Сактандыру нарыгынын дамуы

Республиканың сақтандыру рыногында лицензияланған қызметті 44 сақтандыру ұйымы (соның  ішінде: 8 - өмірді қайта сақтандыру бойынша, 4- Қазақстан Республикасының  резиденті еместері қатысқан). 12 –  сақтандыру брокерлері, 30 актуарийлер  және сақтандыру ұйымының аудитін жүзеге асыруға лицензиясы бар 36 аудиторлық ұйым.

 

Кесте 2 – Сақтандыру сыйлықтарының  түсімі

 

	Барлығы	соның ішінде:
		міндетті сақтандыру бойынша	ерікті жеке сақтандыру бойынша	ерікті мүліктік сақтандыру бойынша
2005	4138,8	1 542,9	743,3	1 852,6
2006	5862,0	1 340,8	939,2	3 582,0
2007	8630,1	1 144,2	1 181,9	6 204,0
2008	13873,5	1 304,5	1 759,0	10 810,0
2009	22179,3	1 201,8	1 913,0	19 604,6
2010	28870,2	2 841,6	2 778,4	23 250,2
2011	39978,1	4 446,2	4 546,3	30 985,6
2012	67123,1	12 950,9	7 831,0	46 341,1

 

Сақтандыру  сыйлақтарының серпіні – дамуының тұрақты үрдісінің дәлелі болып табылады. 2005-2012 жылдар аралығында жинақталған сақтандыру сыйлықтарының көлемі 16,2 есе көбейді, бұл көрсеткіш сақтандыру сыйлықтары көлемінің тұрақты өсуін көрсетеді. Мұның өзінде, ең үлкен өсімге өткен жылы қол жеткізілді. 2012 жылы жинақталған сақтандыру сыйлықтарының жиынтық көлемі 67,1 млрд.теңгені құрады, бұл өткен жылы жинақталған көлемнен 1,7 есе артық.

Егер сақтандырудың  кез келген саласының сақтандыру қызметтері рыногында басым болуы  туралы ойлансақ, Қазақстанда «жалпы сақтандыру» саласы үстем болып тұр. Осы саланың үлесіне 2012 жыл барлық сыйлықтардың 97,9 %-ы келеді: Сонымен бірге, дамыған елдердегі өмірді сақтандыру сияқты қызметтер рыногы басым болып табылады. Алайда, осы келешегі бар рыноктағы сақтандыру түсімдерінің 2012 жыл қорытындылары бойынша 2011 жылдың ұқсас кезеңінің ішінен 2 еседен асып түсті, бұл жиынтық сыйлықтардағы үлестің 2,1 %-ға дейін көбеюіне әкеп соқты.  Жинақтаушы аннуитеттік сияқты түрі, әлсіз дамыған және сақтандырудың осы түрі тұсімдер сомасы мардымсыз болып отыр.

 

Кесте 3 – Сақтандыру сыйлықтарының  сақтандыру салалары бойынша түсім

 

	Сақтандыру салалары бойынша түсім	Өмірді сақтандыру	Жалпы сақтандыру
2005	4 138,80		4 138,80
2006	5 862,00	0,02	5 862,00
2007	8 630,10	1,9	8 628,20
2008	13 873,50	96,2	13 777,30
2009	22 719,30	204,6	22 514,70
2010	28 870,20	430,2	28 440,00
2011	39 978,10	661,9	39 316,20
2012	67 123,10	1 432,50	65 690,60

 

Қазақстан Республикасы сақтандыру сыйлықтары рыногы бойынша  аз шоғырланған елдер қатарына жатады және бұл көрсеткіш төмендеп кетеді. 2010 жылдың 1-ші қаңтарындағы жағдай бойынша өткен есепті күнге қарағанда, үлесі 52,7 % құрайтын (01.01.2012 жылы 59,8 % құрған болады) сақтандыру сыйлықтарының алымы бойынша үздік болып табылатын 5 сақтандыру компаниясы арасында кейбір өзгерістер байқалады.

Олардың ішінде: «СК «Еуразия» АҚ – 17,2 % , «КИС «Казахинстрах» - 7 %, «СК «Алматы халықаралық сақтандыру тобы» ААҚ – 8,8 %, «СК «Казкоммерц-Полио» АҚ – 8,2 % және «СК «АТФ Полис» АҚ – 7,8%».

Қазақстан Республикасының  резидент еместерінің қатысуымен жиналған сақтандыру сыйлықтарының үлесі 2006 жылғы 29,4 %-дан төмендеді және 2008 жылдың 1- қаңтарында 18,5 % құрады (12420,4 млн.теңге).

Сақтандыру  ұйымының өзі үшін қалай болса, тұтастай рынок үшін солай, қаржылық тұрақтылықты арттыратын және тәуекелдер деңгейін төмендететін елеулі фактор сақтандыру жағдайы пайда болған жағдайда міндеттемелер  сомаларын қайта сақтандыру болып  табылады. Сақтандыру қызметтерінің отандық рыногында 2009 жылы сақтандыру сыйлықтарының жиынтық көлемін 39,7 %-ы қайта сақтандыруға жіберілді. Негізінен қайта сақтандыру саласындағы қызметті резидень еместер жүзеге асырады. Оған резидент емес тұлғалардың қайта сақтандырылған сақтандыру сыйлықтарының көлемі дәлел, ол 23,6 млрд.теңгені құрады. Соынмен бірге жиынтық мыйлықтарындағы олардың үлесінің 2011 жылғы 42,8 %-дан 2010 жылы 35,2 %-ға дейін едәуір төмендеді, ал 2007 жылы бұл көрсеткіш 63,3 % құраған болатын. Осыған сәйкес, өткен жыл ішінде отандық компаниялардың қайта сақтандыру сомасының үш есеге жуық мөлшерге өсуімен қатар жүрді.

Қайта сақтандыруға жіберілген сақтандыру сыйлықтарының  жалпы сомасында негізгі үлес ерікті мүліктік сақтандыру бойынша  сыйлықтарға келді – 93,2 %. Міндетті сақтандыру бойынша – 59,9 %, ерікті жеке сақтандыру бойынша – 0,9 %.   

 

Кесте 4 – Сақтандыру төлемдері

 

	Барлығы	соның ішінде:
		міндетті сақтандыру бойынша	ерікті жеке сақтандыру бойынша	ерікті мүліктік сақтандыру бойынша
2005	1 203,8	486,7	366,9	350,2
2006	993,7	524,8	291,1	177,8
2007	1 276,5	575,6	294,2	406,7
2008	2 198,4	585,4	607,3	1 005,7
2009	2 316,7	748,3	617,2	951,2
2010	4 172,4	1 316,7	988,6	1 867,1
2011	6 742,5	2 839,1	1 265,5	2 637,9
2012	10 769,8	3 328,0	1 677,8	5 764,0

 

2012 жылы өндірілген сақтандыру төлемдерінің жалпы сомасынан сақтандыру төлемдерінің ең үлкен көлемі, көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру тобы бойынша сақталып қалды – төлемдердің жиынтық сомасының 29,5 %-ы. Сақтандырудың осы тобы бойынша сақтандырудың залалдылық коэффициенті (сақтандыру төлемдерінің сақтандыру сыйлықтарына қатынасы) 2012 жылдың 1-қаңтарындағы 73,7 %-ға қарағанда 65,8 % құрады.

2011 жылдың 1-қаңтарындағы жағдай бойынша міндетті сақтандыру бойынша тұтастай залалдық коэффициенті 2010 жылдың 1-қаңтарындағы 63,9 %-дан төмендеп, 25,7 % құрады. Бұған, біріншіден, міндетті сақтандырудың жаңа түрлерінің пайда болуы және олар бойынша сақтандыру сыйлықтарының серпінді өсуі себепші болды.

Ерікті жеке сақтандыру тобы бойынша залалдылық коэффициенті өткен жылдың тиісті күніндегі 27,8 %-ға қарағанда 21,4 % құрады.

Ерікті мүліктік сақтандыру бойынша залалдық коэффициенті 2009 жылдың 1-қаңтарындағы 8,5 %-бен салыстырғанда 12,4 % құрады.

Жалпы, есеп беру күніне залалдық коэффициенті 16 % құрады.

Сақтандыру, ұйымдарының мүмкіндіктері біршама  өсіп келеді, бірақ қазірше өте  шектеулі болып қалып отыр. Сондықтан, отандық компаниялар әзірше сақтандырудағы ірі жобаларға қол жеткізе  алмай отыр.

 

Кесте 5 –  Сақтандыру компанияларын капиталдандыру

 

	жиынтық активтер	сақтандыру резервтері	меншікті капитал (баланс бойынша)
2005	5 330,3	3 159,4	1 836,2
2006	7 296,7	3 860,0	2 243,6
2007	8 382,0	2 798,8	4 238,5
2008	9 122,5*	2 595,1*	5 320,2
2009	12 507,1*	2 706,0*	7 844,4
2010	20 716,2*	4 540,7*	13 361,5
2011	44 094,7*	8 150,7*	29 588,1
2012	73 346,3*	21 010,5*	45 259,8

 

Сақтандыру  компанияларының капиталдандыру деңгейінің жеткіліксіздігі маңызды институционалды инвесторлар ретінде алға шығуға, депозиттерді сақтандыруға немесе зейнетақы аннуитеттерінің келісімдері негізінде зейнетақы қорланымдары есебінен зейнетақымен қамсыздандыруды дамытуға толық жағдай жасауға мүмкіндік бермейді. Алайда, өсудің айқын жандануы және өсу қарқындары қаржы рыногының осы сегментінің дамығанын және ел экономикасындағы үденуші рөлін көрсетеді. Осылайша, сақтандыру сыйлықтарының ЖІӨ-ге қатынасы 0,97 %, ал жиынтық активтерінің қатысыны 1 % құрады. Халықтың жан басына шаққандағы сақтандыру сыйлықтарының мөлшері өткен жылғы 2665 теңгеден 4475 теңгеге дейін өсті.

 

Кесте 6 – Сақтандыру рыногының  негізгі көрсеткіштері

 

	Сақтандыру сыйлықтарының ЖІӨ-ге қатынасы, %	Меншікті капиталдың ЖІӨ-ге қатынасы, %	Активте ЖІӨ-ге қатынасы, %рдің	Сақтандыру сыйлықтарының жан  басына қатынасы, теңге
2005	0,23	0,11	0,31	274,6
2006	0,30	0,11	0,36	392,4
2007	0,33	0,16	0,32	543,4
2008	0,43	0,16	0,28	924,9
2009	0,60	0,16	0,33	1 523,0
2010	0,65	0,20	0,47	1 936,0
2011	0,72	0,53	0,80	2 665,0
2012	0,91	0,61	1,00	4 475,0

 

Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін  қоғамдық және ұжымдық қорғау болып  табылады.

Сақтандыру  категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:

• Қатынастардың ықтималдық сипаты;
• Қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).

Сақтандыру  категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері бар:

• Сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
• Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
• Оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
• Сақтық қатынастарының бір бөлігі міндетті сипатының болуы;
• Ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).

Сақтандыру  шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып келетіндіктен  сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы – кредит институты  ретінде қарауға болады.

Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға  ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде  деке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық, зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта  бөлінгіштік қатынастардың айрықша  сферасы. 

Соңғы жылдары  сақтандырудың отандық рыногында оң тенденциялар байқалуда. 2012 жылы сақтық сыйлықақыларының көлемі (іс жүзінде рыногының көлемі) 27,1 %-ға көбейтіп, 28,9 млрд. теңгені құрады. Міндетті сақтандыру бойынша сақтық сыйақыларының көлемі 136,4 %-ға (2,8 млрд. теңгеге) дейін өсті. Еріктік мүліктік сақтандыру бойынша ол 18,6 %-ға (23,3 млрр.теңгеге дейін) көбейді. Сақтық төлемақысының көлемі 80 % -ға (4,2 млрд.теңгеге дейін), соның ішінде міндетті сақтандыру бойынша 73,5 %-ға (1,3 млрд.теңгеге дейін) өсті.

Сақтық ұйымдарының  жиынтық есептік меншікті капиталы 47,3 %-ға (9 млрд.теңгеге дейін) көбейді, сақтық резервтері 66,7 %-ға (4,5 млрд.теңгеге  дейін) өсті. Барлық сақтық ұйымдарының жиынтық активтері 2012 жылы Қазақстанда 65,6 %-ға көбейіп, 0,7 млрд.теңгені құрады.