын салық, құлдарды сатудағы айналым салығы, құлды босату үшін салық .²   

      Рим  салықтарының көлемін анықтаған  кезде община  органдары үлкен  рөл ойнайды, өйткені мемлекет  азғантай салық түсімдері үшін  чиновниктердің еңбегін төлеуге  мүмкіндігі жоқ болады. Община  органдары салықтардың тізімін  белгілейді және олардың өндіріп алуын бақылайды. Дәлірек айтсақ, мемлекет  салық инспекциясы жұмысына осы тарихи кезеңде көңілді аз бөлді. Жоғарда айтылғандай община органдары  жергілікті басқарушы органға толық бағынып отырды, ал басқарушы орган общинаға белгіленген салық ауыртпашылығын  жәй  қарапайым  халық иықтарына  аударуды көздеген.

       Ежелгі  Вавилонда  салықты  арнайы  чиновниктер  жинаған және  салықтардың  уақытында  түсуіне  бақылау  жасаған. Осы чиновниктер  сарайға қажетті соманы өз  қалталарынан  төлеген, содан  кейін  сол  ақшаны  тұрғындардан өндіріп  алған. Егер  мемлекеттің  әр  тұрғынына  салықты көп төлету үшін оның  жағдайын  және  табысын  салық  жинаушылар   есептеген.  Хамупани уақытында салық ставкасы тәуелсіз  тұрғындарға табысынан 10 %  , ал жартылай тәуелсіз  және  тәуелді  тұрындарға 1/3  33 %. Қажетті кездерде  хандар тұрғын  табысының жартысын  талап  еткен, салықтар жартылай ақшалай, ал жартысы заттай төленетін. Хандары ерекше  үлкен құрылыс кәсіпорындарына тұрғындардың көпшілігін жұмыс істету мүмкін.

       Хандар  жаңа табыс көзін табуда тапқыршыл  болған және халықтан салықтарды  барлық заттарға төлеткізген.  Яғни бұл жерде мәселе каналдар  және өзендер арқылы жүктерді  тасымалдау немесе белгілі бір  сауда  жолдары арқылы тасымалдау, тауарды  алып келу және әкету  осылардың барлығына хандар  салықты төлеткізетін. Сондықтанда  салықтан   босату өте маңызды мәселе болды, осы салықтан босату мәселесін көбінесе  чиновниктермен  придворныйлар  көп  көтерген. Ең бірінші осы жеңілдікке храмдар мен ірі қалалар ұмтылды, өйткені өздерінің үлкен табысына салық төлегісі келген жоқ. Өте  қиын  уақыт  кездерінде басқарушылар  осындай жалпы жеңілдікке  баруға мәжбүр болады, өйткені  қоғамның орта және төменгі  деңгейіндегі  халқы  қарызға  батып, ақшасыз  қалмасын  деген бағытпен  жүрді. Бірақта осындай жеңілдіктер ұзақ  уақытқа созылмайды, өйткені сарайға көптеген храмдарға қарау қажет болды, сонымен бірге әскери  походтарға  көптеген  ақша  қаражаттар  қажет болды және осыған байланысты  салықтарды  жоғарлатуды талап  етті. Тек ғана жеңіске  жеткен походтар біраз уақытқа  дейін салықты төмендетеді, өйткені  жаулаған  кездегі табыстары көптеген  шығындардың  орнын  толтырады.

     Египет  жанама  поборларға  байланысты  классикалық  мысал болып табылады. Фатимид  уақытындағы тізім   көрсетіп  отырғандай , ауадан басқасының  барлығына салық салынған.

     Иудей   шекарасында экспорт  және  импорттық  баждар  өндіріп   алынды , ал  Ирусалимде, Иудей   астанасында базар  алымы   енгізілген. Осы  барлық жанама  салықтарды  «откупщиктер» мен «мытарь-грешниктер» өндіріп алатын. Оларға деген  жаман көз - қарастар  Иудейдегі, бұрыннан  салық жүйесіне  қалыптасқан  жаман көз-қарастар болды. Рим мемлекетті баждармен  жанама салықтарды  өндіріп алуды  откупқа беру арқылы, оның орнына орнына үлкен соманы талап етті. Осындай  шаралар  арқылы баж жинау аппаратын  ұстауға  кететін  ақшаны  үнемдеді  және  нақты түсіп отырған табысы  болды. Бұл жағдай «откупщиктердің» мемлекетке  төлеген сомасын, белгілі алымдарды өндіріп алу арқасында өзінің салық аппаратына кеткен және өз шығындарын жабуға, сонымен бірге пайда табуға мүмкіндік береді.Осыған байланысты тұтынуға салынатын салықтарды өндіріп алу мәселесі, өзіне пайда табу мақсатымен тікелей байланысты болды.

      Монополияны  енгізу мемлекеттік қазынаны  толтырудың  негізгі  көзі болып табылды. Тұзға, темекіге  және герб қағаздарына монополия құқын сату, жанама қаржыландырудың  міндетті салық арқылы  жүргізу өте қиын болды.

      Тарихшы  Петер Клаус Хартман  айтуы  бойынша Еуропа елдеріне сәйкес « жанама салықтардың түрлері және кеден баждары, елдердің барлығында   бір- біріне  ұқсас болған деген. Жанама салықтарға келетін болсақ онда мәселе көп жағдайда  сусындарға  салықтар , азық-түлік тауарларына және қымбат бағалы заттарға келіп тоқталады. Мысала гербтік алымдар  Францияда, Англияда, Швецияда, Данияда өндіріп алынатын. Көп мемлекеттерде жалдамалы экипаж салығы, корета  және жылқыға салынатын австрииский  салығы  бұрынан белгілі  болған .» ³ 

      Орта  ғасырдағы  Флоренцияны  салық жұмағы деп айтуға болмайды. Коммуналды жерлерден, жер аударылған режим қарсыластарынның мүлігінен, қала монополиялары, әсіресе табысы жоғары тұз сату монополиясы, қалалық қылмыстық құқпен қаралған көптеген айыптарға, XIII ғасырдың  ортасында жанама салықтармен қосылды және тікелей алымдарды қоса. Осы кезеңдерде салықтар жұмыссыздарданда өндіріп алынды. Осының нәтижесінде дворяндар және раньтелер қол өнер цехтарының мүшесі болуға тырысты, соның ішінде мамандығы болмасада. Бірақта 1321 жылы  Флоренциялық синьория оларды да нақты есептелген сома ретінде төлеуге міндетті қылды. Айналым салығын төлейтін тұлғаларды тіркеу және толық қамту үшін 73 салық топтары құрылды. Сонымен бірге әр топтың жинаған жалпы салық сомасына бағалау жүргізілді. Бағалаудың мәні болып осының көмегімен салық откупщиктерін тарту болып табылды. Мәселе  мынада, барлық жанама салықтардың алымдары мемлекетпен емес  немесе оның  салық мекемесімен жиналмады. Өйткені онымен көптеген откупщиктер айналысты. Қала өздерінің айналым салықтағы 73 топтарын ашық саудада сатты және  әр топты  ресми  тексерістен кейін олардың тәртіптілігін тексере отырып, оларға ең жоғарғы баға бергендерге беретін. Қалаға осы процедураның  маңыздылығы ретінде салық бағалау сомасын тез алу болып табылды. Осымен бірге откупщиктер  табыстан түскен пайыздан қосымша, арендалық сома суда ретінде қаралғандықтан салық бағалау құнымен нақты салық түсімдері арасындағы айырмасынан пайда табады.

      Акциз  әкелінетін және шығарылатын  тауарларға қала есігінде өндіріп  алынған. Ол тәртіп болған. Бірақта көптеген жеңілдіктер бар. Елге әкелінген тауарларға салық салынған, ал елден шығатын тауарлар  салық төлеуден  босатылады.  Отандық дворяндар  немесе  жергілікті ауыл басқарушысы чиновниктермен тұтынылатын заттарға салық салынады, яғни қысқа шеңбер арасында ғана « босатылған тұлға». Соңғылары жанама салық –акциз  төлеушілер тізімінен шығады. Акциз тауарлардың ғылыми  зерттеуінсіз, құнын  ескермей-ақ   өндіріп алынды, ал салық ставкасы  5 % тен  25 %  өзгеріп  отырды.  

      Ескі  Еуропада ақша шаруашылығы біршама дамыған және сондықтанда салықты натуралды формада ғана алынды. Бірақта  XVIII  ғасырда ауыл шаруашылығы өніміне деген  бағаның өсуі  соншалықты болу әсерінен, мемлекетті ескі натуралды алымдар қанағаттандырмады. Арендаторлармен  жер иелері мүделері әр түрлі болғанымен, олар тек бір жағдайда келісімге келді: яғни мемлекетке неғұрлым салықты аз төлеу.  XVIII ғасырда Англия  ғана кең және біртекті салық салу жүйесі ретінде қолданылатын жалғыз ел болды, әсіресе жанама салықтармен қосымша кедейлерді ұстауға  жергілікті салықтар жоғарғы ставкалары  қолданылды .

           Немістердің ескі қала қабырғалары   XVIII ғасырда  әскери функцияларын  атқармады: есіктер мемлекеттік   салық өндіріп алу орнына айналды.  Осы жерде контробанда  жақсы дамыды, өйткені тасымалдау өте қымбат тұрады, жаман  жолдар  жүкті  тасымалдау тәуекелдігін жоғарлатады және тонап кету ықтималдығы өте жоғары болды. Дәл осыған байланысты сақтандыру  өте қымбат тұратын іс борлды. Сондықтанда тауар базарлары жергілікті мінез - құлықты болды және жәрменке өткізетін кезең болған.

     Русьте  тұтынуға  салынатын салықтар  саудалық және соттық  формасында  қолданылды. «Мыт» бажы  таулы  заставалар арқылы тасымалдау  үшін өндіріп алынды, «перевоз»  бажы өзен арқылы тасымалдау  үшін, «гостинная» бажы қойма алу құқы үшін, «торговая» бажы базар ұйымдастыру құқы үшін, «вес» және «мера» баждары тауардың салмағы мен ұзындығын есептеу үшін, ал сол жылдары ол өте қиын болған.

     Ресей империясы  мемлекеттік қазынаның табысын  құруда жанама салықтар арқылы өндіріп алуға және алкоголь өнімін шығаратын салаға көп көңіл бөлінген, өйткені сол сала табысты көп әкелетін болған.

      Алкоголді бар ішімдіктер өндірісі (нан виносы, ыстық вино, сыра) бұрыннан жақсы дамыған. Ең бірінші арақ дайындау туралы Вятской қолжазбасында 1147 жылы айтылған. Спирттің тауар өнімі ретінде өндіруі  XIII ғасырда Италияда пайда болды. Арақ өнеркәсібі жоғарғы табыс әкелетін тауарлар қатарына  жәй дайындау технологиясына қарамастан, сұранысы көп және тез сатылатын сала болып табылды. «Алкоголь бизнесі айналымы және табысы жағынан – мұнай бизнесімен бірдей, ал кейбір елдерде жасырын жасалған және қылмыстығымен  наркобизнеспен бірдей. Сонымен қатар, тарихи қалыптасқан алкоголь өніміне акциз салығы жоғары болуы әр кезең және халықтың чиновниктерін ойланбай алкоголь ішімдігінің  өндіріс өнеркәсібін жүргізді.⁴

      Арақ  ішімдігінің өндірісі мен тұтынуы  жеке адамға және  жалпы қоғамның  дамуына үлкен рөл ойнады. Арақ  жақсы дамығаннан кейін мемлекеттің  көңіл бөлетін объектісі болды және мемлекет монополист болуға тырысты. Көп жылдар мемлекет арақ ішімдіктер өндірісін  өз қолына алды немесе оны откупқа берген, ал сол кезде откупщиктер өз қалтасын  толтырумен айналысқан.

      XIX ғасырдың аяғында  әр түрлі проблемаларға байланысты  және мемлекеттік қазынаны толтыруға байланысты акциздік реформа жүргізуге шешім қабылдайды. Реформа жүргізуі басынан аяғына дейін  қаралып  енгізілді. XX ғасырда  қазыналық  монполияны енгізу ішімдік сатуға өз нәтижесін көрсетеді.⁵

       Осының  алдын-ала зертелгендігіне мына деректер: Ресейдің батыс  губерниясында қала және аудандарында шарапты тұрғылықты казактар мен казак армиясы өндіріп өткізуі және осы құқықты қазынашылықтың сатып алуы себебі ретінде империяның барлық тереториясында спирттік ішімдіктердің саудасын біртұтас болуын қантамасыз ету болды.

     Ресейдің  қаржы жүйесі бірінші дүние  жүзілік соғысқа дейін, салықпен  ғана емес, салыққа дейінгі түсімдермен  толтырылды. Мемлекеттік шаруашылықтан  түскен табысы басым болды  (60%), оларға шарап  монополиясы, әсіресе қазынашылық шарап монополиясы мен бюджетке табыстардың 28% беріліп отырды. Екінші орында (мемлекеттік шаруашылықтан кейін ) жанама салықтар болды (тұзға, шайға, қантқа және жалпы қажеттіліктегі тауарлар акцизі, яғни оның мағынасы кедейлерге деген салықтар), одан кейінгі орында кеден алымдары, сыртқы және ішкі займдар.

      1917 жылы  билік басына келген большевиктердің   бірінші кездегі пікірі бойынша  спирттік ішімдіктерін тұтынуын  жою керек деп есептеді. Бірақта  1921 жылы наурыз-мамырда жарияланған жаңа экономикалық саясатқа бағытталуына байланысты, мемлекеттің қаржы жүйесін кезеңдеп  құру процесі басталды. Кейінірек салық түсімдерін жоғарлату  қажеттілігіне байланысты жанама салықтардың кең дамуына әкелуі акциз мына  өнімдерге енгізілді: табак, қант, сіріңке, спирт ішімдігі, сыра, керосин және майлау майы, текстильдік бұйым. Осындай акциздік салық салуы кеңеюі ең алдымен тұрғындардың сатып алу мүмкіндігінің нашар болуымен  анықталды, ал өз кезегінде жанама салықтардың кейбір түрлерінің ставкасының жоғарлатуға мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар, мемлекет өзінің салықтық сферасындағы  қысымды  дамыту қажеттілігі туындадаы, өйткені мемлекеттік кәсіпорын басшыларына шаруашылық еркіндігі берілгендіктен ,мемлекетке табыстарды өткізу кезінде жылдам іс-қимыл танытпады. Акциздерді өндіріп алуда және өз уақытында төлеуді бақылау жұмысын жанама салықтар инспекторлары және олардың көмекшілері жүзеге асырды.

       КСРО  сол айтылған кезеңдегі салық ставкаларының жоғары болуы әсерінен жеке сауда және өнеркәсіп біртіндеп қысқаруының бірінші себебі болды және жеке салық төлеушілердің жаңа салық заңдылығын қабылдамау әсерінен жалпы салық төлеуден жалтарыну басталды. Мемлекеттің осындай          

жағдайларды болдырмауға  бағытталған салық бұзушылығына  қарсы қылмыстық репрессия шаралардың қатаң болуына әкелді.

      Кейінірек КСРО қаржы жүйесі дүние жүзіндегі даму процессіне қарама- қарсы бағытта  дамыды. 1931 жылы мемлекетте өзіндік капитал мүлдем жоқ болды.

       1930 жылы  реформа салық жүйесіндегі НЭП  жойды. Салық реформасының негізгі бағыттары мынадай болды. Біріншіден, акциз және промысловый салықтары жалпы бір айналым салығына айналды. Екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындар төлейтін салықтар біртұтас төлем болды –пайдадан аударылды, осы төлем ведомствалық пайда болуымен бірігіп, яғни салық ретінде болған жоқ. 1930 жылы реформа кезінде қала жерлерінен рента және ішкі шаруашылық операцияларының гербтік алымдары жойылды.

     КСРО салық жүйесінде келесі он жылдықта ешқандай өзгерістер болған жоқ (егер бойдақтарға салынатын салықты, жаңа деп есептесек). КСРО салық жүйесі эволюциясы әлем цивилизациясында болып жатқан эволюцияға қарама-қарсы бағытта болды.

    Әлем тәжірибиесінде  айналымнан алынатын салық қосылған  құн салығына айналды. 

     ҚҚС, яғни қосылған  құн салығын, Еуропа  Одағы кеңесі «Еуропаның негізгі (басты)  тұтыну салығы»  деп жариялады, ол шамамен 46 жыл өмір  сүруде. Ең алғаш рет ол 1945 жылы Францияда енгізілді. ҚҚС 1949  жылы Француз экономисі П. Лоремен ұсынылған, бірақ Франция   өкіметі  оның дәл сол кезде  өндірістің құлдырауы мен және тауар ашаршылығымен сипатталынатын тарихи кезеңде оны енгізбеуді  ұйғарды. Тек бірнеше жыл өткеннен кейін елдегі экономикалық жағдайдың жақсарғанынан кейін ҚҚС қайтадан қарастырылып енгізілді.⁶ Дүние жүзінің көптеген елдерінің жанама салықтардың арасынан бюджетте негізгі орын алған  және теориядан  практикаға қысқа мерзім ішінде ауысқан салықтың түрі, тарихта бұрын болмаған жағдай болып табылады. Қазіргі уақытта 42 мемлекеттің салық жүйесінде ҚҚС негізгі құрлымдық бөлігі болып табылады, сонымен бірге ОЭСР  мүшесіндегі 17 Еуропалық елдерде осы салық мемлекеттің бюджетіне салықтық түсімдеріндегі үлесі 13,8% және ЖІӨ -де 5,5 % құрайды.⁷ ҚҚС дамуына көптеген себептер әсер етеді, соның ішіндегі ең негізгілері мынадай:

• жанама салықтар арқылы мемлекеттік табыстарды жоғарылату;
• ҚҚС салық салу базасының көлемі үлкен; 
• өндірушілердің тауар өндірудегі шығындарын емес, керсінше тауарды соңғы тұтынушылардың  шығындарына салық салуды ұйғарады; (тауарды соңғы тұтынушы - ҚҚС төлеушісі б.т)
• ЕЭО кіруіндегі негізгі талабы ретінде, ол салық жүйесіндегі ҚҚС қолданылуы.