Жанама салықтардың теориялық аспектлері

          ҚҚС   салық жүйесіне енгізу кезінде  мемлекет өз алдында келесідей  мақсаттарды қойды:

1. бюджеттің табыс бөлігін бір қалыпты қамтамасыз ету мақсатымен байланысты салық салу базасын кеңейту;
2. салық түсімдерін инфляциялық құнсызданудан қорғау;
3. тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің бір қалыпты табыс көзін құрастыру;
4. шығынды төлем қабілетін төмендету және осының арқасында екі сұрақты шешу: тауар дефициттін  жою және инфляцияның қарқынын төмендету.

       Бірінші  мақсатқа жету үшін ҚҚС барлық тауар және қызмет түрлерін толық қамту және нарық экономикасының барлық талабына сай келуі арқасында жетеді. Екінші мақсатқа былай жетуге болады, ҚҚС баға либерализациясымен сәйкес келеді, яғни баға жоғарлаған сайын, ставка өзгертілмей-ақ түсімдер жоғарлайды. Үшіншіден, мемлекетке заңды және жеке тұлғалар табысын есепке алғанға қарағанда, тауар мен қызмет көрсетулерді есепке алған оңай болады.

       Төртінші мақсатқа  жетуі былай, ҚҚС енгізу кезінде  рубль  жалпы эквивален функциясын  орындамады, сондықтан натуралды айырбас үстем болды. Тауарлардың рубльдік бағасының жоғары болуы  соншалықты   болу  әсерінен, шығынды сұраныс төлем қабілетінің инфляция өсуінің өзі үлгермеді. Бұл өндіріс құлдырауына байланысты ұсыныстар қысқаруына әкеліп соқты.                     

        ҚҚС ҚР енгізудің себебі ретінде  Еуропа Одағына кірудің ең  бірінші талабы болып, ол  ҚҚС  салық жүйесінде қолданылуы болды.  Ал келесі себеп ол нарық  экономикасына өтуіне байланысты  әмбебап салық қажет болды,  ал ҚҚС дәл сол салық болды.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

      Біздің ойымызша, ҚҚС артықшылықтары келесіден тұрады:

- ҚҚС өнім бағасына  енгізілмейді, керісінше баға үстінен  қойылады және сатып алушымен төленеді, бұл өндірістің шығыны мен рентабелдігіне әсерін жояды;

-   салық салу  объектісі ретінде бірдей мөлшерлеме  бойынша өндірістің барлық фазаларындағы  бүкіл өнім болады, яғни бөлшек  сауда және көтерме сауда бағаларының  айырмашылығы бойынша емес, бұл өз кезегінде салықтың соңғы өнімде  жиналмауынан  көмектеседі,  салық  салу  үрдүсінде қайталап  есептеуді   доғарады;                                                                                           - реттелген жүйе кезінде, салық органдары мен салық төлеушілерінің көзқарасы  бойынша салық өндіріп алу процедурасы өте оңай. ҚҚС есеп -айырысуы белгілі бір дәрежеде өзін-өзі бақылайтын үрдіс болып табылады, себебі әр келесі сатып алушы, оның жеткізушілері олармен төленген салықтың мөлшерін фактура –шоттарда дұрыс тіркелуінде мүдделі;

- ҚҚС мемлекет табысын  үлкейтудің тиімді құралы болып  табылады. Салықтардың кең базасы  ҚҚС мөлшерлемесін сәл көтерудің  арқасында бюджет түсімдерін  едәуір кеңейтуіне мүмкіндік  береді;

  - ҚҚС экономикалық әс-әрекетінің барлық салалары мен түрлеріне, олардың күрделі қаржы сиымдылығына, кәсіпорынның мөлшеріне және тағы басқа қарамастан салық салудың бірдей нақты деңгейін қантамасыз етеді;

-көптеген елдерде экспорты  ынталандыру үшін фирмалар экспортерларға, экспорт өнімінің бағасына кіретін, айналым салығының бір бөлігін қайтаратын тәртібі бар. ҚҚС берілген фирманың экспорт өніміне кеткен нақты шығындарды есептей  отырып осы соманы дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Импорт кезінде ҚҚС протекционистік саясаттың құралы ретінде кеңінен қолданылады. Осыдан, ҚҚС сыртқы экономикалық байланыстарды реттейтін тәсіл ретінде қолдана алады.

-әр түрлі елдерге бірдей  салық саясатын өткізуге көмектесетіндей,  ҚҚС интеграциялық функциялар  атқарады. Бұл ұлттық экономикалардың жақындасуына әкеледі, оны ЕЭО елдер тәжірибесімен қуатталады, ал олар үшін ҚҚС өзіндік қаражаттың негізгі қайнар көзі  болып табылады.

      Қазақстан  Республикасында қосылған құн  салығын енгізудің өзіндік қарсыластары  мен қолдаушылары болды. ҚҚС енгізуге қарсылығын білдіргендердің ішінде т.ғ.д. Б.Қадырбеков пен э.ғ.қ. С.Грисюк өз көз қарастарын айтты. Осы ғалымдардың ойы бойынша, қайта өндірудің дағдарысына әкелетіндей, экономиканың құлдырап кетуінен алшақ болу үшін, қалай жалпы сұраныстың, солай жеке тауарларға деген төлем қабілетін  төмендету ұмтылысымен жасалған болатын. Сондай-ақ олар Батыстың дамыған елдерінің тәжірибесіне сүйенеді. Ал оларда, олардың ойы бойынша, ҚҚС бәрін қамтитын экономикалық шара ретінде енгізілмейді және оның мөлшерлемесі 20% жақындамайды. Авторлардың айтуы бойынша, Қазақстанда қосылған құн салығын енгізу, өндіріс құлдырауымен айқындалған ұсыныстың қысқару жағдайында, өз артынан, бір жағынан, ұсыныс бағаларының одан әрі өсуін тездетті, ал екіншіден-сұраныс бағасы мен сатып алу қабілетінің одан сайын артта қалуына әкелді. Нәтижесінде өнеркәсіптік, ауылшаруашылық кәсіпорындардың көбісі  ұдайы жаңғыртуды да өзіндік қаржыландыруға қабілетсіз болып қалды. Мемлекеттік бюджеттен көптеген қаржы-қаражаттың құюын талап етті, нәтижесінде оның тапшылығы одан әрі апатқа ұшырады, ал инфляция бақылаудан шығып кетті. Осыдан төленбеген төлемнің дағдарысы, инвестициялық бағдарламалардың толығымен мұздануы, өнеркәсіп өнімінің  экспортының қысқаруы, тікелей және жасырын жұмыссыздықтың өсуі және т.б. болды. Авторлар  экономикалық дағдарыстың болуының негізгі себебін ҚҚС енгізуден болғанын көруден алшақ. Басты қауіп экономикалық жүйенің жеке компоненттері мен салаларының балансталмағаның өсуінде жұмылдырылған. Бірақ, олардың көз қарасы бойынша,сол жағдайда дәл ҚҚС қуатты катализатор болып табылады. Мұнда, біздің ойымыз бойынша, ҚҚС табиғаты мен жұмыс істеу механизмін олармен түсінбеушілігі. Сөйтіп, авторлардың айтуы бойынша, мысалы, өнімнің қайта өндеудің екінші сатысы барысында өндіруші ҚҚС толық көлемде төлейді. Бірақ әр жаңа операция сайын ҚҚС өседі және оның айырмашылығын бюджетке төлеп отыруға мәжбүр. Осындай операция тауар өндірісінің әр сатысында өтіп отырады. Соңында, кәсіпорынның айналым қаражатының бөлігі, ҚҚС жиынтық аударымына тең болатындай, белсенді айналымнан алынып тасталынады. Бұл сома тікелей бюджетке емес, тұтынушыларға артылған- жоғарлатылған баға түрінде жатады. Нәтижесінде екі жақты жағымсыз тиімділік пайда болады: бір жағынан, өндірушінің айналым қаражатының белсенді көлемі азаяды, ал екіншіден – тұтынушының төлем қабілеті  төмендейді. Екеуі де экономиканың реформалау міндеттеріне қарсы бағытталған және бір мезгілде өндіріс көлемі мен төлем қабілетті тұтынушы сұраныстың төмендеуіне әкеледі. Сөйтіп, ҚҚС-тан бюджетке неғұрлым көп түсім болса, соғұрлым экономикаға үлкен зиян әкелінеді.

     Авторлардың  пікірі бойынша, аса қатты жағымсыз  әсерді, ҚҚС жаңа жоғары технологиялық,  ғылыми сыйымдылықты өндіріске  тигізеді. Олармен жасалатын өнім  құрылысында қосылған құнның  үлес салмағы, техникалық жағынан артта қалған өндіріске қарағанда әлде қайда жоғары.

     Демек, ҚҚС  ең алдымен қазіргі жоғары  тиімді кәсіпорындарды тиімсіз  жағдайға қояды Инфляцияның негізгі  қайнар көзі ақша қаражаттының  артық болуы емес, олардың өндірісіне  тауарлар мен заттардың күрт жетіспеушілігі жағдайында, монетаристік саясатпен ҚҚС үйлесімсіз. Осы негізде мақалада ҚҚС тездетіп алып тасталуы талап етілген, оның орнына, өндірістің дамуына, рационалды дамуына тұтынуға шектелген қаражатты тиімді қолдануды ынталандыратын тетіктерді өңдеу керек делінген.

     Біздің  ойымызша, авторлардың басты қатесі, олармен жанама салық салуды  түсіну үшін, осы салықты төлейтін  тұлға мен төлеуші–тұлғада осы  салықтық міндеттеме жөнінен  төлеу ауыртпалығы жату айырмашылығын  айқындамауда. ҚҚС кәсіпорын қаражатын азайтпайды, себебі тауар бағасы арқылы тұтынушымен төленеді. Альтернативті варианттар ішінен тұтынушының өнімді таңдау мүмкіншілігі бар, ал ол өте маңызды, себебі тұтынушы өз шешімімен сұранысқа әсер етеді. Тауар өндіруші өзінің ешқандай қаражатын жоғалтпайды, тек егер өзінің өндіріс технологиясының компоненті болмайтын, біреудің дайын өнімінің сатып алушысы болмаса. Батыс елдеріндегі ҚҚС шектеулі қолданылуы мен  онда қолданылатын өте төмен мөлшерлемелер туралы айтсақ, онда фактілер керсінше  айтуда.

     ҚҚС салық жүйесіне енгізуде әр түрлі көз- қарастар жөнінен қарастыруға болады. Егер оны ҚҚС енгізу мезетіндегі республикада қалыптасқан жағдай ерекшелігінен қарасақ, онда оның, мемлекеттің тәуелсіздік мәртебесін қабылдаумен байланысты оперативті  шаралармен шешімдер қабылдауды, нарық қатынастарының дамуымен, меншіктің әр түрлі формаларының пайда болуымен, бағалардың ырықтандырумен, басқарудың директивалық әдісінен бас тартуды талап еткенін ескерген жөн. Осы жағдайда ҚҚС оның артықшылықтармен жалғыз дұрыс шешім болды. ҚҚС   пайдасына басты дәлел ретінде салық салу базасының кеңеюі, жоғары салық тәртібі және төлемдердің  тұрақты  түсімі болды.

     ҚҚС   қолдану тәжірбиесін ескере отырып  және оны бүгінгі салық саясаты  басымдылықтары көз-қарасы жағынан анализдей отырып, ҚҚС енгізілуі мәжбүрлі болғанымен, асығысты болды  деген  қорытынды жасауға болады әсіресе–мөлшерлемесі 28% және 20% болатындай және есептеу механизмінің күрделі және ауқымды болуы. ҚҚС 28% ставкасымен енгізудің әсерінен, бір жағынан баға өсуін тездетті, ал екінші жағынан сатып алу мүмкіншілігі бағадан алшақтап қалды. Осының нәтижесінде көптеген өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық кәсіпорындары өзін қаржыландыру процессін қантамасыз етуге және жәй қайта өндіруге де. жағдайы болмады. Мемлекеттік бюджеттен көптеген қаржы ресурстарының бөліну қажеттігі туындады, осының нәтижесінде дефициттік жағдай қалыптасты.

     ҚҚС-ның  жағымсыз әсерін азайту әрекеті салық жүйесінің қалыптасуының бірінші сатысының барысында жасалған, ал ол ҚҚС қолданылуын жеңілдетті.

     ҚҚС мен   акциздердің экономикалық мәні  мен табиғатын ашпай тұрып, жанама салықтардың тобының өзінің толық анықтамасын келтірейік, сол үшін әр түрлі кездердегі анықтамаларды қарастырамыз: экономикалық әдебиеттерден, анықтамадан, заңдық актлерден.

    Салықтық қазақша–орысша  сөздікте келтірілген анықтама бойынша: «жанама салықтар - бұл тауардан, операциялардан және қызмет көрсетулерден өндіріліп алатын салықтар болып табылады. Жанама салықтар бұрынғыдан келе жатқан мемлекеттің табыстарының негізгі көзі болып табылады»  Мысал ретінде ҚҚС; айналымға салынатын салық , акциз, елтаңбалық алымдар және т.б.⁹

     Карагусова  Г.Н өзі мынадай анықтама берді  «жанама салықтар—олар мынадай салықтар, салықты көтеруші иығына аударған тұлғамен төленеді деген.¹⁰

    Жанама салықтардың мінездемесі ретінде мемлекетпен нақты салық төлеуші (тауар тұтынушы) арасындағы үшінші тұлғаның міндетті түрде болуы, ол тұлға тауар сатушы немесе қызметті жабдықтаушы.

    Толығырақ  анықтама ҚР «Салықтар және  басқада бюджетке төленетін міндетті төлемдер» туралы заңында берілген, «жанама салықтар –тауар және қызмет бағасына немесе тарифіне қосымша ретінде белгіленген салық және салық төлеушінің табысымен мүлкіне тікелей байланыссыз болып табылады».¹¹ 

     Жанама салықтарды қолдану кезінде салық төлеушінің нақты шығындарын адресті реттеу жүргізілмейді, мынадай тауарлармен қызметтерден басқа немесе ирроционалды тұтынуды жоғарғы акциз ставкасымен және баждармен салық салу. Сонымен бірге жанама салықтар регрессивті қасиеті бар, яғни табысы жоғарыларға қарағанда, табысы төмен салық төлеушілер жанама салықтарды төлеген кезде ақшасының көп бөлігінен айырылады.       

    Осындай жағдайда жанама салықтар көмегімен мемлекет фискалды саясатын жүргізуге мүмкіншілігі зор, яғни жанама салықтар арқылы бюджетті толтыру оңай, өйткені мемлекетке табыстарға қарағанда, тауар құнының қозғалысын есептеу оңайлау болып табылады және осы кезде төлеушілерге салық салудан жалтарыну қиынырақ болады.

    Жанама салықтардың республикада кеңінен қолдануына байланысты өзінің артықшылықтары бар. Оларға мыналарды жатқызуға болады:         

• Жанама салықтар, егер оларды рационалды пайдаланылса және тиімді қолданылса, онда олар мемлекетке үлкен қаржылық түсімдердің түсуін қантамасыз етеді. Мысалға айтсақ, ҚҚС, қазіргі кезде бюджеттік түсімдердің ең негізгі көзі б.т.     
• Жанама салықтар аз және кішкене бөліктермен өндіріп алынады, сонымен салық төлеушілерге ауыртпашылығы онша сезілмейді,ал тікелей салықтар тез төлеуді және біршама соманы төлеуді талап етеді.
• Жанама салықтарды төлеу, егер олар бірінші қажеттіліктегі заттарға жатпаса ғана, салық төлеушінің ақшасы бар болған кезде ғана екінші қажеттіліктегі затты сатып алуда көрсетіледі, осыған байланысты салық өндіріліп алынады. 
• Жанама салықтардың мемлекетке жағымды жағы ретінде, салық төлеуші осы салықтан мүлдем жалтарына алмайды.
• Жанама салықтарды жинау тікелей салықтарға қарағанда өте жеңіл болып табылады, өйткені салықты көтеруші болып көптеген адамдар болып табылады, ал салықты төлеуші ретінде өндіруші немесе сатып алушы болып табылады.     

    Жанама салықтардың   атына айтылған осындай аргументтер олардың кең түрде қолдануына әкеледі, ал бұл біршама жағымсыз нәтижеге әкелуі мүмкін. Сондықтан да, жанама салықтар мен тікелей салықтардың арасында рационалды қарым- қатынасты табу қажет.

     Әсіресе жанама салықтар негізінен екінші қажеттіліктегі тауарларға салыну қажет. Жоғарыда айтылғандай, жанама салықтар  бағаның өсуіне әкеледі, ал мемлекет тұрғындардың кедей болмауын, аш болмауын, қажетті құндылықтардың жетіспеушілігіне байланысты  тұрғындардың ауыруға шалдықпауын, осының барлығын болдыртпау үшін бірінші қажеттіліктегі тауарлар  құнын төмен етіп ұстау қажет. Сондықтанда, бірінші қажеттіліктегі тауарлардың құнын төмендету қажет, әйтпесе өмір сүру деңгейі тез төмендеп кетеді, әсіресе кедейлер, осының нәтижесінде әлеуметтік шиеленіске әкелуі мүмкін.

1.3. Жанама салықтардың қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі

       Жаңа нарық қарым-қатынасына сәйкес мемлекетпен салық төлеуші арасындағы тиімді қарым -қатынасты көрсететін салық саясатындағы басымды бағыт ретінде салықты алып қарауға болады. Оның ішінде жанама салықтарды маңыздылардың біріне жатқызуға болады.

      Қазіргі даму кезеңінде жанама салықтармен тікелей салықтардың қатынасына байланысты әлемнің дамыған елдері екі топқа бөлінеді.

      Бірінші топқа, Еуропа Одағының елдері кіреді, олардың құрамына келесі мемлекеттер: Франция, Италия, Бельгия, Нидерланды, Люксембург, Ұлыбритания, Испания, Португалия, Ирландия; Греция және тағы да басқалары енгізілген.

      ЕО ресми құрылу мақсаты болып одақтың барлық масштабында «экономикалық қызметті барлық жағынан дамыту», «бірқалыпты және тепе-тең даму, тұрақты өсіп отыратын өмір сүру деңгейін тез арада жоғарылату және одақ құрамындағы мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты жақсарту ». ¹²

      ЕО деңгейіндегі елдерде жанама салықтардың ішінде ең дамыған және универсалды түрде қолданылатын салық ретінде ҚҚС  табылды.

      ЕОЭС  бірінші директивасы «О гармонизации законодательств стран -членов в области косвенных налогов» 11 сәуір 1967 жылы ҚҚС жалпы тұтыну салығы ретінде анықталды, тауар және қызмет өндірісі кезінде тауар бағасына пропорционалды  және өндіріс процессімен болу стадиясына байланыссыз  салық салу¹³. Сонымен  қатар әр операцияларға қолданылатын ставка бойынша ҚҚС есептеледі, әр түрлі элемент құнына кеткен шығындарға төленген ҚҚС мен есептелген ҚҚС арасындағы айырмасы бюджетке төлену қажет. Сонымен қатар, ҚҚС салық салу объектісіне байланысты өте оңай және бейтарап болады, яғни бұл жерде бөлу және қызмет көрсету, өндірістің барлық стадиясында  есептеу кезінде ортақ қағидаларды қолдануын қантамасыз етеді.